Antoni Borys Specyfika procesu internacjonalizacji spółek skarbu państwa na tle przedsiębiorstw prywatnych - przypadek branży przetwórstwa ziemniaków przemysłowych The specifics of the process of internationalization of state-owned companies in the context of private enterprises – the case of the industrial potato industry Praca licencjacka Promotor: Dr. hab. Piotr Trąpczyński, prof nadzw. UEP Pracę przyjęto dnia: ............................... Podpis Promotora Kierunek: Międzynarodowe Stosunki G ospodarcze Specjalność: Biznes międzynarodowy Poznań 2019 1 Spis Treści Wstęp ...................................................................................................................................................... 2 Rozdział 1 Teoretyczne zagadnienia z zakresu internacjonalizacji przedsiębiorstw ............................... 4 1.1 Geneza, definicja i istota internacjonalizacji przedsiębiorstw ...................................................... 4 1.2 Formy umiędzynarodowienia firm ................................................................................................ 4 1.3 Motywy zagranicznej ekspansji ................................................................................................... 11 1.4 Bariery internacjonalizacji ........................................................................................................... 13 1.5 Modele internacjonalizacji .......................................................................................................... 14 Rozdział 2 Internacjonalizacja firm państwowych na tle przedsiębiorstw prywatnych ........................ 19 2.1 Przedsiębiorstwa państwowe - istota i historia .......................................................................... 19 2.2 Motywy istnienia przedsiębiorstw państwowych ....................................................................... 19 2.4 Dotowanie przedsiębiorstw państwowych na tle prywatnych firm ............................................ 22 2.5 Internacjonalizacja przedsiębiorstw państwowyc h .................................................................... 23 2.6 Motywy i praktyki internacjonalizacji firm państwowych ........................................................... 26 2.7 Otoczenie prawne i kulturowe jako czynniki wpływające na internacjonalizację ...................... 30 Rozdział 3 Analiza porównawcza PPZ Trzemeszno i PPZ Niechlów ....................................................... 35 3.1 Sektor przetwórstwa ziemniaka przemysłowego – ogólny profil ............................................... 35 3.2 Historia firm................................................................................................................................. 36 3.3 Zestawienie działalności i internacjonalizacji firm ...................................................................... 39 3.4 Przemyślenia reprezentantów firm na temat różnic własności państwowej i prywatnej w kontekście internacjonalizacji ........................................................................................................... 45 Zakończenie ........................................................................................................................................... 48 Bibliografia: ........................................................................................................................................... 48 2 Wstęp We współczesnej gospodarce można zaobserwować znaczną różnorodność przedsiębiorstw, które różnią się między sobą pod wieloma względami. J ednym z nich jest struktura własnościowa W literaturze polskiej można prześledzić problematykę różnic w funkcjonowaniu firm państwowych i prywatnych skupiającą się głównie na różnicach w efektywności tych podmiotów. Opisy i badania na ten temat głównie odnoszą się do okresu zmian ustrojowych w P olsce i prywatyzacji firm. W literaturze światowej rozszerza się badania na temat różnic odnoszących się do własności o aspekt internacjonalizacji. W wielu tekstach powstałych w ostatnich latach zwraca się uwagę na rosnące znaczenie firm państwowych o globalnym zasięgu. Okazuje się, że motywy istnienia przedsiębiorstw państwowych działających na wielu rynkach są poszerzone względem odpowiedników tych firm działających tylko na rynku krajowym. Podobne zjawiska można zaobserwować także w aspektach roli i znaczenia oraz kontroli i zarządzania tych przedsiębiorstw. Celem niniejszej pracy jest zwrócenie uwagi na różnice występujące w internacjonalizacji firm państwowych i prywatnych. Aby dokonać analizy z tym związanej zostanie przybliżona teoria ekspansji zagranicznej firm - definicja, motywy, formy, bariery oraz modele internacjonalizacji firm. Kolejnym etapem będzie poznanie istoty funkcjonowania przedsiębiorstw państwowych. Ich specyficzne motywy istnienia, zarządzanie, kontrola, ws parcie oraz praktyki są kluczowym obszarem dla zbadania procesu ich internacjonalizacji i porównania wyników z tradycyjnym, zwyczajnym ujęciem umiędzynarodowienia firm prywatnych. Aby nie bazować na samej literaturze i źródłach wtórnych, by zbadać w sposób empiryczny występowanie tego zjawiska w realiach polskich, autor pracy podjął pr óbę przeprowadzenia badań mających na celu uwypuklenie różnic w internacjonalizacji firm prywatnych i państwowych. Badaną branżą będzie przetwórstwo ziemniaka przemysłowego. W badaniach zostały zestaw ione ze sobą dwie firmy - jedne z największych w Polsce w tej branży - PPZ Trzemeszno i PPZ Niechlów. Badania będą o tyle niekonwencjonalne, że badane podmioty należą do specyficznej branży oraz pochodzą z sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MSP). W istniejącej literaturze nie ma żadnych innych badań na ten temat dla danego rodzaju w ymienionych firm, tak więc identyfikacja i opis zaistniałych różnic w 3 funkcjonowaniu tych firm w międzynarodowym otoczeniu nie były proste . Ze względu na ograniczone możliwości prezentowanych firm związane z ich wielkością, autor nie mógł przeanalizować wszystkich aspektów poruszonych w literaturze. W celu przeprowadzenia analizy zostanie przedstawiona specyfika branży, histori a przedstawianych firm, spos ób prowadzenia przez nie działalności i analiza procesów internacjonalizacji. Istotnym elementem w badaniach jest fakt, iż wspomniane wcześniej firmy zgodziły się na przeprowadzenie rozmowy z wyznaczonymi przez nie reprezentantami, tak więc autor miał możliwość rozmowy z pracownikami tych firm na temat ich własnych odczuć na badany temat. 4 Rozdział 1 Teoretyczne zagadnienia z zakresu internacjonalizacji przedsiębiorstw 1.1 Geneza, definicja i istota internacjonalizacji przedsiębiorstw Internacjonalizacja to termin często spotykany w literaturze związanej z rozwojem firmy. Pojęcie to jest również używane zamiennie z umiędzynarodowieniem lub globalizacją. W słowniku języka polskiego internacjonalizacja jest określana jako umiędzynarodowienie, czyli stwierdzenie, że coś jest międzynarodo we (SJP ). Najprostsze definicje tego słowa w ujęciu ekonomicznym to działanie podmiotu gospodarczego poza granicami państwa ( Rymarczyk, 2004 s. 19) , poziom zaangażowania w międzynarodową działalność, eksport/import bądź przeniesienie produkcji do innego kraju (Johanson i Vahlne, 1977, s. 26) Pojęcie internacjonalizacji na początku było bardzo często używane w celu określania ekspansji międzynarodowych korporacji. Powstało wiele badań naukowych, które dokumentowały i wyjaśniały rozprzestrzenianie się wielkich korporacji na całym świecie. Oceniały one ich wpływ, zwłaszcza związany z działaniami międzynarodowymi. Badania te pozostawiły wiele pytań dotyczących wcześniejszych procesów rozwoju firmy oraz motywów ich działania (Welch i Luostarinen, 1988, s. 34). O dpowiedzi na te pytania znacznie poszerzyły obszar teoretyczny ekspansji zagranicznej przedsiębiorstw. Internacjonalizacja przedsiębiorstw może być definiowana na różne sposoby, w zależności od celów, którymi kieruje się autor. Termin ten najczęściej dotyc zy jednej z post aw firmy, która odnosi się do prowadzenia działalności poza granicami państwa. Istnieje istotny związek pomiędzy postawą a konkretnym działaniem. Postawy są najczęściej podstawą decyzji o podjęciu konkretnego rodzaju działalności na zagranicznym rynku. Doświadczenia zdobyte podczas takich działań międzynarodowych mają wpływ na te postawy (Johanson, 1975, s. 305). 1.2 Formy umiędzynarodowienia firm Internacjonalizacja przedsiębiorstw może przyjmować szereg form, z któ rych warto wymienić następujące : 1) eksport 2) franczyzy (franszyzy) i licencje 3) bezpośrednie inwestycje zagraniczne a) joint venture 5 b) oddziały i filie Formy te zostały wymienione w kolejności od najprostszych i najmniej ryzykownych do skomplikowanych organizacyjnie, bardziej kosztownych i ryzykownych. 1) Eksport Eksport to najprostsza forma internacjonalizacji firm, (...) stanowi tradycyjną metodę zagranicznej ekspansji firm. Przedsiębiorstwa zaczynają swoją ekspansję zagraniczną na ogół od eksportu, czyli sprzedaży towarów i usług za granicę, co pozwala firmie na dostosowanie się do rynków zagranicznych i zagranicznej konkurencji. Eksport w stosunku do innych form internacjonalizacji przedsiębiorstwa, ma przewagę elastyczności, tj. możliwości względnie łatwego dokonywania w nim pożądanych zmian, niewielkich nakładów kapitałowych i ograniczonego zaangażowania personalnego. (Rymarczyk, 2004, s. 160). Tabela 1. Zalety i wady eksportu Zalety eksportu Wady eksportu Zwiększenie liczby odbiorców Podwyższone ryzyko w przypadku sprzedaży eksportowanych produktów na kredyt Możliwość wysokiego popytu na dany produkt, jeśli jeszcze go nie ma na konkretnym rynku W niektórych przypadkach zmiany w produkcie ekspor towanym na konkretne rynki (potrzeba dostosowania produktu) Wysoki potencjał popytowy w przypadku słabej konkurencji na docelowym rynku Ryzyko związane z dodatkowym, bardziej skomplikowanym finansowaniem Powiększenie bazy rynkowej dla przedsiębiorstw mających do czynienia z silnie konkurencyjnymi firmami na macierzystym rynku Problemy i koszty powiązane z komunikacją , przeszkoleniem kadry , i podróżami Korzyści skali związane z większą produkcją Koszty związane z zatrudnieniem dodatkowego personelu Źródło: Opracowani e własne na podstawie: Gorynia (2007, s. 111-112). 6 W procesie eksportu mogą brać udział pośrednicy. Mówimy wtedy o eksporcie pośrednim. Eksport bezpośredni to sytuacja, w której nie są zaangażowani pośrednicy. Do p ośredników należą: - przedsiębiorstwo handlu zagranicznego – eksportuje wyroby przedsiębiors twa i dostaje za to wynagrodzenie - jednostka współpracująca – eksportuje w imieniu wielu producentów, częściowo im podlega - krajowy agent – negocjuje, zawiera transakcje eksportowe, zarabia w systemie prowizyjnym - krajowy hurtownik – nabywa dobra od pro ducenta i sprzedaje za granicą na własny rachunek. Eksport z użyciem pośrednika ma kilka zalet: brak konieczności organizacji działu zajmującego się eksportem, nie wymaga dużych nakładów pieniężnych na inwestycje oraz minimalizuje ryzyko niepowodzenia prze dsięwzięcia. Jest to bardzo korzystne rozwiązanie dla przedsiębiorstw, które nie mają doświadczenia w eksporcie oraz nie znają rynku , na który chcą eksportować produkty (Szczypiński, 2012, s. 3). Eksport pośredni jest również dobrym rozwiązaniem w sytuacji, gdy na danym rynku nie ma dużych możliwości zbytu. Firmy mają również możliwość eksportu bezpośredniego, czyli samodzielnie transportować swoje produkty przez granicę i sprzedawać je. Wiąże się to z posiadaniem pewnej wiedzy o tym jak funkcjonować w międzynarodowym środowisku i generuje różnego rodzaju doświadczenia, zarówno te pozytywne jak i negatywne. Wraz z przyrostem wiedzy oraz doświadczeń przedsiębiorstwo jest w stanie funkcjonować na coraz bardziej wymagających rynkach. Podczas partycypowania w międzynarodowych transakcjach zdobywa się również kontakty, które mogą okazać się bardzo cenne w dalszych etapach rozwoju firmy. Eksport bez pośredników wymusza na przedsiębiorstwie większą kontrolę nad transakcją, w efekcie czego proces eksportu staje się bardziej kosztowny i ryzykowny. Przeciwwagą tego są benefity jakie firma zyskuje rezygnując z opłacania pośredników (Gorynia, 2007, s. 113). Firma może się zdecydować na kilka sposobów działania w wariancie eksportu bezpośredniego: - krajowe biuro/dział eksportu – bieżąca sprzedaż i wsparcie rynku, możliwość utworzenia niezależnego działu eksportu 7 - zagraniczna filia, bądź oddział sprzedaży - dystrybucja, w razie potrzeby magazynowanie, promowanie, możliwość prowadzenia centrum wystawowego i centrum obsługi klientów - podróżujący akwizytor – zagraniczny reprezentant nawiązujący kontakty handlowe - dystrybutorzy lub agenci zagraniczni – za graniczna sprzedaż produktów w imieniu firmy 2) Franczyzy (franszyzy) i licencje „Licencjonowanie wiąże się z użyczeniem na zasadzie licencji pewnych praw własności intelektualnej. Opłata wnoszona jest na rzecz licencjodawcy na podstawie uzgodnionego kontraktu licencyjnego, na przykład w stosunku proporcjonalnym do zysków z użytkowania własności intelektualnej lub ze sprzedaży.” (Stonehouse, Hamill, Campbell, Purdie, 2001, s. 119) Franczyzy są pewnego rodzaju związkiem kooperacyjnym polegającym na wdrożeniu sposobu prowadzenia firmy zgodnie ze strategią , metodologią i procedurami franczyzodawcy. Franczyzobiorcom udostępnia się model działania oraz znak towarowy. Ponadto zapewnia się im pomoc w zakresie marketingu, szkoleń oraz utrzymaniu jakości (Glinkowska i Kaczmarek, 2016, s. 41-42). Franczyzy i licencje działają na podobnych zasadach. Podstawową różnicą między nimi jest to, że licencja to jednorazowa transakcja, a franczyza po pierwszej transakcji zakłada dalszą współpracę i przepływ know -how. W prz ypadku licencji, jej przedmiotem najczęściej jest konkretny element biznesu np. znak handlowy, technologia produkcyjna, wiedza z zakresu zarządzania. Franczyza natomiast w większości przypadków przewiduje kompleksową współpracę na każdym polu. Licencjobiorcami są najczęściej firmy posiadające doświadczenie w biznesie, o ugruntowanej sytuacji rynkowej. Franczyzobiorcy to najczęściej podmioty zaczynające działalność. W przypadku licencji, biorca ma większe możliwości negocjacyjne aniżeli w przypadku franczyzy, ze względu na lepszą pozycję przetargową. W przypadku zdecydowania się na te formy ekspansji zagranicznej , firma decyduje się na obniżenie kosztów związanych z dystrybucją ograniczając tym samym kontrolę nad nią. Licencje: - niskie zaangażowanie kapitał u - podział ryzyka i zysków z licencjobiorcą - zazwyczaj długie, ponad kilkunastoletnie umowy, zwykle nieodnawialne - często brak przekazywania usprawnień w przedsięwzięciach - ograniczona, niebezpośrednia kontrola nad działalnością 8 - brak potrzeby zaznajo mienia się z lokalnymi warunkami - możliwość “wyhodowania sobie konkurenta na własnej piersi” - brak kontaktu z klientami. Przykłady przedmiotu licencji: wynalazek, oprogramowanie, produkcja towarów Franczyzy: - angaż niewielkiego kapitału - dzielone zyski i ryzyko - najczęściej odnawialne kilkuletnie umowy - dawca przekazuje biznesowe ulepszenia - lepsza kontrola aniżeli w przypadku licencji (ale i tak ograniczona) - wymaga większego zaangażowania aniżeli w przypadku licencji - koszty z tytułu kontrol i franczyzobiorcy - mocno ograniczony kontakt z klientami - ryzyko utraty pozycji marki w przypadku zaniedbań franczyzobiorcy Branże z częstym wykorzystaniem franczyzy: samochodowa, gastronomiczna, paliwowa, hotelowa. 3) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne A) Spółki typu j oint venture Ekspansja zagraniczna poprzez tworzenie spółek joint venture to nic innego jak utworzenie wspólnego przedsiębiorstwa przez przynajmniej dwa niezależne przedsiębiorstwa. Istotą jest stworzenie odrębnego podmiotu praw nego - spółki córki, w której spółki matki mają swoje, ustalone wcześniej udziały. Tego typu działania mogą być motywowane niższymi kosztami związanymi z działalnością na danym rynku, chęcią połączenia sił dwóch różnych firm w celu utworzenia nowego przedsięwzięcia wymagającego dużego zaangażowania kapitałowego oraz technologicznego, któremu jedna firma mogłaby nie podołać ( Kogut, 1988, s. 319-323). Spółki tego typu są również bardzo popularne w państwach, w których wejście na rynek konkretnych, dużych firm jest blokowane przez władzę ze względu na obawy przed zagranicznym kapitałem, który jest zagrożeniem dla nierozwiniętych rodzimych branż. Odnosi się to również do strategicznych gałęzi gospodarki państwa takich jak przemysł wydobywczy, czy energetyka. Prz edsiębiorstwa wchodzące w skład spółki typu joint venture mogą mieć w nią różny wkład. Mogą one wnieść cenne aktywa, kapitał, know - how, znajomość miejscowych 9 regulacji prawnych, obyczajów i kultury. Istotnymi elementami mogą być również międzynarodowe znajomości, posiadanie kontraktów na dostawy dóbr oraz umiejętność postępowania na danym rynku - wszystko co cenne w danego rodzaju komitywie. Czas działalności takiej spółki jest zróżnicowany , w przypadku konk retnego projektu może być krótki , ale w przypa dku długofalowej współpracy może trwać nawet więcej niż dekadę. Zróżnicowanie stopnia dywersyfikacji w spółkach joint venture sprawia, że dzielimy ich działalność na (Rymarczyk, 2012, s. 299): - wertykalną - działalność partnerów w tej samej branży, odręb ne procesy tworzenia wartości - horyzontalną - funkcjonowanie partnerów w tej samej branży, ten sam proces tworzenia wartości - koncentryczną - działalność partnerów w podobnej branży - lateralną - partnerzy są z odrębnych branż Największymi korzyściami związanymi z założeniem spółki joint venture są: ograniczenie zaangażowania kapitału, rozkład ryzyka na wszystkie podmioty zaangażowane w spółkę, możliwość kontroli działalności, korzyści ze współpracy (efekt synergii oraz korzyści skali) okazje wynikające z zaangażowania kapitałowego partnerów. Nie bez znaczenia są też szanse na obo pólne korzystanie z doświadczeń oraz kanału dystrybucji partnera i wspólnych możliwości zaopatrzeniowych Z po działem ryzyka wiąże się konieczność dzielenia się zyskami. Mogą również wystąpić problemy ze znalezieniem odpowiedniego partnera. W przypadku znalezienie kooperanta trzeba również wziąć pod uwagę trudności związane z negocjacjami kontraktu, zwłaszcza w pr zypadku działalności lateralnej ( problem wyceny wkładów poszczególnych partnerów ). B) Oddziały i filie Tego typu działalność to najbardziej skomplikowana i zaawansowana forma ekspansji zagranicznej. Wiąże się ona z założeniem za granicami kraju własnej filii bądź oddziału. W przypadku oddzia łu, z racji tego, że nie jest on osobą prawną , podlega pod prawo kraju pochodzenia. Dzieje się tak w przeciwieństwie do filii, która posiada osobowość prawną i podlega przepisom kraju goszczącego. Filia najczęściej prowadzi działalność wydobywczą, handlową, produkcyjną bądź montażową w państwach z niższymi kosztami pracy lub z bardziej liberalnym prawem aniżeli w państwie przedsiębiorstwa dokonującego 10 internacjonalizacji. Ze względu na różny charakter tych działalności funkcjonują one jako (Gorynia, 2007, s. 131): - miniaturowa replika - wykorzystuje w części bądź całości produkty z macierzystej firmy - satelita handlowy - jego zadaniem jest sprzedaż produktów z macierzystego przedsiębiorstwa - poddostawca - produkuje wybrane części wykorzystywane na rynku międzynarodowym - specjalista - wytwarza bardzo specyficzną, zawężoną gamę produktów na światowy rynek. Nieodłącznym elementem prowadzenia samodzielnego biznesu na rynku międzynarodowym jest ryzyko związane z niepowodzeniem. Ryzyko to jest rekompensowane obietnicą zysku, który m n ie musimy się z nikim dzielić. Takie rozwiązanie wiąże się również z koniecznością samodzielnej organizacji przedsięwzięcia w wielu wymiarach. Wynikiem tego jest dużo większe aniżeli w przypadku kooperacji zaangażowanie kapitału. Mogą również pojawić się koszty związane z brakiem informacji o rynku oraz dodatkowe koszty wynikaj ące z braku tych informacji i ograniczonego doświadczenia na początku działalności. Zaletami tego typu ekspansji niewątpliwie są stosunkowo wysoki e bezpieczeństwo know -how i własności intelektualnej, pełna władza nad projektem oraz brak problemów ze znal ezieniem i pilnowaniem partnera (Glinkowska i Kaczmarek, 2016, s. 45- 46). Według wielu badań, przedsiębiorstwa, które decydują się na bezpośrednie inwestycje zagraniczne w formie fil ii bądź oddziału to przedsiębiorstwa, które chcą mieć znaczną kontrolę nad przedsięwzięciem. O wyborze takiej formy ekspansji mogą też zdecydować natura projektu, czynniki związane z otoczeniem (takie jak dystans kulturowy) , potencjał rynku, ochrona własności intelektualnej, bariery wchodzenia do branży i charakter konkurencji. Czynniki wskazujące na bezpośrednie inwestycje zagraniczne, związane z samym przedsiębiorstwem to : strategia międzynarodowa, dostępność zasobów i wie dzy oraz doświadczenie międzynarodowe (Szałucka, 2014 , s. 272-273). 11 Tabela 2. Zestawienie zagrożeń i korzyści joint venture i samodzielnego prowadzenia działalności joint v enture s amodzielne prowadzenie działalności - redukcja kosztów uzyskiwania informacji - redukcja ryzyka politycznego - efekty skali - efekty synergii - ograniczone zaangażowanie kapitału - dostęp do nowych mocy produkcyjnych - obejście barier handlowych - obejście barier administracyjnych - zdobycie doświadczenia i bazy do dalszej ekspansji - otrzymywanie całego zysku - brak kosztów związanych z poszukiwaniem i negocjacjami z partnerem - najwyższy z możliwych stopie ń kontroli nad przedsięwzięciem - zachowanie tożsamości z przedsiębiorstwem macierzysty m - pełniejsza ochrona praw własności - internalizacja informacji - podział zysku - problemy ze znalezieniem właściwego partnera - problemy w zarządzaniu wynikające z luki kulturowej - możliwy konflikt interesów między wspólnikami - możliwość wycieku kno w - how z firmy - brak pełnej kontroli - wyhodowanie sobie konkurenta - duże zaangażowanie kapitału - wyższe i niepodzielone ryzyko działalności - większe koszty pozyskiwania informacji Źródło: O pracowanie własne na podstawie: Jawor ek i Szałucka (2011, s. 622-623) 1.3 Motywy zagranicznej ekspansji Motywacja wyjścia firmy poza granicę dotychczasowego obszaru działalności w tradycyjnym modelu działania przedsiębiorstwa znacznie wzrasta na etapie , gdy przedsiębiorstwo posiada już ugruntowaną pozycję na rynku krajowym. Wewnątrz podmiotu pojawiają się głosy o możliwości ekspansji zagranicznej. Sprzyja temu doświadczenie kadry na rynku międzynarodowym, unikatowa znajomość konkretnego rynku, konkretne cechy osobowości założyciela tudzież sieć kontaktów osobistych (Kowalik i Baranowska-Prokop, 2013, s. 56). Na decyzję o podjęciu internacjonalizacji wpływają również czynniki zewnętrzne, czyli to , w jaki sposób otoczenie, środowisko wymusza na obiekcie umiędzynarodowienie. Głównymi składowymi presji Zalety Wady 12 otoczenia są przede wszystkim perspektywa utracenia zdolności do partycypacji w rynku i pozostania konkurencyjnym w przypadku braku internacjonalizacji oraz spodziewane zyski. Motywy ekspansji zagranicznej są zróżnicowane w zależności od branż oraz od sektorów, w których znajdują się przedsiębiorstwa (Kowalewski i Radło, 2013, s. 189). Na podjęcie takiej decyzji istotny wpływ mają czynniki : - rynkowe - chęć funkcjonowania na wielu rynkach, utrzymanie się na dan ym rynku (aby utrzymać się na innym rynku firma wchodzi na nowy obiecujący rynek), chęć wyprzedzenia konkurentów, efekt naśladowczy (szybka reakcja na działanie konkurencji, wejście na rynek tylko dlatego, że konkurent też to robi ) - kosztowe - potrzeba po prawienia rentowności przedsiębiorstwa, między innymi poprzez uzyskanie korzyści skali , dostęp do nowych czynników produkcji (często tańszych), wykorzystanie efektu komparatywnych kosztów produkcji, chęć uzyskania korzyści z różnic kursowych - zaopatrzeniowe - możliwość uzyskania dostępu do rzadkich bądź stosunkowo tanich surowców, zwiększenie dostępu do ziemi, lepszy, szybszy dostęp do informacji - polityczne - możliwość uczestnictwa w państwowym programie wspierania eksportu, likwidacja barier, uniezależnienie się od dostawcy, preferencyjne warunki bytu w innym państwie - strategiczne - realizacja wcześniej określonej strategii rozwoju, chęć dokładnego wybadania rynku w celu późniejszej gwałtownej ekspansji Wyróżnia się również dwie grupy przyczyn internacjonalizacji przedsięb iorstw: defensywne i ofensywne. Motywy defensywne, to te które mają na celu utrzymanie poziomu zysków, udziału w rynku oraz liczby odbiorców produktu. Ich motywacja to ochrona rynków zagranicznych i krajowych, zagwarantowanie ciągłości dostaw surowców i technologii oraz zdobycie nowych baz w stabilnych politycznie państwach ( Stoner, Freeman, Gilbert Jr 1997, s. 506). Moty wacja ofensywna to taka, która jest zorientowana na maksymalizacje zysków, pozyskanie nowych rynków i klientów w celu ciągłego zwiększania wartości sprzedaży. Przykładowe działania motywacji ofensywnej to: wchodzenie na nowe rynki zbytu, maksymalizacja zys ków, uzyskiwanie zasobów na rynek rodzimy bądź inne rynki zagraniczne (Stoner, Freeman, Gilbert Jr 1997, s. 506). 13 1.4 Bariery internacjonalizacji Ekspansja zagraniczna firmy możliwa jest tylko wtedy, gdy wnętrze firmy jest zdeterminowane do jej przeprowadzenia oraz gdy otoczenie na to pozwala. Podczas procesu umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa staje szereg wyzwań związanych z tym przedsięwzięciem. Aby zrealizować swoje cele spółka musi pokonać wiele barier. Na przykład takie jak (Glinkowska i Kaczmarek, 2016, s 45-46): + Problemy związane z brakiem doświadczenia w działalności międzynarodowej kierownictwa firmy. Tego typu akcja wymaga znajomości wielu procedur, zorientowania kulturowego, społecznego i prawnego w państwie goszczącym oraz elastyczności i um iejętności reakcji na zdarzenia nieplanowane w międzynarodowym kontekście. Jest to jedna z najtrudniejszych do pokonania barier wewnątrz firmy + Brak odpowiednich kompetencji personelu. Brak znajomości języków obcych, zrozumienia i poszanowania innych kul tur i społeczeństw oraz nieprzygotowanie merytoryczne do internacjonalizacji również stanowi ą sporą wewnętrzną barierę. + Rodzaj kultury organizacyjnej firmy macierzystej. To od niej zależy stopień, zakres oraz szybkość procesu umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa. Stereotypy oraz mocne zakorzenienie w tradycjach nie ułatwiają ekspansji na rynki zagraniczne. + Zasoby finansowe organizacji. W przypadku ich braku lub mocno ograniczonej ilości proces ten jest niemożliwy. Działalność międzynarodowa wiąże się z ryzykiem ponoszenia dodatkowych, niep rzewidzianych kosztów ( np. dostosowywanie fili do panujących warunków lokalnych ) . Brak dużej ilości kapitału znacznie ogranicza szansę sprawnej i dobrej ekspansji. + Warunki polityczne. W przypadku niestabilnej sytuacji prawnej lub politycznej w państwie goszczącym ryzyko niepowodzenia jest znacznie podwyższone. Przedsiębiorca bardzo często nie jest w stanie przewidzieć ko nsekwencji dla siebie, wypływających z następstw w zmianach ustawodawczych. Oprócz tego polityka pieniężna oraz fiskalna mają ogromny wpływ na opłacalność przedsięwzięcia. Istotną rolę pełni również swoboda w przepływie informacji oraz infrastruktura, które są zależne od państwa. + Problematyka kooperacyjna. Działanie na nowym rynku to duże wyzwanie w zakresie współpracy z innymi przedsiębiorstwami. Znalezienie dostawców, negocjacje kontraktów czy obawa o kradzież technologii to problemy , które istnieją na rynku krajowym, a za granicą są 14 jeszcze bardziej spotęgowane. Bardzo ważne, aby zawierać umowy zabezpieczające interesy obu stron. + Zagadnienia natury socjokulturowej. Firma , która gości w danym kraju, ma charakter niezwiązany z lokalną tradycją i kulturą może budzić niechęć do firmy wśró d tradycjonalnego społeczeństwa oraz potencjalnych pa rtnerów biznesowych, którzy wolą wspierać lokalne firmy i z nimi współpracować. Zarówno bariery wewnętrzne jak i te niezależne od firmy są do pokonania. Lekarstwem na pierwsze są szkolenia pracowników i pozyskiwanie do kadry osób kompetentnych i odpowiedzialnych, z doświadczeniem w biznesie międzynarodowym. W przypadku barier niezależnych od firmy kluczowe jest wybranie odpowiedniego kierunku ekspansji oraz przemyślane działania. 1.5 Modele internacjonalizacji Decyzja o wyborze konkretnej drogi umiędzynarodowienia firmy jest zależna od wielu aspektów, między innymi zależy od branży w jakiej się znajduje, jej ogólnego charakteru, zewnętrznego otoczenia w kraju oraz na docelowym rynku zagranicznym, pozi omu dobrobytu państw w regionie oraz od polityki realizowanej w regionie (Glinkowska i Kaczmarek, 2016, s. 25). Niektóre z modeli internacjonalizacji przedsiębiorstw to: - model uppsalski (konwencjonalny, szwedzki) - model sieciowy - model innowacyjny - model niekonwencjonalny - model polski. Model uppsalski. Najważniejszą składową modelu szwedzkiego jest jego fazowość, sekwencyjny charakter, rozwój przedsiębiorstwa na zasadzie ewolucji. Model sugeruje pewną kolej rzeczy, etapowy rozwój mający miejsce w czasie (Gorynia, 2007, s. 63-64). Model uppsalski zakłada, że rozwój firmy wynika z wiedzy praktycznej, wcześniej zdobytej. Zgodnie z modelem, przedsiębiorstwo najpierw umacnia swoją pozycję na rynku lokalnym, a później stopniowo rozszerza ekspansję zagraniczną, przy czym jako swoje cele wybiera państwa podobne kulturowo. Model zakłada, że przedsiębiorstwo stopniowo wchodzi na rynek zagraniczny. Zdobywa doświadczenie i wiedzę specyficzną dla danego rynku, a następnie dokonuje penetracji rynku. W tym modelu z góry zakłada się, że ekspansja na 15 wielką skalę wymaga bardzo dużo czasu. Opisana sekwencyjna natura procesu ekspansji jest oparta na podstawie przeprowadzonych w firmach badań (Glinkowska i Kaczmarek, 2016, s. 13-14). Model konwencjonalny wyróżnia cztery etapy ekspansji zagranicznej (Barkema, Bell i Pennings, 1996, s. 153): 1) nieregularny eksport 2) eksport pośredni, przy użyciu niezależnych pośredników 3) utworzenie oddziału sprzedaży offshore 4) utworzenie filii/oddziału produkcyjnego Według Goryni (2007) etapy te przebiegają w następujący sposób : Pierwszy etap to małe zaangażowanie firmy w działalność międzynarodową, brak zaangażowanych zasobów za granicą, nieregularny eksport. Wiąże się to ze znikomą ilością zdobywanych informacji. Kolejny etap oznacza wejście w fazę zaangażowania zasobów oraz zebranie informacji o czynnikach mających wpływ na ilość sprzedanego produktu. Warunkiem przystąpienia do następnego etapu umiędzynarodowienia jest występowanie istotnego dystansu psychicznego (a nie niedostateczne rozmiary zagranicznego rynku). W następnym kroku int ernacjonalizacji firmy, przedsiębiorstwo w znacznie większym stopniu skupia się na zdobyciu informacji odnośnie determinantów sprzedaży, jest zmuszone do zaangażowania dużo większych zasobów. Ostatni stopień w ewolucyjny m procesie internacjonalizacji oznacza stworze nie własnej fabryki za granicą , co wymaga zaangażowania jeszcze większych zasobów oraz wiąże się ze zdobyciem kompleksowej wiedzy o rynku ekspansji (s. 64-65). Cały proces ukazany jest na poniższym rysunku. 16 Rysunek 1. Internacjonalizacja firmy – model uppsalski Metoda Rynek działania (kraj) Nieregularny eksport Niezależni pośrednicy Zagraniczna filia handlowa Zagraniczna filia handlowa i produkcyjna Rynek 1 Rynek 2 Rynek 3 Rynek 4 I I Rynek n’ty Źródło: Opracowanie własne na podstawie : Hollensen (2007, s. 75) Model sieciowy powstał pod koniec lat 70. dwudziestego wieku w efekcie podwyższo nej konkurencji międzynarodowej oraz zmian technologicznych zachodzących na rynku B2B (business to business). Uwypukla on sieć powiązań między firmami. Model sieciowy w swoich założeniach nawiązuje do wcześniej przedstawionego modelu Uppsala. Od nosi się on do identycznych czynników, lecz kieruje się inną logiką odnośnie przebiegu i sił kierujących internacjonalizacją. Podejście to określa internacjonalizację jako zawiązywanie, utrzymywanie i n ieustanny rozwój z pozostałymi uczestnikami międzynarodowej sieci. Model zakłada, że ekspansja zagraniczna przedsiębiorstwa wynika z chęci umocnienia się firmy poprzez rozszerzanie międzynarodowych sieci powstałych przy współpracy z biznesowymi partnerami. To w jakim stopniu firma jest umiędzynarodowiona jest określane przez pozycję firmy w zagranicznych sieciach powiązań - im jest ona lepsza tym bardziej zinternacjonalizowane jest przedsiębiorstwo. Perspektywa podejścia sieciowego ukazuje również proces internacjonalizacji jako następstwo wzajemnych oddziaływań między częściami firmy oraz podmiotami z zewnątrz, takimi jak konkurencja, dostawcy, poddostawcy, organizacje publiczne, odbiorcy produktów/usług czy doradcy. Oddziaływania te są powszechne i dotyczą wszystkich firm, niezależnie , czy są bezpośrednie , czy pośrednie. Sieć i pozycja jaką w niej zajmuje firma nieustannie modyfikuje się ze względu na ciągły kontakt z innymi podmiotami, więc umiędzynarodowienie w tym modelu postrzegane jest Wzrost dywersyfikacji geograficznej Wzrost zaangażowania w rynku Zagraniczne inwestycje bezpośrednie 17 jako proces inte rakcyjny i nacechowany nieprzewidywalnością. Dzieje się tak w przeciwieństwie do modeli sekwencyjnych zakładających etapowy rozwój przedsiębiorstwa. Ponadto przedsiębiorstwo poprzez połączenia sieciowe może być zmuszane do internacjonalizacji, np. gdy odbiorca produk tu bądź usługi wymaga rozszerzenia działalności firmy po za granicę jeżeli firma chce utrzymać obecne relacje na rynku macierzystym (Ratajczak-Mrozek, 2009, s. 7-11). Model innowacyjny jest charakterystyczny dla małych i średnich firm. Przedsięb iorstwo nie widząc szans na dalszy rozwój w macierzystym kraju dokonuje internacjonalizacji. Aby jej dokonać usiłuje znaleźć konkretną innowację , np. z zakresu marketingu, zarządzania czy technologii. Podobnie jak w podejściu sieciowym pomijana jest etapowość procesu, bowiem jej dynamika zależna jest od wartości jaką reprezentuje innowacja. Może okazać się, że innowacja w kraju docelowym jest zna cznie bardziej pożądana niż w kraju macierzystym. Innowacyjność i internacjonalizacja oddziałują na siebie, sprzyjając sobie nawzajem, bowiem jedno wymusza rozwój drugiego (Glinkowska i Kaczmarek, 2016, s. 37-38). Model niekonwencjonalny opiera się na krytycznym spojrzeniu na model uppsalski, szczególnie na aspekty etapowości i kumulacji procesu internacjonalizacji. W internacjonalizacji niekonwencjonalnej nieoczywiste są: kierowanie ekspansji zagranicznej na najbliższe kulturowo i społecznie rynki oraz ewolucyjna natura rozwoju procesu internacjonalizacji. Należy wspomnieć, że już twórcy modelu szwedzkiego mieli świadomość tego, że internacjonalizacja może przebiegać w zgoła odmienny sposób, nie wpisujący się w ewolucyjny model. Najlepszym potwierdzeniem modelu niekonwencjonalnego są liczne przypadki praktyki gospodarczej udowadniające brak uniwersalności modelu uppsa lskiego. Są to często działania polegające na przeskakiwaniu niektórych etapów zawartych w modelu konwencjonalnym. Zjawisko to określane jest jako leapfrogging Kolejną sprawą jest partycypacja w rynkach bardzo odległych psychicznie od rynk u macierzystego w okresie wczesnej internacjonalizacji. Tego typu praktyka często ma miejsce w przypadku dużych korporacji (Gorynia i Jankowska, 2007, s. 31-32). Model polski - charakterystyczny dla okresu po transformacji gospodarczej w Polsce. Nie porównuje się go do żadnych znanych z praktyki, czy literatury. Po transformacji większość dużych firm państwowych zostało przejętych przez skutecznie działające firmy zagraniczne, które funkcjonowały jako spółki zależne z siedzibą ulokowaną w Polsce. Spora część firm polskich musiała się nauczyć warunków gry jakie narzucali zagraniczni inwestorzy. W efekcie 18 firmy polskie obserwując zachodnie metody zarządzania kapitałem, zasobami i ludźmi wdrażały je u siebie. W polskim modelu można zaobserwować dwa charakterystyczne zjawiska. Bierną postawę przedsiębiorstw przejętych i podporządkowanych zagranicznym inwestorom oraz mały zasób wiedzy na temat bezpośr ednich inwestycji zagranicznych. Skutkiem tego był brak znaczących inwestycji na świecie. Sam proces internacjonalizacji przebiegał w sposób ciągły i kumulatywny przechodząc od najprostszych do bardziej złożonych form współpracy (Glinkowska i Kaczmarek, 2016, s. 61-62). 19 Rozdział 2 Internacjonaliza cja firm państwowych na tle przedsiębiorstw prywatnych 2.1 Przedsiębiorstwa państwowe - istota i historia “Przeds i ębiorstwo państwowe jest definiowane jako jednostka gospodarcza, o charakterze formalnym, mająca osobowość prawną, którą uzyskuje z chwilą wpisania do Krajowego Rejestru Sądowego. Stanowi podmiot gospodarki narodowej, wyodrębniony pod względem ekonomicznym, organizacyjnym i prawnym, przystosowany do niezależnego wykonyw ania zadań” (Chowaniec, Kanicka, bd.). Aharoni (1986) twierdzi, że przedsiębiorstwo , a by było uznawane za państwowe musi spełniać poniższe warunki: - musi być własnością państwa - musi brać udział w produkcji lub w świadczeniu usług - jego przychody i koszty muszą być ze sobą powiązane Historia państwowej działalności gospodarczej sięga tak daleko, jak historia samej państwowości. Największe budowle z czasów starożytnych, takie jak piramidy czy pałace były sfinansowane i zorganizowane przez państwa. W historii, państwa czerpały zyski zarówno z działalności wytwórczej, wydobywczej, rent zapewniających dochody jak i monopoli państwowych (Bałtows ki i Kwiatkowski, 2018, s. 17-18). 2.2 Motywy istnienia przedsiębiorstw państwowych Istotnym elementem różnicującym państwowe firmy są motywy ich działalności na rynku. W teorii fundamentalną przesłanką do utworzenia takiego przedsiębiorstwa jest zawodność rynku (Atkinson i Stiglitz, 2015, s. 64). W tego typu warunk ach dostarczają one dobra, których z różnych powodów przedsiębiorstwa prywatne nie dostarczają w ogóle lub dostarczają je w niewystarczającej ilości ( Bałtowski i Kwiatkowski, 2018, s. 72). Cuervo - Cazurra, Inkpen, Musacchio i Ramaswamy (2014) uważają , że istnieje również motyw polityczny, który skupia się na ideologii oraz strategii politycznej urzędników odnoszących się do prywatnej własności niektórych aktywów produkcyjnych (s. 3 ). Można wymienić cztery różne typy ideologii gospodarczych bądź strategii politycznych których efektem jest powstawanie państwowych przedsiębiorstw. Są to (Cuervo -Cazurra i in. 2014, s. 4): - ideologia komunistyczna - ideologia nacjonalistyczna