Praca licencjacka Antoni Borys - Antoni

Please enable JavaScript to view the full PDF

Antoni Borys Specyfika procesu internacjonalizacji spółek skarbu państwa na tle przedsiębiorstw prywatnych - przypadek branży przetwórstwa ziemniaków przemysłowych The specifics of the process of internationalization of state-owned companies in the context of private enterprises – the case of the industrial potato industry Praca licencjacka Promotor: Dr. hab. Piotr Trąpczyński, prof nadzw. UEP Pracę przyjęto dnia: ............................... Podpis Promotora Kierunek: Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze Specjalność: Biznes międzynarodowy Poznań 2019 Spis Treści Wstęp ...................................................................................................................................................... 2 Rozdział 1 Teoretyczne zagadnienia z zakresu internacjonalizacji przedsiębiorstw ............................... 4 1.1 Geneza, definicja i istota internacjonalizacji przedsiębiorstw ...................................................... 4 1.2 Formy umiędzynarodowienia firm ................................................................................................ 4 1.3 Motywy zagranicznej ekspansji ................................................................................................... 11 1.4 Bariery internacjonalizacji ........................................................................................................... 13 1.5 Modele internacjonalizacji .......................................................................................................... 14 Rozdział 2 Internacjonalizacja firm państwowych na tle przedsiębiorstw prywatnych ........................ 19 2.1 Przedsiębiorstwa państwowe - istota i historia .......................................................................... 19 2.2 Motywy istnienia przedsiębiorstw państwowych ....................................................................... 19 2.4 Dotowanie przedsiębiorstw państwowych na tle prywatnych firm............................................ 22 2.5 Internacjonalizacja przedsiębiorstw państwowych .................................................................... 23 2.6 Motywy i praktyki internacjonalizacji firm państwowych ........................................................... 26 2.7 Otoczenie prawne i kulturowe jako czynniki wpływające na internacjonalizację ...................... 30 Rozdział 3 Analiza porównawcza PPZ Trzemeszno i PPZ Niechlów ....................................................... 35 3.1 Sektor przetwórstwa ziemniaka przemysłowego – ogólny profil ............................................... 35 3.2 Historia firm................................................................................................................................. 36 3.3 Zestawienie działalności i internacjonalizacji firm ...................................................................... 39 3.4 Przemyślenia reprezentantów firm na temat różnic własności państwowej i prywatnej w kontekście internacjonalizacji ........................................................................................................... 45 Zakończenie ........................................................................................................................................... 48 Bibliografia: ........................................................................................................................................... 48 1 Wstęp We współczesnej gospodarce można zaobserwować znaczną różnorodność przedsiębiorstw, które różnią się między sobą pod wieloma względami. Jednym z nich jest struktura własnościowa. W literaturze polskiej można prześledzić problematykę różnic w funkcjonowaniu firm państwowych i prywatnych skupiającą się głównie na różnicach w efektywności tych podmiotów. Opisy i badania na ten temat głównie odnoszą się do okresu zmian ustrojowych w Polsce i prywatyzacji firm. W literaturze światowej rozszerza się badania na temat różnic odnoszących się do własności o aspekt internacjonalizacji. W wielu tekstach powstałych w ostatnich latach zwraca się uwagę na rosnące znaczenie firm państwowych o globalnym zasięgu. Okazuje się, że motywy istnienia przedsiębiorstw państwowych działających na wielu rynkach są poszerzone względem odpowiedników tych firm działających tylko na rynku krajowym. Podobne zjawiska można zaobserwować także w aspektach roli i znaczenia oraz kontroli i zarządzania tych przedsiębiorstw. Celem niniejszej pracy jest zwrócenie uwagi na różnice występujące w internacjonalizacji firm państwowych i prywatnych. Aby dokonać analizy z tym związanej zostanie przybliżona teoria ekspansji zagranicznej firm - definicja, motywy, formy, bariery oraz modele internacjonalizacji firm. Kolejnym etapem będzie poznanie istoty funkcjonowania przedsiębiorstw państwowych. Ich specyficzne motywy istnienia, zarządzanie, kontrola, wsparcie oraz praktyki są kluczowym obszarem dla zbadania procesu ich internacjonalizacji i porównania wyników z tradycyjnym, zwyczajnym ujęciem umiędzynarodowienia firm prywatnych. Aby nie bazować na samej literaturze i źródłach wtórnych, by zbadać w sposób empiryczny występowanie tego zjawiska w realiach polskich, autor pracy podjął próbę przeprowadzenia badań mających na celu uwypuklenie różnic w internacjonalizacji firm prywatnych i państwowych. Badaną branżą będzie przetwórstwo ziemniaka przemysłowego. W badaniach zostały zestawione ze sobą dwie firmy - jedne z największych w Polsce w tej branży - PPZ Trzemeszno i PPZ Niechlów. Badania będą o tyle niekonwencjonalne, że badane podmioty należą do specyficznej branży oraz pochodzą z sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MSP). W istniejącej literaturze nie ma żadnych innych badań na ten temat dla danego rodzaju wymienionych firm, tak więc identyfikacja i opis zaistniałych różnic w 2 funkcjonowaniu tych firm w międzynarodowym otoczeniu nie były proste. Ze względu na ograniczone możliwości prezentowanych firm związane z ich wielkością, autor nie mógł przeanalizować wszystkich aspektów poruszonych w literaturze. W celu przeprowadzenia analizy zostanie przedstawiona specyfika branży, historia przedstawianych firm, sposób prowadzenia przez nie działalności i analiza procesów internacjonalizacji. Istotnym elementem w badaniach jest fakt, iż wspomniane wcześniej firmy zgodziły się na przeprowadzenie rozmowy z wyznaczonymi przez nie reprezentantami, tak więc autor miał możliwość rozmowy z pracownikami tych firm na temat ich własnych odczuć na badany temat. 3 Rozdział 1 Teoretyczne zagadnienia z zakresu internacjonalizacji przedsiębiorstw 1.1 Geneza, definicja i istota internacjonalizacji przedsiębiorstw Internacjonalizacja to termin często spotykany w literaturze związanej z rozwojem firmy. Pojęcie to jest również używane zamiennie z umiędzynarodowieniem lub globalizacją. W słowniku języka polskiego internacjonalizacja jest określana jako umiędzynarodowienie, czyli stwierdzenie, że coś jest międzynarodowe (SJP). Najprostsze definicje tego słowa w ujęciu ekonomicznym to działanie podmiotu gospodarczego poza granicami państwa (Rymarczyk, 2004 s. 19), poziom zaangażowania w międzynarodową działalność, eksport/import bądź przeniesienie produkcji do innego kraju (Johanson i Vahlne, 1977, s. 26). Pojęcie internacjonalizacji na początku było bardzo często używane w celu określania ekspansji międzynarodowych korporacji. Powstało wiele badań naukowych, które dokumentowały i wyjaśniały rozprzestrzenianie się wielkich korporacji na całym świecie. Oceniały one ich wpływ, zwłaszcza związany z działaniami międzynarodowymi. Badania te pozostawiły wiele pytań dotyczących wcześniejszych procesów rozwoju firmy oraz motywów ich działania (Welch i Luostarinen, 1988, s. 34). Odpowiedzi na te pytania znacznie poszerzyły obszar teoretyczny ekspansji zagranicznej przedsiębiorstw. Internacjonalizacja przedsiębiorstw może być definiowana na różne sposoby, w zależności od celów, którymi kieruje się autor. Termin ten najczęściej dotyczy jednej z postaw firmy, która odnosi się do prowadzenia działalności poza granicami państwa. Istnieje istotny związek pomiędzy postawą a konkretnym działaniem. Postawy są najczęściej podstawą decyzji o podjęciu konkretnego rodzaju działalności na zagranicznym rynku. Doświadczenia zdobyte podczas takich działań międzynarodowych mają wpływ na te postawy (Johanson, 1975, s. 305). 1.2 Formy umiędzynarodowienia firm Internacjonalizacja przedsiębiorstw może przyjmować szereg form, z których warto wymienić następujące: 1) eksport 2) franczyzy (franszyzy) i licencje 3) bezpośrednie inwestycje zagraniczne a) joint venture 4 b) oddziały i filie. Formy te zostały wymienione w kolejności od najprostszych i najmniej ryzykownych do skomplikowanych organizacyjnie, bardziej kosztownych i ryzykownych. 1) Eksport Eksport to najprostsza forma internacjonalizacji firm, (…) stanowi tradycyjną metodę zagranicznej ekspansji firm. Przedsiębiorstwa zaczynają swoją ekspansję zagraniczną na ogół od eksportu, czyli sprzedaży towarów i usług za granicę, co pozwala firmie na dostosowanie się do rynków zagranicznych i zagranicznej konkurencji. Eksport w stosunku do innych form internacjonalizacji przedsiębiorstwa, ma przewagę elastyczności, tj. możliwości względnie łatwego dokonywania w nim pożądanych zmian, niewielkich nakładów kapitałowych i ograniczonego zaangażowania personalnego. (Rymarczyk, 2004, s. 160). Tabela 1. Zalety i wady eksportu Zalety eksportu Wady eksportu Zwiększenie liczby odbiorców Podwyższone ryzyko w przypadku sprzedaży eksportowanych produktów na kredyt Możliwość wysokiego popytu na dany W niektórych przypadkach zmiany w produkt, jeśli jeszcze go nie ma na produkcie eksportowanym na konkretne konkretnym rynku rynki (potrzeba dostosowania produktu) Wysoki potencjał popytowy w Ryzyko związane z dodatkowym, przypadku słabej konkurencji na bardziej skomplikowanym finansowaniem docelowym rynku Powiększenie bazy rynkowej dla Problemy i koszty powiązane z przedsiębiorstw mających do czynienia z komunikacją, przeszkoleniem kadry, i silnie konkurencyjnymi firmami na podróżami macierzystym rynku Korzyści skali związane z większą Koszty związane z zatrudnieniem produkcją dodatkowego personelu Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Gorynia (2007, s. 111-112). 5 W procesie eksportu mogą brać udział pośrednicy. Mówimy wtedy o eksporcie pośrednim. Eksport bezpośredni to sytuacja, w której nie są zaangażowani pośrednicy. Do pośredników należą: - przedsiębiorstwo handlu zagranicznego – eksportuje wyroby przedsiębiorstwa i dostaje za to wynagrodzenie - jednostka współpracująca – eksportuje w imieniu wielu producentów, częściowo im podlega - krajowy agent – negocjuje, zawiera transakcje eksportowe, zarabia w systemie prowizyjnym - krajowy hurtownik – nabywa dobra od producenta i sprzedaje za granicą na własny rachunek. Eksport z użyciem pośrednika ma kilka zalet: brak konieczności organizacji działu zajmującego się eksportem, nie wymaga dużych nakładów pieniężnych na inwestycje oraz minimalizuje ryzyko niepowodzenia przedsięwzięcia. Jest to bardzo korzystne rozwiązanie dla przedsiębiorstw, które nie mają doświadczenia w eksporcie oraz nie znają rynku, na który chcą eksportować produkty (Szczypiński, 2012, s. 3). Eksport pośredni jest również dobrym rozwiązaniem w sytuacji, gdy na danym rynku nie ma dużych możliwości zbytu. Firmy mają również możliwość eksportu bezpośredniego, czyli samodzielnie transportować swoje produkty przez granicę i sprzedawać je. Wiąże się to z posiadaniem pewnej wiedzy o tym jak funkcjonować w międzynarodowym środowisku i generuje różnego rodzaju doświadczenia, zarówno te pozytywne jak i negatywne. Wraz z przyrostem wiedzy oraz doświadczeń przedsiębiorstwo jest w stanie funkcjonować na coraz bardziej wymagających rynkach. Podczas partycypowania w międzynarodowych transakcjach zdobywa się również kontakty, które mogą okazać się bardzo cenne w dalszych etapach rozwoju firmy. Eksport bez pośredników wymusza na przedsiębiorstwie większą kontrolę nad transakcją, w efekcie czego proces eksportu staje się bardziej kosztowny i ryzykowny. Przeciwwagą tego są benefity jakie firma zyskuje rezygnując z opłacania pośredników (Gorynia, 2007, s. 113). Firma może się zdecydować na kilka sposobów działania w wariancie eksportu bezpośredniego: - krajowe biuro/dział eksportu – bieżąca sprzedaż i wsparcie rynku, możliwość utworzenia niezależnego działu eksportu 6 - zagraniczna filia, bądź oddział sprzedaży - dystrybucja, w razie potrzeby magazynowanie, promowanie, możliwość prowadzenia centrum wystawowego i centrum obsługi klientów - podróżujący akwizytor – zagraniczny reprezentant nawiązujący kontakty handlowe - dystrybutorzy lub agenci zagraniczni – zagraniczna sprzedaż produktów w imieniu firmy. 2) Franczyzy (franszyzy) i licencje „Licencjonowanie wiąże się z użyczeniem na zasadzie licencji pewnych praw własności intelektualnej. Opłata wnoszona jest na rzecz licencjodawcy na podstawie uzgodnionego kontraktu licencyjnego, na przykład w stosunku proporcjonalnym do zysków z użytkowania własności intelektualnej lub ze sprzedaży.” (Stonehouse, Hamill, Campbell, Purdie, 2001, s. 119) Franczyzy są pewnego rodzaju związkiem kooperacyjnym polegającym na wdrożeniu sposobu prowadzenia firmy zgodnie ze strategią, metodologią i procedurami franczyzodawcy. Franczyzobiorcom udostępnia się model działania oraz znak towarowy. Ponadto zapewnia się im pomoc w zakresie marketingu, szkoleń oraz utrzymaniu jakości (Glinkowska i Kaczmarek, 2016, s. 41-42). Franczyzy i licencje działają na podobnych zasadach. Podstawową różnicą między nimi jest to, że licencja to jednorazowa transakcja, a franczyza po pierwszej transakcji zakłada dalszą współpracę i przepływ know-how. W przypadku licencji, jej przedmiotem najczęściej jest konkretny element biznesu np. znak handlowy, technologia produkcyjna, wiedza z zakresu zarządzania. Franczyza natomiast w większości przypadków przewiduje kompleksową współpracę na każdym polu. Licencjobiorcami są najczęściej firmy posiadające doświadczenie w biznesie, o ugruntowanej sytuacji rynkowej. Franczyzobiorcy to najczęściej podmioty zaczynające działalność. W przypadku licencji, biorca ma większe możliwości negocjacyjne aniżeli w przypadku franczyzy, ze względu na lepszą pozycję przetargową. W przypadku zdecydowania się na te formy ekspansji zagranicznej, firma decyduje się na obniżenie kosztów związanych z dystrybucją ograniczając tym samym kontrolę nad nią. Licencje: - niskie zaangażowanie kapitału - podział ryzyka i zysków z licencjobiorcą - zazwyczaj długie, ponad kilkunastoletnie umowy, zwykle nieodnawialne - często brak przekazywania usprawnień w przedsięwzięciach - ograniczona, niebezpośrednia kontrola nad działalnością 7 - brak potrzeby zaznajomienia się z lokalnymi warunkami - możliwość “wyhodowania sobie konkurenta na własnej piersi” - brak kontaktu z klientami. Przykłady przedmiotu licencji: wynalazek, oprogramowanie, produkcja towarów. Franczyzy: - angaż niewielkiego kapitału - dzielone zyski i ryzyko - najczęściej odnawialne kilkuletnie umowy - dawca przekazuje biznesowe ulepszenia - lepsza kontrola aniżeli w przypadku licencji (ale i tak ograniczona) - wymaga większego zaangażowania aniżeli w przypadku licencji - koszty z tytułu kontroli franczyzobiorcy - mocno ograniczony kontakt z klientami - ryzyko utraty pozycji marki w przypadku zaniedbań franczyzobiorcy. Branże z częstym wykorzystaniem franczyzy: samochodowa, gastronomiczna, paliwowa, hotelowa. 3) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne A) Spółki typu joint venture Ekspansja zagraniczna poprzez tworzenie spółek joint venture to nic innego jak utworzenie wspólnego przedsiębiorstwa przez przynajmniej dwa niezależne przedsiębiorstwa. Istotą jest stworzenie odrębnego podmiotu prawnego - spółki córki, w której spółki matki mają swoje, ustalone wcześniej udziały. Tego typu działania mogą być motywowane niższymi kosztami związanymi z działalnością na danym rynku, chęcią połączenia sił dwóch różnych firm w celu utworzenia nowego przedsięwzięcia wymagającego dużego zaangażowania kapitałowego oraz technologicznego, któremu jedna firma mogłaby nie podołać (Kogut, 1988, s. 319-323). Spółki tego typu są również bardzo popularne w państwach, w których wejście na rynek konkretnych, dużych firm jest blokowane przez władzę ze względu na obawy przed zagranicznym kapitałem, który jest zagrożeniem dla nierozwiniętych rodzimych branż. Odnosi się to również do strategicznych gałęzi gospodarki państwa takich jak przemysł wydobywczy, czy energetyka. Przedsiębiorstwa wchodzące w skład spółki typu joint venture mogą mieć w nią różny wkład. Mogą one wnieść cenne aktywa, kapitał, know-how, znajomość miejscowych 8 regulacji prawnych, obyczajów i kultury. Istotnymi elementami mogą być również międzynarodowe znajomości, posiadanie kontraktów na dostawy dóbr oraz umiejętność postępowania na danym rynku - wszystko co cenne w danego rodzaju komitywie. Czas działalności takiej spółki jest zróżnicowany, w przypadku konkretnego projektu może być krótki, ale w przypadku długofalowej współpracy może trwać nawet więcej niż dekadę. Zróżnicowanie stopnia dywersyfikacji w spółkach joint venture sprawia, że dzielimy ich działalność na (Rymarczyk, 2012, s. 299): - wertykalną - działalność partnerów w tej samej branży, odrębne procesy tworzenia wartości - horyzontalną - funkcjonowanie partnerów w tej samej branży, ten sam proces tworzenia wartości - koncentryczną - działalność partnerów w podobnej branży - lateralną - partnerzy są z odrębnych branż. Największymi korzyściami związanymi z założeniem spółki joint venture są: ograniczenie zaangażowania kapitału, rozkład ryzyka na wszystkie podmioty zaangażowane w spółkę, możliwość kontroli działalności, korzyści ze współpracy (efekt synergii oraz korzyści skali) okazje wynikające z zaangażowania kapitałowego partnerów. Nie bez znaczenia są też szanse na obopólne korzystanie z doświadczeń oraz kanału dystrybucji partnera i wspólnych możliwości zaopatrzeniowych. Z podziałem ryzyka wiąże się konieczność dzielenia się zyskami. Mogą również wystąpić problemy ze znalezieniem odpowiedniego partnera. W przypadku znalezienie kooperanta trzeba również wziąć pod uwagę trudności związane z negocjacjami kontraktu, zwłaszcza w przypadku działalności lateralnej (problem wyceny wkładów poszczególnych partnerów). B) Oddziały i filie Tego typu działalność to najbardziej skomplikowana i zaawansowana forma ekspansji zagranicznej. Wiąże się ona z założeniem za granicami kraju własnej filii bądź oddziału. W przypadku oddziału, z racji tego, że nie jest on osobą prawną, podlega pod prawo kraju pochodzenia. Dzieje się tak w przeciwieństwie do filii, która posiada osobowość prawną i podlega przepisom kraju goszczącego. Filia najczęściej prowadzi działalność wydobywczą, handlową, produkcyjną bądź montażową w państwach z niższymi kosztami pracy lub z bardziej liberalnym prawem aniżeli w państwie przedsiębiorstwa dokonującego 9 internacjonalizacji. Ze względu na różny charakter tych działalności funkcjonują one jako (Gorynia, 2007, s. 131): - miniaturowa replika - wykorzystuje w części bądź całości produkty z macierzystej firmy - satelita handlowy - jego zadaniem jest sprzedaż produktów z macierzystego przedsiębiorstwa - poddostawca - produkuje wybrane części wykorzystywane na rynku międzynarodowym - specjalista - wytwarza bardzo specyficzną, zawężoną gamę produktów na światowy rynek. Nieodłącznym elementem prowadzenia samodzielnego biznesu na rynku międzynarodowym jest ryzyko związane z niepowodzeniem. Ryzyko to jest rekompensowane obietnicą zysku, którym nie musimy się z nikim dzielić. Takie rozwiązanie wiąże się również z koniecznością samodzielnej organizacji przedsięwzięcia w wielu wymiarach. Wynikiem tego jest dużo większe aniżeli w przypadku kooperacji zaangażowanie kapitału. Mogą również pojawić się koszty związane z brakiem informacji o rynku oraz dodatkowe koszty wynikające z braku tych informacji i ograniczonego doświadczenia na początku działalności. Zaletami tego typu ekspansji niewątpliwie są stosunkowo wysokie bezpieczeństwo know-how i własności intelektualnej, pełna władza nad projektem oraz brak problemów ze znalezieniem i pilnowaniem partnera (Glinkowska i Kaczmarek, 2016, s. 45- 46). Według wielu badań, przedsiębiorstwa, które decydują się na bezpośrednie inwestycje zagraniczne w formie filii bądź oddziału to przedsiębiorstwa, które chcą mieć znaczną kontrolę nad przedsięwzięciem. O wyborze takiej formy ekspansji mogą też zdecydować natura projektu, czynniki związane z otoczeniem (takie jak dystans kulturowy), potencjał rynku, ochrona własności intelektualnej, bariery wchodzenia do branży i charakter konkurencji. Czynniki wskazujące na bezpośrednie inwestycje zagraniczne, związane z samym przedsiębiorstwem to: strategia międzynarodowa, dostępność zasobów i wiedzy oraz doświadczenie międzynarodowe (Szałucka, 2014, s. 272-273). 10 Tabela 2. Zestawienie zagrożeń i korzyści joint venture i samodzielnego prowadzenia działalności joint venture samodzielne prowadzenie działalności - redukcja kosztów uzyskiwania - otrzymywanie całego zysku informacji - brak kosztów związanych z Zalety - redukcja ryzyka politycznego poszukiwaniem i negocjacjami z - efekty skali partnerem - efekty synergii - najwyższy z możliwych stopień - ograniczone zaangażowanie kapitału kontroli nad przedsięwzięciem - dostęp do nowych mocy - zachowanie tożsamości z produkcyjnych przedsiębiorstwem macierzystym - obejście barier handlowych - pełniejsza ochrona praw własności - obejście barier administracyjnych - internalizacja informacji - zdobycie doświadczenia i bazy do dalszej ekspansji - podział zysku - duże zaangażowanie kapitału - problemy ze znalezieniem - wyższe i niepodzielone ryzyko właściwego partnera działalności Wady - problemy w zarządzaniu wynikające - większe koszty pozyskiwania z luki kulturowej informacji - możliwy konflikt interesów między wspólnikami - możliwość wycieku know-how z firmy - brak pełnej kontroli - wyhodowanie sobie konkurenta Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Jaworek i Szałucka (2011, s. 622-623) 1.3 Motywy zagranicznej ekspansji Motywacja wyjścia firmy poza granicę dotychczasowego obszaru działalności w tradycyjnym modelu działania przedsiębiorstwa znacznie wzrasta na etapie, gdy przedsiębiorstwo posiada już ugruntowaną pozycję na rynku krajowym. Wewnątrz podmiotu pojawiają się głosy o możliwości ekspansji zagranicznej. Sprzyja temu doświadczenie kadry na rynku międzynarodowym, unikatowa znajomość konkretnego rynku, konkretne cechy osobowości założyciela tudzież sieć kontaktów osobistych (Kowalik i Baranowska-Prokop, 2013, s. 56). Na decyzję o podjęciu internacjonalizacji wpływają również czynniki zewnętrzne, czyli to, w jaki sposób otoczenie, środowisko wymusza na obiekcie umiędzynarodowienie. Głównymi składowymi presji 11 otoczenia są przede wszystkim perspektywa utracenia zdolności do partycypacji w rynku i pozostania konkurencyjnym w przypadku braku internacjonalizacji oraz spodziewane zyski. Motywy ekspansji zagranicznej są zróżnicowane w zależności od branż oraz od sektorów, w których znajdują się przedsiębiorstwa (Kowalewski i Radło, 2013, s. 189). Na podjęcie takiej decyzji istotny wpływ mają czynniki: - rynkowe - chęć funkcjonowania na wielu rynkach, utrzymanie się na danym rynku (aby utrzymać się na innym rynku firma wchodzi na nowy obiecujący rynek), chęć wyprzedzenia konkurentów, efekt naśladowczy (szybka reakcja na działanie konkurencji, wejście na rynek tylko dlatego, że konkurent też to robi) - kosztowe - potrzeba poprawienia rentowności przedsiębiorstwa, między innymi poprzez uzyskanie korzyści skali, dostęp do nowych czynników produkcji (często tańszych), wykorzystanie efektu komparatywnych kosztów produkcji, chęć uzyskania korzyści z różnic kursowych - zaopatrzeniowe - możliwość uzyskania dostępu do rzadkich bądź stosunkowo tanich surowców, zwiększenie dostępu do ziemi, lepszy, szybszy dostęp do informacji - polityczne - możliwość uczestnictwa w państwowym programie wspierania eksportu, likwidacja barier, uniezależnienie się od dostawcy, preferencyjne warunki bytu w innym państwie - strategiczne - realizacja wcześniej określonej strategii rozwoju, chęć dokładnego wybadania rynku w celu późniejszej gwałtownej ekspansji. Wyróżnia się również dwie grupy przyczyn internacjonalizacji przedsiębiorstw: defensywne i ofensywne. Motywy defensywne, to te które mają na celu utrzymanie poziomu zysków, udziału w rynku oraz liczby odbiorców produktu. Ich motywacja to ochrona rynków zagranicznych i krajowych, zagwarantowanie ciągłości dostaw surowców i technologii oraz zdobycie nowych baz w stabilnych politycznie państwach (Stoner, Freeman, Gilbert Jr 1997, s. 506). Motywacja ofensywna to taka, która jest zorientowana na maksymalizacje zysków, pozyskanie nowych rynków i klientów w celu ciągłego zwiększania wartości sprzedaży. Przykładowe działania motywacji ofensywnej to: wchodzenie na nowe rynki zbytu, maksymalizacja zysków, uzyskiwanie zasobów na rynek rodzimy bądź inne rynki zagraniczne (Stoner, Freeman, Gilbert Jr 1997, s. 506). 12 1.4 Bariery internacjonalizacji Ekspansja zagraniczna firmy możliwa jest tylko wtedy, gdy wnętrze firmy jest zdeterminowane do jej przeprowadzenia oraz gdy otoczenie na to pozwala. Podczas procesu umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa staje szereg wyzwań związanych z tym przedsięwzięciem. Aby zrealizować swoje cele spółka musi pokonać wiele barier. Na przykład takie jak (Glinkowska i Kaczmarek, 2016, s 45-46): + Problemy związane z brakiem doświadczenia w działalności międzynarodowej kierownictwa firmy. Tego typu akcja wymaga znajomości wielu procedur, zorientowania kulturowego, społecznego i prawnego w państwie goszczącym oraz elastyczności i umiejętności reakcji na zdarzenia nieplanowane w międzynarodowym kontekście. Jest to jedna z najtrudniejszych do pokonania barier wewnątrz firmy. + Brak odpowiednich kompetencji personelu. Brak znajomości języków obcych, zrozumienia i poszanowania innych kultur i społeczeństw oraz nieprzygotowanie merytoryczne do internacjonalizacji również stanowią sporą wewnętrzną barierę. + Rodzaj kultury organizacyjnej firmy macierzystej. To od niej zależy stopień, zakres oraz szybkość procesu umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa. Stereotypy oraz mocne zakorzenienie w tradycjach nie ułatwiają ekspansji na rynki zagraniczne. + Zasoby finansowe organizacji. W przypadku ich braku lub mocno ograniczonej ilości proces ten jest niemożliwy. Działalność międzynarodowa wiąże się z ryzykiem ponoszenia dodatkowych, nieprzewidzianych kosztów (np. dostosowywanie fili do panujących warunków lokalnych). Brak dużej ilości kapitału znacznie ogranicza szansę sprawnej i dobrej ekspansji. + Warunki polityczne. W przypadku niestabilnej sytuacji prawnej lub politycznej w państwie goszczącym ryzyko niepowodzenia jest znacznie podwyższone. Przedsiębiorca bardzo często nie jest w stanie przewidzieć konsekwencji dla siebie, wypływających z następstw w zmianach ustawodawczych. Oprócz tego polityka pieniężna oraz fiskalna mają ogromny wpływ na opłacalność przedsięwzięcia. Istotną rolę pełni również swoboda w przepływie informacji oraz infrastruktura, które są zależne od państwa. + Problematyka kooperacyjna. Działanie na nowym rynku to duże wyzwanie w zakresie współpracy z innymi przedsiębiorstwami. Znalezienie dostawców, negocjacje kontraktów czy obawa o kradzież technologii to problemy, które istnieją na rynku krajowym, a za granicą są 13 jeszcze bardziej spotęgowane. Bardzo ważne, aby zawierać umowy zabezpieczające interesy obu stron. + Zagadnienia natury socjokulturowej. Firma, która gości w danym kraju, ma charakter niezwiązany z lokalną tradycją i kulturą może budzić niechęć do firmy wśród tradycjonalnego społeczeństwa oraz potencjalnych partnerów biznesowych, którzy wolą wspierać lokalne firmy i z nimi współpracować. Zarówno bariery wewnętrzne jak i te niezależne od firmy są do pokonania. Lekarstwem na pierwsze są szkolenia pracowników i pozyskiwanie do kadry osób kompetentnych i odpowiedzialnych, z doświadczeniem w biznesie międzynarodowym. W przypadku barier niezależnych od firmy kluczowe jest wybranie odpowiedniego kierunku ekspansji oraz przemyślane działania. 1.5 Modele internacjonalizacji Decyzja o wyborze konkretnej drogi umiędzynarodowienia firmy jest zależna od wielu aspektów, między innymi zależy od branży w jakiej się znajduje, jej ogólnego charakteru, zewnętrznego otoczenia w kraju oraz na docelowym rynku zagranicznym, poziomu dobrobytu państw w regionie oraz od polityki realizowanej w regionie (Glinkowska i Kaczmarek, 2016, s. 25). Niektóre z modeli internacjonalizacji przedsiębiorstw to: - model uppsalski (konwencjonalny, szwedzki) - model sieciowy - model innowacyjny - model niekonwencjonalny - model polski. Model uppsalski. Najważniejszą składową modelu szwedzkiego jest jego fazowość, sekwencyjny charakter, rozwój przedsiębiorstwa na zasadzie ewolucji. Model sugeruje pewną kolej rzeczy, etapowy rozwój mający miejsce w czasie (Gorynia, 2007, s. 63-64). Model uppsalski zakłada, że rozwój firmy wynika z wiedzy praktycznej, wcześniej zdobytej. Zgodnie z modelem, przedsiębiorstwo najpierw umacnia swoją pozycję na rynku lokalnym, a później stopniowo rozszerza ekspansję zagraniczną, przy czym jako swoje cele wybiera państwa podobne kulturowo. Model zakłada, że przedsiębiorstwo stopniowo wchodzi na rynek zagraniczny. Zdobywa doświadczenie i wiedzę specyficzną dla danego rynku, a następnie dokonuje penetracji rynku. W tym modelu z góry zakłada się, że ekspansja na 14 wielką skalę wymaga bardzo dużo czasu. Opisana sekwencyjna natura procesu ekspansji jest oparta na podstawie przeprowadzonych w firmach badań (Glinkowska i Kaczmarek, 2016, s. 13-14). Model konwencjonalny wyróżnia cztery etapy ekspansji zagranicznej (Barkema, Bell i Pennings, 1996, s. 153): 1) nieregularny eksport 2) eksport pośredni, przy użyciu niezależnych pośredników 3) utworzenie oddziału sprzedaży offshore 4) utworzenie filii/oddziału produkcyjnego. Według Goryni (2007) etapy te przebiegają w następujący sposób: Pierwszy etap to małe zaangażowanie firmy w działalność międzynarodową, brak zaangażowanych zasobów za granicą, nieregularny eksport. Wiąże się to ze znikomą ilością zdobywanych informacji. Kolejny etap oznacza wejście w fazę zaangażowania zasobów oraz zebranie informacji o czynnikach mających wpływ na ilość sprzedanego produktu. Warunkiem przystąpienia do następnego etapu umiędzynarodowienia jest występowanie istotnego dystansu psychicznego (a nie niedostateczne rozmiary zagranicznego rynku). W następnym kroku internacjonalizacji firmy, przedsiębiorstwo w znacznie większym stopniu skupia się na zdobyciu informacji odnośnie determinantów sprzedaży, jest zmuszone do zaangażowania dużo większych zasobów. Ostatni stopień w ewolucyjnym procesie internacjonalizacji oznacza stworzenie własnej fabryki za granicą, co wymaga zaangażowania jeszcze większych zasobów oraz wiąże się ze zdobyciem kompleksowej wiedzy o rynku ekspansji (s. 64-65). Cały proces ukazany jest na poniższym rysunku. 15 Zagraniczne inwestycje bezpośrednie Rysunek 1. Internacjonalizacja firmy – model uppsalski Metoda Nieregularny Niezależni Zagraniczna filia Zagraniczna filia Rynek eksport pośrednicy handlowa handlowa i działania produkcyjna (kraj) Rynek 1 Wzrost zaangażowania w rynku Rynek 2 Wzrost dywersyfikacji geograficznej Rynek 3 Rynek 4 I I Rynek n’ty Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Hollensen (2007, s. 75) Model sieciowy powstał pod koniec lat 70. dwudziestego wieku w efekcie podwyższonej konkurencji międzynarodowej oraz zmian technologicznych zachodzących na rynku B2B (business to business). Uwypukla on sieć powiązań między firmami. Model sieciowy w swoich założeniach nawiązuje do wcześniej przedstawionego modelu Uppsala. Odnosi się on do identycznych czynników, lecz kieruje się inną logiką odnośnie przebiegu i sił kierujących internacjonalizacją. Podejście to określa internacjonalizację jako zawiązywanie, utrzymywanie i nieustanny rozwój z pozostałymi uczestnikami międzynarodowej sieci. Model zakłada, że ekspansja zagraniczna przedsiębiorstwa wynika z chęci umocnienia się firmy poprzez rozszerzanie międzynarodowych sieci powstałych przy współpracy z biznesowymi partnerami. To w jakim stopniu firma jest umiędzynarodowiona jest określane przez pozycję firmy w zagranicznych sieciach powiązań - im jest ona lepsza tym bardziej zinternacjonalizowane jest przedsiębiorstwo. Perspektywa podejścia sieciowego ukazuje również proces internacjonalizacji jako następstwo wzajemnych oddziaływań między częściami firmy oraz podmiotami z zewnątrz, takimi jak konkurencja, dostawcy, poddostawcy, organizacje publiczne, odbiorcy produktów/usług czy doradcy. Oddziaływania te są powszechne i dotyczą wszystkich firm, niezależnie, czy są bezpośrednie, czy pośrednie. Sieć i pozycja jaką w niej zajmuje firma nieustannie modyfikuje się ze względu na ciągły kontakt z innymi podmiotami, więc umiędzynarodowienie w tym modelu postrzegane jest 16 jako proces interakcyjny i nacechowany nieprzewidywalnością. Dzieje się tak w przeciwieństwie do modeli sekwencyjnych zakładających etapowy rozwój przedsiębiorstwa. Ponadto przedsiębiorstwo poprzez połączenia sieciowe może być zmuszane do internacjonalizacji, np. gdy odbiorca produktu bądź usługi wymaga rozszerzenia działalności firmy poza granicę jeżeli firma chce utrzymać obecne relacje na rynku macierzystym (Ratajczak-Mrozek, 2009, s. 7-11). Model innowacyjny jest charakterystyczny dla małych i średnich firm. Przedsiębiorstwo nie widząc szans na dalszy rozwój w macierzystym kraju dokonuje internacjonalizacji. Aby jej dokonać usiłuje znaleźć konkretną innowację, np. z zakresu marketingu, zarządzania czy technologii. Podobnie jak w podejściu sieciowym pomijana jest etapowość procesu, bowiem jej dynamika zależna jest od wartości jaką reprezentuje innowacja. Może okazać się, że innowacja w kraju docelowym jest znacznie bardziej pożądana niż w kraju macierzystym. Innowacyjność i internacjonalizacja oddziałują na siebie, sprzyjając sobie nawzajem, bowiem jedno wymusza rozwój drugiego (Glinkowska i Kaczmarek, 2016, s. 37-38). Model niekonwencjonalny opiera się na krytycznym spojrzeniu na model uppsalski, szczególnie na aspekty etapowości i kumulacji procesu internacjonalizacji. W internacjonalizacji niekonwencjonalnej nieoczywiste są: kierowanie ekspansji zagranicznej na najbliższe kulturowo i społecznie rynki oraz ewolucyjna natura rozwoju procesu internacjonalizacji. Należy wspomnieć, że już twórcy modelu szwedzkiego mieli świadomość tego, że internacjonalizacja może przebiegać w zgoła odmienny sposób, nie wpisujący się w ewolucyjny model. Najlepszym potwierdzeniem modelu niekonwencjonalnego są liczne przypadki praktyki gospodarczej udowadniające brak uniwersalności modelu uppsalskiego. Są to często działania polegające na przeskakiwaniu niektórych etapów zawartych w modelu konwencjonalnym. Zjawisko to określane jest jako leapfrogging. Kolejną sprawą jest partycypacja w rynkach bardzo odległych psychicznie od rynku macierzystego w okresie wczesnej internacjonalizacji. Tego typu praktyka często ma miejsce w przypadku dużych korporacji (Gorynia i Jankowska, 2007, s. 31-32). Model polski - charakterystyczny dla okresu po transformacji gospodarczej w Polsce. Nie porównuje się go do żadnych znanych z praktyki, czy literatury. Po transformacji większość dużych firm państwowych zostało przejętych przez skutecznie działające firmy zagraniczne, które funkcjonowały jako spółki zależne z siedzibą ulokowaną w Polsce. Spora część firm polskich musiała się nauczyć warunków gry jakie narzucali zagraniczni inwestorzy. W efekcie 17 firmy polskie obserwując zachodnie metody zarządzania kapitałem, zasobami i ludźmi wdrażały je u siebie. W polskim modelu można zaobserwować dwa charakterystyczne zjawiska. Bierną postawę przedsiębiorstw przejętych i podporządkowanych zagranicznym inwestorom oraz mały zasób wiedzy na temat bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Skutkiem tego był brak znaczących inwestycji na świecie. Sam proces internacjonalizacji przebiegał w sposób ciągły i kumulatywny przechodząc od najprostszych do bardziej złożonych form współpracy (Glinkowska i Kaczmarek, 2016, s. 61-62). 18 Rozdział 2 Internacjonalizacja firm państwowych na tle przedsiębiorstw prywatnych 2.1 Przedsiębiorstwa państwowe - istota i historia “Przedsiębiorstwo państwowe jest definiowane jako jednostka gospodarcza, o charakterze formalnym, mająca osobowość prawną, którą uzyskuje z chwilą wpisania do Krajowego Rejestru Sądowego. Stanowi podmiot gospodarki narodowej, wyodrębniony pod względem ekonomicznym, organizacyjnym i prawnym, przystosowany do niezależnego wykonywania zadań” (Chowaniec, Kanicka, bd.). Aharoni (1986) twierdzi, że przedsiębiorstwo, aby było uznawane za państwowe musi spełniać poniższe warunki: - musi być własnością państwa - musi brać udział w produkcji lub w świadczeniu usług - jego przychody i koszty muszą być ze sobą powiązane. Historia państwowej działalności gospodarczej sięga tak daleko, jak historia samej państwowości. Największe budowle z czasów starożytnych, takie jak piramidy czy pałace były sfinansowane i zorganizowane przez państwa. W historii, państwa czerpały zyski zarówno z działalności wytwórczej, wydobywczej, rent zapewniających dochody jak i monopoli państwowych (Bałtowski i Kwiatkowski, 2018, s. 17-18). 2.2 Motywy istnienia przedsiębiorstw państwowych Istotnym elementem różnicującym państwowe firmy są motywy ich działalności na rynku. W teorii fundamentalną przesłanką do utworzenia takiego przedsiębiorstwa jest zawodność rynku (Atkinson i Stiglitz, 2015, s. 64). W tego typu warunkach dostarczają one dobra, których z różnych powodów przedsiębiorstwa prywatne nie dostarczają w ogóle lub dostarczają je w niewystarczającej ilości (Bałtowski i Kwiatkowski, 2018, s. 72). Cuervo- Cazurra, Inkpen, Musacchio i Ramaswamy (2014) uważają, że istnieje również motyw polityczny, który skupia się na ideologii oraz strategii politycznej urzędników odnoszących się do prywatnej własności niektórych aktywów produkcyjnych (s. 3). Można wymienić cztery różne typy ideologii gospodarczych bądź strategii politycznych których efektem jest powstawanie państwowych przedsiębiorstw. Są to (Cuervo-Cazurra i in. 2014, s. 4): - ideologia komunistyczna - ideologia nacjonalistyczna 19 - ideologia społeczna - ekonomiczna strategia państwowa Ideologia komunistyczna usprawiedliwia powstawanie państwowych firm oraz nacjonalizację firm prywatnych jako odpowiedź na nagromadzenie bogactwa w rękach właścicieli prywatnych, co według ideologii komunistycznej odbywa się kosztem pracowników (Cuervo-Cazurra i in. 2014 s. 4). Zgodnie z poglądami Marksa i Engelsa (1969), obywatele są właścicielami gruntów oraz firm, a w ich imieniu państwo staje się ich właścicielem. Łagodniejszym rozwiązaniem jest socjalizm, który oprócz tworzenia przedsiębiorstw państwowych reguluje działanie przedsiębiorstw prywatnych. (Cuervo- Cazurra i in. 2014 s. 4) Ideologia nacjonalistycznej ekonomii zakłada, że tworzenie przedsiębiorstw państwowych ma na celu przyspieszenie rozwoju kraju oraz rozwiązanie problemu niezdolności przedsiębiorstw prywatnych do oczekiwanego rozwoju. Tego typu ideologia może również zakładać substytucję importu w celu uniezależnienia się od importu oraz firm zagranicznych. Ponadto istnieje pogląd, że przedsiębiorcy prywatni nie mają zdolności lub nie są zainteresowani inwestycjami w rozwój dużych projektów, które mają na celu dobro wspólne. Przedsiębiorstwa państwowe natomiast z powodzeniem mogą realizować tego typu inwestycje (Cuervo-Cazurra i in. 2014, s. 4). Ideologia społeczna zakłada, że rząd musi inwestować w przedsiębiorstwa publiczne, aby ułatwić osiągnięcie pożądanych społecznie celów, takich jak edukacja, opieka zdrowotna lub ograniczenie ubóstwa. W wymienionych przypadkach strategia polityczna rządu promuje redystrybucję i kwestionuje zdolności prywatnych przedsiębiorców do osiągania celów społecznych (Cuervo-Cazurra i in. 2014, s. 4). Strategia państwa uzasadnia tworzenie przedsiębiorstw państwowych jako strategicznych dla kraju w dziedzinach takich jak obronność czy wydobycie surowców [Przedsiębiorstwa państwowe kontrolują ¾ światowych rezerw ropy naftowej (Bremmer, 2010, s. 9).] . To które gałęzie przemysłu mają wartość strategiczną i wymagają przedsiębiorstw państwowych zależy od kraju, jego perspektyw i strategii politycznych rządów i polityków (Cuervo-Cazurra i in. 2014, s. 4). Praxy Fernandes (1986) jako kolejne motywy istnienia przedsiębiorstw państwowych wyróżnia: 20 - niewystarczająco rozwinięty sektor prywatny - państwo kompensuje niedobór kapitału prywatnego - monopole naturalne - w przypadku branż, gdzie naturalne jest istnienie tylko jednego podmiotu, państwo powinno samo zająć się produkcją, stwarza to możliwość uzyskania renty monopolistycznej, którą można wykorzystać dla dobra społeczeństwa (b.d.). 2.3 Znaczenie przedsiębiorstw państwowych Augustynowicz i Kwiatkowski (2014) jako jedno z najważniejszych aktualnych opracowań na temat przedsiębiorstw państwowych wskazują raport OECD zatytułowany: “The Size and Composition of the SOE Sector in OECD Countries” obejmujący 27 z 34 państw członkowskich. Dotyczy on lat 2008–2009. Ostateczne wyniki dowodzą, że w badanych krajach, w państwowych firmach pracuje powyżej 6 mln osób, a wartość tych przedsiębiorstw to około 2 bln dolarów. W badaniu przeanalizowano również strukturę branżową przedsiębiorstw państwowych. Około połowa z nich należy do sektorów sieciowych - transport i energetyka. Co czwarty podmiot państwowy to instytucja finansowa. Widać więc, że są one często obecne w branżach o istotnym znaczeniu dla pozostałych sektorów gospodarki. W raporcie niestety brakuje danych z ważnych krajów, takich jak USA czy Japonia. Ponadto sami autorzy przyznają, że jakość zebranych danych jest bardzo zróżnicowana. W raporcie zawarte są dwa wskaźniki: - wartość aktywów posiadanych przez przedsiębiorstwa państwowe w relacji do PKB danego kraju - zatrudnienie w przedsiębiorstwach państwowych w relacji do ogólnego stanu zatrudnienia w gospodarce. Jeżeli chodzi o pierwszy wskaźnik zdecydowanym liderem jest Meksyk, wskaźnik tam przekracza 100%, na kolejnych miejscach plasują się Czechy, Polska, Finlandia czy Norwegia, w których wynik waha się między 20 a 30%. Średnia dla wszystkich badanych krajów to około 15%. Drugi wskaźnik okazał się najwyższy dla Norwegii. Ukazuje to niedoskonałość zebranych danych, bowiem gdyby raport zawierał kompletne dane na ten temat, to wyższym wynikiem mogłaby pochwalić się chociażby Polska (Augustynowicz i Kwiatkowski, 2014) Według Banku Światowego, w raporcie Robinettego (2006) znaczenie państwowych firm w krajach wschodzących zależy od ich wykorzystania w kluczowych dla tych państw 21 branżach. Przedsiębiorstwa te są nad wyraz często obecne w branżach: kolejowej i lotniczej, energetycznej, wodociągowej, medialnej, wydobywczej, telekomunikacyjnej, bankowej i ubezpieczeniowej. Wkład przedsiębiorstw państwowych do tworzenia PKB (z wyłączonym sektorem finansowym) wynosi od 2-3% w przypadku Meksyku i Indonezji, kilkanaście procent w Singapurze, Indiach i Turcji, do 30% w przypadku Chin, Brazylii czy Wietnamu. (Musacchio i Lazzarini, 2012). Zestawienie tych danych ze sobą daje bardzo negatywny obraz efektywności meksykańskich przedsiębiorstw państwowych (wysoka wartość przedsiębiorstw państwowych w stosunku do PKB, przy jednoczesnym niskim udziale tych przedsiębiorstw w tworzeniu wspomnianego produktu krajowego brutto). Może to wynikać z niekompletnych danych jednego z badaczy bądź świadczyć o znacznym udziale sektora finansowego w PKB, który jest wyłączony z drugiego badania. 2.4 Dotowanie przedsiębiorstw państwowych na tle prywatnych firm Luo i in. (2016) analizując literaturę i badania na temat efektywności subsydiów w kontekście innowacyjności przedsiębiorstw (Beugelsdijk i Cornet 2002; Keizer, Jimme, Dijkstra i Halman, 2002.; Romijn i Albaladejo 2002; Hurtado, Carolina, Correa Zamanda i Conde Cardona Yenni Angelica, 2013; Tether 2002; Kleer 2010; Cuervo i Villalonga, 2000; Carman i Dominguez 2001; Greve 2003) dochodzą do następujących wniosków. Ekonomicznym uzasadnieniem wsparcia rządowego dla badań i rozwoju finansowanych przedsiębiorstw jest występowanie niedoskonałości rynku związanych z działalnością badawczo-rozwojową. Wsparcie rządowe jest często wykorzystywane w celu zmniejszenia możliwych niepowodzeń rynkowych oraz zachęca firmy do większej innowacyjności (s. 140- 141). Dotacja może stymulować wydatki firm na badania i rozwój. Istnieją na to dwa wyjaśnienia. Po pierwsze, z punktu widzenia zasobów, dotacja rządowa wpływa na działalność innowacyjną firm poprzez bezpośrednie uzupełnianie zasobów finansowych przeznaczonych na działania innowacyjne dla firm. W wyniku tego krańcowe koszty wysiłków innowacyjnych firm, a także niepewność i ryzyko związane z działalnością innowacyjną są zmniejszone. Po drugie, w oparciu o teorię sygnałów, dotacja rządowa służy jako sygnał dobrej okazji inwestycyjnej dla inwestorów, do oznakowania firmy jako dobrego 22 celu zatwierdzonego przez rząd. Pomaga to przyciągnąć kolejne innowacyjne zasoby. Dotacje są szczególnie ważne w krajach rozwijających się. Ponieważ przedsiębiorstwa publiczne są powiązane z państwem, zazwyczaj mają większy dostęp do zasobów niż prywatne firmy. Dzięki tej przewadze zwyczajowo nie odczuwają negatywnych skutków dotacji rządowych. Jednak subsydia te często powodują problemy efektywnościowe przedsiębiorstw państwowych, takie jak marnowanie zasobów, wysokie płace i przywileje. Resource slack (poziom dostępności zasobów) z kolei osłabia ich chęć zaakceptowania ryzyka związanego z innowacjami. W rezultacie, przedsiębiorstwa publiczne mogą być niechętne do podejmowania ryzyka, aby utrzymać swoją dominującą pozycję oraz rozwijać się (również na arenie międzynarodowej). Subsydia rządowe mają także istotne znaczenie dla przedsiębiorstw prywatnych. Ponieważ są one w teorii częściej lepiej zarządzane, nie marnują nadmiaru zasobów i najczęściej wykorzystują je w dużym stopniu do wprowadzania innowacji (Luo i in. 2016, s. 140-141). Paradoksalnie dostają one mniej dotacji. Ponadto przedsiębiorstwa prywatne bez dotacji są zmuszone do konkurencji z dotowanymi firmami państwowymi, co może powodować wzrost ich konkurencyjności. Należy jednak uwzględnić fakt, że w państwowych firmach nie zawsze nadmiar zasobów jest marnotrawiony przez zarząd. Może być wręcz przeciwnie, zarząd firmy państwowej może wykorzystywać te zasoby w lepszy sposób aniżeli firmy prywatne. Jednakże prawdopodobieństwo marnotrawstwa w firmach państwowych jest nieco większe ze względu na ich pochodzenie. Wydaje się, że decydującym w tej kwestii jest czynnik ludzki - najpierw przy wyborze zarządu, następnie przy decyzjach zarządu. 2.5 Internacjonalizacja przedsiębiorstw państwowych W literaturze dotyczącej umiędzynarodowienia przedsiębiorstw na przestrzeni ostatniego stulecia pojawiło się sporo pozycji. Do późnych lat 80. uwaga uczonych biznesu międzynarodowego skupiała się na ekspansji dużych międzynarodowych firm ze Stanów Zjednoczonych, Europy czy Japonii. Badania te jednak w większości przypadków nie rozróżniały własności prywatnej i publicznej. Niedostatek badań nad umiędzynarodowieniem przedsiębiorstw państwowych w tym okresie można wytłumaczyć faktem, że większość przedsiębiorstw publicznych działało zasadniczo na swoich rynkach krajowych (Cahen, 2015, s. 647-648). W wielu badaniach (Lamont, 1976; Mazzolini, 1980; Vernon, 1979) eksponowano argumenty sugerujące, że internacjonalizacja przedsiębiorstw 23 państwowych jest sprzeczna z celami społecznymi. Między innymi zwracano uwagę na to, że publiczne firmy powstają w celu ulepszania branż lub rozwoju przedsiębiorczości w obrębie dziedzin trudno dostępnych dla sektora prywatnego a nie w celach zarobkowych. Istotnym elementem jest ograniczona ilość zasobów krajowych, które mogą być niewystarczające dla potrzeb kraju w przypadku ich sprzedaży za granicę. Ponadto zwracano uwagę na aspekt stopy zatrudnienia krajowego w kontekście ekspansji zagranicznej. Kolejny ważny aspekt to wpływ polityków na menedżerów zatrudnianych w firmach państwowych przez rządzących, którzy powinni mieć na celu wyłącznie dobro społeczne, a nie zawsze tak jest (Cahen, 2015, s. 647-648). W latach 80. i 90. XX w. dyskutowano nad reformami prorynkowymi w kontekście przedsiębiorstw państwowych. Zmiany instytucjonalne zostały wprowadzone po raz pierwszy przez Margaret Thatcher w Wielkiej Brytanii, a później także w innych krajach. Reformy dotyczyły liberalizacji związanej z handlem, bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi i cenami. Miała miejsce częściowa lub pełna prywatyzacja oraz deregulacja przemysłu. Efektem był widoczny wzrost internacjonalizacji firm państwowych. Spowodowane było to między innymi niską konkurencyjnością tych przedsiębiorstw. Musiały one zacząć generować zyski z działalności zagranicznej w obliczu zwiększonej konkurencji na rynku krajowym. Reformy prorynkowe zmieniły również program polityczny większości krajów, który zmienił w przedsiębiorstwach publicznych logikę internacjonalizacji, polityka rządu została przesunięta z rozwoju sektorów strategicznych na rozwój kluczowych sektorów konkurencyjnych w skali międzynarodowej (Cahen, 2015, s. 648). Contractor (2012) dokonał przeglądu korzyści z internacjonalizacji, takich jak eksploatacja ekonomii skali i zakresu, dywersyfikacja ryzyka, redukcja kosztów, dostęp do wiedzy i poznawanie środowiska międzynarodowego (318-331). Istnieje również hipoteza „uczenia się przez eksport” (Andersson i Lööf, 2009). Zwolennicy tej hipotezy uważają, że udział w działalności eksportowej może poprawić zdolności innowacyjne firmy, zwłaszcza w krajach rozwijających się. Wyniki empiryczne potwierdzają, że eksportujące firmy w krajach rozwijających się rzeczywiście korzystają z technologii i wiedzy, która rozprzestrzenia się z krajów bardziej rozwiniętych. To pozytywne zjawisko odbywa się za pośrednictwem dwóch kanałów: „efektu przyciągania” i „efektu wypychania” (Luo, Yang, Luo i Liu, 2016, s. 139). „Efekt przyciągania” jest uważany za efekt uczenia się w sytuacji, w której komunikacja jest ekspresowa i niedroga, a informacje szybko się rozprzestrzeniają poza granice państw. 24 Firmy mogą otrzymywać cenne informacje o preferencjach klientów, konkurencyjnych produktach i środowiskach zagranicznych. Ponadto poprzez powtarzające się interakcje z różnymi stronami na rynku zagranicznym krajowa firma staje się wtajemniczona w odkrycia technologiczne za granicą. Pojawia się zatem także możliwość uzyskania wiedzy technologicznej i poprawy jakości produktów lub możliwość wytwarzania nowych produktów, poznanych w wyniku ekspansji (Luo i in., 2016, s. 139-140). „Efekt wypychania” pomaga zwiększyć zdolności innowacyjne firm dzięki presji konkurencyjnej na rynku międzynarodowym. Kiedy firmy wchodzą na rynek międzynarodowy, muszą uzbroić się w bardziej zaawansowaną wiedzę i technologię oraz modernizować swoje produkty, tak aby spełnić standardy rynków zagranicznych (Aghion, Philipp, Bloom, Blundell, Griffith i Howitt, 2005). Tego typu zjawiska powinny występować zarówno w przedsiębiorstwach prywatnych, jak i publicznych. Jednakże korzyści płynące z uczenia się i międzynarodowej konkurencji dotyczące zmniejszenia niewydajność firmy są większe w przedsiębiorstwach z udziałem państwa. Jednym z wyjaśnień tego zjawiska jest argument, że firmy państwowe zaczynają internacjonalizację na niższym poziomie wydajności przedsiębiorstwa, dzięki czemu mogą się więcej nauczyć od konkurencji aniżeli podmioty prywatne. Sprawia to, że w sposób bardziej znaczny zmniejszają swoją nieefektywność (Benito, Rygh i Lunnan, 2016, s. 8-10). Benito, Rygh i Lunnan (2016) w swoich badaniach dowodzą również, że tego typu bonus z racji własności państwowej jest tym większy, im większy jest udział państwa w spółce. Jako przyczyny tego zjawiska wskazują na skłonność państwa do udzielania dopłat bezpośrednich, tanich pożyczek, dostępu do zasobów ułatwiających funkcjonowanie w trudnych obszarach gospodarki oraz ulgowego traktowania spółek państwowych. W ich przekonanie wpisuje się również brak presji czasowej państwa na wyniki ekonomiczne przedsiębiorstwa, przeciwnie do podmiotów prywatnych. Istnieje również różnica w internacjonalizacji firm przejętych przez państwo od właściciela prywatnego a przedsiębiorstwami założonymi przez państwo (Cuervo-Cazurra, Inkpen, Musacchio i Ramaswamy, 2014). Widać to w szczególności na przedsiębiorstwach publicznych, które wcześniej skupiały się na “naprawianiu” niedoskonałości rynku. Administracja takiej firmy skupiała się na kontekście krajowym i była odcięta od międzynarodowych wpływów. Potencjalne korzyści z woli umiędzynarodowienia tego typu podmiotów mogą być szczególnie wysokie. Tego typu przedsiębiorstwa państwowe mogą 25 również posiadać „odziedziczoną” kulturę i procedury wynikające ze swojej poprzedniej roli, które charakteryzują się słabszym dostrzeganiem możliwości międzynarodowych niż w przedsiębiorstwach państwowych przejętych od właścicieli prywatnych (Anastassopoulos i in., 1987, b.d.). 2.6 Motywy i praktyki internacjonalizacji firm państwowych Determinanty umiędzynarodowienia firm państwowych łączą się w pewien sposób z motywacjami ich działalności krajowej. Ekspansja zagraniczna zwiększa obszar działania przedsiębiorstw, za czym idzie niesienie misji swego istnienia na szerszym obszarze. Oprócz tego, państwo uzyskuje dodatkowe narzędzie wpływu na swoich sąsiadów oraz w pewien sposób zbliża się do nich. Czynnik biznesowy, czyli chęć maksymalizacji zysków obecny w polityce przedsiębiorstw prywatnych może w takiej sytuacji nie być głównym motywem istnienia międzynarodowej firmy państwowej. Zjawiska te zostały przedstawione w poniższej tabeli. 26 Tabela 3. Rozszerzenie motywów istnienia przedsiębiorstw państwowych o czynnik internacjonalizacji oraz poszerzenie teorii internacjonalizacji o własność państwową Argumenty eksterytorialności Argumenty o charakterze niebiznesowym Tradycyjne Rozszerzenie Tradycyjne Rozszerzenie wytłumaczenie wytłumaczenia wytłumaczenie wytłumaczenia motywu istnienia motywu istnienia internacjonalizacji internacjonalizacji przedsiębiorstw przedsiębiorstw przedsiębiorstw przedsiębiorstw w państwowych państwowych o kontekście internacjonalizację przedsiębiorstw państwowych Rozwiązywanie Rozwiązywanie Dlaczego warto Dlaczego warto niedoskonałości eksterytorialne inwestować za inwestować za rynku w kraju i niedoskonałości granicą? Aby granicą? Aby maksymalizacja rynku w innych skorzystać z osiągnąć cele opieki społecznej dla krajach, poza przewagi polityczne rządu obywateli granicami kraju komparatywnej krajowego innego kraju poprzez internalizację stosunków transgranicznych Ideologia / strategia Ekstraterytorialne Gdzie inwestować za Gdzie inwestować za polityczna: zastosowanie granicą? Wybór granicą? Wybór Osiągnięcie ideologii / strategii kraju, w którym kraju, w którym rząd ideologicznego celu politycznej w innych zasoby i możliwości chce osiągnąć kontroli nad krajach są łatwiejsze do wpływy lub zmienić gospodarką przez zastosowania, aby stosunki polityków osiągnąć wyższą dyplomatyczne, rentowność nawet jeśli oferuje ograniczone korzyści biznesowe Jak inwestować za Wybierz metodę granicą? Wybierz wejścia, która metodę wejścia, umożliwia która zmniejsza osiągnięcie celu ryzyko i politycznego, nawet zaangażowanie jeśli pociąga za sobą to duże zaangażowanie lub jest ryzykowne Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Cuervo-Cazurra i in. (2014). 27 Child i Rodrigues (2005) wśród chińskich przedsiębiorstw państwowych w procesie internacjonalizacji wskazują na motywy polityczne, które niekoniecznie są zgodne ze strategią maksymalizacji zysku firm prywatnych. Oznacza to, że firmy państwowe czasem wchodzą na dany rynek tylko po to, aby realizować interes państwa oraz, że determinanty wejścia na rynek konkretnego kraju mogą być zupełnie odmienne aniżeli w przypadku wejścia na inny rynek. Li i Xia (2017) w swoim artykule twierdzą nawet, że przedsiębiorstwa publiczne bywają uważane za agentów swoich rządów realizujących programy polityczne i wdrażających strategie rządowe, które są poza normą etyki biznesowej. Artykuł ten pokazuje także ciekawy przykład normowania takich sytuacji, mianowicie wszystkie obce przejęcia państwowych firm w Stanach Zjednoczonych wymagają zgody Komisji Spraw Zagranicznych Inwestycji Stanów Zjednoczonych (CFIUS). Cahen (2005) zwraca uwagę na sytuację, w której miejsce ma liberalizacja przepisów odnoszących się do handlu, internacjonalizacji czy deregulacji rynku. W takim przypadku przedsiębiorstwo państwowe zmuszone jest do konkurowania z dużą liczbą podmiotów z kraju macierzystego jak i z zagranicy. Motywy polityczne przechodzą wtedy na drugi plan, firma skupia się na celach strategicznych, istotnych dla niej. Bardzo często efektem wtedy jest jej ekspansja zagraniczna, która ma za zadanie podnieść konkurencyjność oraz rentowność przedsiębiorstwa. Amighini, Rabellotti i Sanfilippo, (2013) na przykładzie Chin pokazują, że firmy kontrolowane przez państwo są bardziej zainteresowane inwestycjami w krajach o dużych zasobach naturalnych oraz są skłonne do inwestycji w bardziej ryzykownych środowiskach politycznych. Podmioty prywatne również są zainteresowane inwestycjami w krajach o dużym bogactwie zasobów naturalnych, jednocześnie zazwyczaj dokonują tego typu inwestycji dopiero po swoich państwowych odpowiednikach (s. 2). Li i Liang (2012) również zauważają, że inwestycje zagraniczne chińskich podmiotów wyrażają chęć ekspansji na rynki bardziej ryzykowne. Dzieje się tak, nie ze względu na preferencje związane z wysokim ryzykiem, ale raczej ze względu na efekt dobrych stosunków politycznych w zakresie redukcji ryzyka. Badanie co prawda nie rozróżnia wyraźnie firm prywatnych i kontrolowanych przez państwo, jednakże stanowi ważny przykład istotności stosunków politycznych między gospodarką macierzystą i goszczącą. Na relacje te ma wpływ państwo kraju macierzystego, a więc właściciel przedsiębiorstw państwowych. Państwo 28 może więc wpływać w pozytywny sposób na działania internacjonalizacyjne swoich firm poprzez budowanie dobrych relacji z partnerem handlowym (Amighini i in. 2013, s. 2). Cahen (2015) studiując przypadek Brazylii i Chin stwierdziła, że w krajach wysokiego ryzyka internacjonalizacja przedsiębiorstw publicznych jest motywowana dążeniem do pozyskania zasobów naturalnych, natomiast w krajach niskiego ryzyka ekspansja przedsiębiorstw publicznych jest zdeterminowana dążeniem do posiadania strategicznego atutu. Z pewnością można stwierdzić różnicę w motywach ekspansji zagranicznej firm prywatnych i państwowych. Przedsiębiorstwa państwowe częściej niż prywatne kierują się motywem poszukiwania strategicznych aktywów (Ramasamy, Yeung i Laforet, 2012). Może to wynikać ze strategii ekonomicznej państwa. Analiza opisowa Songa, Yanga i Zhanga (2011) oraz badania empiryczne Duanmu (2012) ukazują również inwestycje zagraniczne chińskich firm państwowych jako rezultat aprecjacji Renminbi, przy czym przedsiębiorstwa prywatne wykazują mniejszą skłonność do takich działań (Amighini i in. 2013, s. 3). Istotny jest również fakt, że przedsiębiorstwa państwowe w tym przypadku często mają lepszy dostęp do kapitału dzięki czemu mogą realizować takie operacje. Przykład ten pokazuje możliwości państwa, które daje mu polityka monetarna. Odpowiednie kierowanie kursem walutowym umożliwia zwiększenie zysków zarówno przedsiębiorstw prywatnych jak i państwowych z naciskiem na te drugie, bowiem organy państwowe sprawujące pieczę nad nimi są w stanie w lepszy sposób przewidzieć kierunki wahań walutowych aniżeli ich prywatne odpowiedniki. Najczęstszym powodem ekspansji zagranicznej firm prywatnych w odróżnieniu od przedsiębiorstw państwowych jest motywacja rynkowa. Motyw ten jest szczególnie istotny w przypadku firm eksportujących dobra (Ramasamy i in., 2012, s. 19). Ponadto Liang, Lu i Wang (2012) zauważają, że chińskie przedsiębiorstwa prywatne inwestują za granicą w bardziej tradycyjny sposób aniżeli podmioty państwowe. Odnosi się to do wykorzystywania poza granicami kraju macierzystego specyficznych zalet pod względem zdolności organizacyjnych oraz przewagi technologicznej (s. 135). Luo i Tung (2007) zwracają również uwagę na aspekt finansowania przedsiębiorstw. Czasem przedsiębiorstwa prywatne muszą szukać finansowania za granicami kraju macierzystego, bo jest tam dla nich bardziej dostępne, a zarazem odbywa się na korzystniejszych warunkach. Z takimi problemami zazwyczaj nie spotykają się firmy państwowe, które mają możliwości korzystania z 29 udogodnień finansowych jakie daje państwo. Przykładem takiego wsparcia finansowego jest “ubezpieczenie finansowe” Lenovo przez chiński rząd (s. 487-488). Aspekt ten jest na pewno mniej istotny w warunkach polskich. W Unii Europejskiej dotowanie wybranych przez państwo przedsiębiorstw jest zabronione (chyba, że nie wpływa to na handel w UE, lub wpływa pozytywnie na społeczeństwo bądź ogół gospodarki). Jednakże i tu może nie być bez znaczenia, bowiem firmy państwowe mogą mieć dostęp do lepszego, nieogólnodostępnego finansowania, w opozycji do przedsiębiorstw prywatnych. 2.7 Otoczenie prawne i kulturowe jako czynniki wpływające na internacjonalizację Zarówno w przedsiębiorstwach prywatnych jak i państwowych na charakter działania firmy największy wpływ mają osoby zarządzające nimi. Nie inaczej jest w przypadku internacjonalizacji. Właściciele i zarządy firm różnią się siłą poparcia ekspansji zagranicznej. Istnieją trzy mechanizmy właścicielskiej kontroli rozwoju internacjonalizacji firmy. Wg. Estrina, Saula, Meyera, Klausa, Nielsena, Bo i Nielsena (2015) właściciele: - wyznaczają cele - kształtują strukturę zarządzania - wyznaczają zespoły zarządzające, które ostatecznie opracowują i wdrażają swoje strategie (s. 5). Rządy mogą wykorzystywać przedsiębiorstwa publiczne do osiągnięcia różnych pożądanych przez nie rezultatów polityki. W gospodarce wolnorynkowej przedsiębiorstwa publiczne wydają się być ograniczone do konkretnych obszarów, w których wyniki rynkowe są uważane za nieefektywne lub społecznie niepożądane. Jest to przemysł z naturalnymi monopolami lub branże zapewniające społecznie pożądane usługi podstawowe. W innych systemach rynkowych państwo odgrywa bezpośrednią rolę w gospodarce i wpływa na jej rozwój, strategicznie tworzy przedsiębiorstwa publiczne w celu osiągnięcia wybranych celów politycznych. W tym ujęciu własność państwowa rozwiązuje problemy rynków niedostatecznie rozwiniętych umożliwiając finansowanie kluczowych projektów uprzemysłowienia lub infrastruktury, lub nawet kierując procesem rozwoju gospodarczego napędzanego przez rynek, jak to ma miejsce w Singapurze i Chinach (Estrin i in. 2015, s. 5-7). Przedsiębiorstwa publiczne muszą koniecznie podlegać bardziej złożonym strukturom zarządzania niż przedsiębiorstwa prywatne, w innym wypadku mogą tworzyć się 30 niepożądane możliwości dla decydentów w tych firmach. Przedsiębiorstwa państwowe w szczególności podlegają dwóm wzajemnie wzmacniającym się relacjom: między społeczeństwem a rządem oraz między rządem a zarządem spółki państwowej. Władze kraju mogą wykorzystać te stosunki w zarządzaniu przedsiębiorstwami publicznymi, aby czerpać osobiste korzyści. Najłatwiej o taką praktykę w firmach publicznych chronionych przez instytucje krajowe zapewniające im pewien stopień ochrony przed konkurencją i monitorowaniem z zewnątrz. Państwowe firmy mogą na przykład tworzyć lub utrzymywać zatrudnienie wśród wpływowych politycznie grup, takich jak wyborcy w krytycznych okręgach politycznych. Mogą także dążyć do tworzenia miejsc pracy w tych regionach lub utrzymywać ceny towarów korzystne dla lokalnej społeczności, przez co politycy mogą otrzymać poparcie w wyborach. Jeżeli działania zarządu firmy nie są przejrzyste i kontrolowane może również dochodzić do sytuacji, w której firma reprezentuje obce interesy. Gdy własność państwowa jest mieszana z własnością prywatną takie działania są ograniczane przez mniejszość prywatną. Mechanizmy uzyskiwania korzyści z takiej działalności są również znacznie trudniejsze do powtórzenia w działaniach międzynarodowych niż w kraju macierzystym. Firmy działające za granicą najczęściej będą podlegać monitorowaniu i kontroli ze strony lokalnych instytucji, kraju inwestycji oraz innych, międzynarodowych zainteresowanych stron (Estrin i in. 2015, s. 7-9). Jednym ze sposobów zarządzania państwowymi firmami jest powoływanie zespołów zarządzających. Zespoły te podejmują kluczowe decyzje strategiczne i wdrażają strategie gospodarcze i polityczne w imieniu powołujących. Badania wykazały, że cechy demograficzne i zespołowe osób kluczowych w zespołach zarządzających wpływają na strategie umiędzynarodowienia firm. W szczególności międzynarodowe doświadczenie menedżerów jest silnie związane z internacjonalizacją. Poprzez wybór osób na kluczowe stanowiska w firmie właściciele celowo lub nieumyślnie kształtują strategię firm. Przykładem wpływu na firmę państwową może być sytuacja, w której zarządcy przedsiębiorstw państwowych są wybierani na podstawie kryteriów politycznych lub osobistych, a nie jest brane pod uwagę doświadczenie w biznesie międzynarodowym. W takich sytuacjach wybierani menedżerowie są najczęściej mniej skłonni do działań internacjonalizacyjnych (Estrin i in. 2015, s. 8-9). Williamson (2000) analizuje instytucjonalizm, czyli teorię ekonomiczną, która dla wyjaśnienia oraz poznania procesów gospodarczych wykorzystuje instytucje wykształcone 31 przez społeczeństwo (instytucje w rozumieniu antropologicznym). Wyróżnia on trzy poziomy instytucji według tempa, w jakim się zmieniają. Każdy poziom instytucji nakłada ograniczenia na te poniżej. Na najwyższym poziomie znajdują się instytucje nieformalne, takie jak zwyczaje i tradycje kulturowe oraz normy religijne leżące u podstaw społeczeństwa. Są one postrzegane jako najgłębiej zakorzenione w człowieku oraz podlegają najwolniejszym zmianom. Na drugim poziomie plasują się instytucje formalne, czyli skodyfikowane reguły, dotyczą one obowiązujących praw. Trzeci poziom - zarządzanie, to struktury organizacyjne skonstruowane w celu ułatwienia funkcjonowania w otaczającym środowisku. Instytucje na wszystkich trzech poziomach wpływają na przydział zasobów przedsiębiorstwa do operacji międzynarodowych poprzez ustanowienie ograniczeń dla decydentów firmy (Estrin i in. 2015, s. 10-12). Instytucje nieformalne są osadzone w otoczeniu kulturowym. Zasady polityczne, gospodarcze i umowne są odbierane jako normy, których należy przestrzegać. Instytucje nieformalne mają duży wpływ na otoczenie przedsiębiorstwa państwowego. To czy społeczeństwo akceptuje danego rodzaju działania przedsiębiorstwa państwowego, w jakim stopniu dystansuje się od władzy tudzież czy ważna jest dla niego symbolika własności państwowej ma istotny wpływ na kontrolę firm państwowych. W sytuacji, w której dystans społeczeństwa do władzy jest duży, praktyki przedsiębiorstw państwowych są społeczeństwu obojętne, a symbolika własności państwowej jest nieistotna - kontrola społeczna objawiająca się poprzez media, internet oraz organizacje kontrolujące działania firm państwowych jest znikoma. W sytuacji odwrotnej - mały dystans do władzy, społeczeństwu zależy na tym, aby działania przedsiębiorstw państwowych były prospołeczne, a własność państwowa jest poniekąd dumą narodową - kontrola społeczeństwa będzie duża, powstanie dużo inicjatyw oddolnych odnośnie kontroli, rozwoju i ekspansji firm państwowych. W społeczeństwach o silnych, nieformalnych instytucjach kontrolnych, osoby o dużym zakresie władzy, takie jak menedżerowie firm państwowych i powiązane elity są bardziej narażone na wyzwania w swoich organizacjach przez wpływ społeczeństwa. Ponadto mały dystans do władzy generuje przepływ pomysłów i innowacji między zwykłymi pracownikami a zarządem i zwiększa uwagę kierownictwa na zewnętrzne sygnały, co z kolei może przekładać się na wykorzystanie możliwości międzynarodowych (Estrin i in. 2015, s. 10-13). 32 Instytucje formalne są podstawą efektywności rynków, ponieważ umożliwiają one wymianę informacji wśród członków rynku oraz monitorowanie ich zachowań. Bardzo często ustanawiane prawa nie są szczelne, zwłaszcza w kontekście regulacji przedsiębiorstw państwowych. Tworzą się luki prawne, z tych luk korzystać mogą zarówno politycy jak i decydenci firmy. Zazwyczaj korzystają oni z nich w celach uzyskania korzyści majątkowych bądź osiągnięcia innych celów osobistych. Nieefektywne prawo jest również powodem wysokiego poziomu korupcji, co sprzyja faworyzowaniu lokalnych firm w stosunku do inwestorów zagranicznych. Ponadto w systemach ze słabym prawem konkurencji monopole państwowe o silnych powiązaniach politycznych mogą korzystać z ochrony, takiej jak ograniczenia importowe. Niestety w sytuacji nieefektywnego prawa, atutów silnej pozycji przedsiębiorstw państwowych w kraju nie można przenieść na rynki międzynarodowe, za czym idzie niższy poziom ich internacjonalizacji. W sytuacji rozbudowanego, efektywnego systemu prawnego sposób funkcjonowania firm państwowych przypomina podmioty prywatne. Dzieje się tak ze względu na to, że podlegają one wtedy ścisłej kontroli oraz ograniczeniom instytucjonalnym zbliżonym do tych, które są narzucane prywatnym przedsiębiorstwom. W tym przypadku internacjonalizacja przedsiębiorstw publicznych również będzie przypominać działania prywatnych odpowiedników. Wyższa konkurencyjność w kraju nieuwarunkowana przywilejami prawnymi spowoduje większe możliwości konkurencji poza granicami kraju macierzystego (Estrin i in. 2015, s. 13-15). Trzecim poziomem hierarchii Williamsona jest zarządzanie, które obejmuje zasady i przepisy stworzone przez uczestników gospodarki, takie jak stowarzyszenia przedsiębiorców, regulacje rynku oraz rynki kapitałowe. Głębokość, płynność i organizacja prawna krajowych rynków kapitałowych mają prawdopodobnie największe znaczenie. Restrykcyjne normy odnośnie przejrzystości przedsiębiorstw państwowych na giełdzie wymuszają na firmie sporządzanie okresowych, skrupulatnych raportów finansowych, które w sposób dobitny pokazują efektywność przedsiębiorstwa. Dzięki temu mniejszościowi akcjonariusze są w stanie monitorować postępy firmy. Kolejnym efektem wzmożonej kontroli jest mniejsze prawdopodobieństwo wykorzystywania firmy przez zarząd bądź polityków do celów własnych. Ponadto dzięki zwiększonej przejrzystości oferowane przez zaawansowane rynki kapitałowe, notowane przedsiębiorstwa publiczne są bardziej skłonne do porównywania swoich wyników do firm prywatnych, co stanowi zachętę do naśladowania ich strategii. W wyniku rywalizacji narasta również konkurencja między menedżerami zarządzającymi 33 firmami, w efekcie czego ich produktywność wzrasta. Nasuwa się również spostrzeżenie, że w sytuacji, gdy rynki kapitałowe są nierozwinięte przedsiębiorstwa są zmuszone do bazowania na wewnętrznych funduszach, co nie sprzyja kosztownym procesom internacjonalizacji. Tak więc reasumując: wyższy poziom kontroli oraz dostęp do lepszego finansowania wynikające z uczestnictwa w rozwiniętych rynkach kapitałowych, będą miały pozytywny wpływ na związek między własnością państwa a umiędzynarodowieniem (Estrin i in. 2015, s. 15-17). 34 Rozdział 3 Analiza porównawcza PPZ Trzemeszno i PPZ Niechlów 3.1 Sektor przetwórstwa ziemniaka przemysłowego – ogólny profil Ziemniak przemysłowy jest wykorzystywany głównie do pozyskiwania skrobi ziemniaczanej. Oprócz tego w wyniku produkcji skrobi powstaje produkt uboczny - tzw. wypłuczka ziemniaczana. Wspomniana wypłuczka może zostać wykorzystana do pozyskania białka ziemniaczanego stosowanego jako pasza dla zwierząt. Pozostałości z tego procesu mogą posłużyć jako nawozy stosowane w rolnictwie. Skrobia ziemniaczana - główny produkt przetwórstwa ziemniaka przemysłowego ma bardzo wiele zastosowań. Są to między innymi:  w przemyśle spożywczym – jako składnik koncentratów spożywczych  w przemyśle mięsnym, piekarniczym, cukierniczym – jako surowiec lub dodatek do produkcji  w przemyśle farmaceutycznym – jako dodatek do produkcji leków  w gospodarstwie domowym – jako składnik lub dodatek do wyrobów kulinarnych  w przemyśle spożywczym jako substancja zagęszczająca i substancja wiążąca do ketchupów, majonezów, musztard, twarożków, jogurtów, dżemów, mas cukierniczych, lodów, zup, sosów w proszku oraz wypieków cukierniczych (skrobia preżelowana)  w gospodarstwach domowych - do krochmalenia (apreturowania) w pralkach wirnikowych oraz automatycznych  w przemyśle spożywczym - jako stabilizator i substancja zagęszczająca, wiążąca, emulgator lub nośnik (skrobia modyfikowana)  w przemyśle technicznym – jako klej skrobiowy np. przy produkcji tapet z włókien syntetycznych  w przemyśle wydobywczym - jako koloid ochronny przeznaczony do obniżania filtracji płuczek zasolonych  w przemyśle papierniczym - do produkcji papieru  w przemyśle włókienniczym - jako klejonka do przędzy. Obecnie na rynku światowym największym producentem skrobi ziemniaczanej jest Unia Europejska, a w niej: Niemcy, Holandia, Francja i Dania. Polski przemysł skrobiowy to jedenaście przedsiębiorstw produkujących skrobię ziemniaczaną i jej pochodne, które mają 35 potencjał przerobowy na poziomie 1,0–1,01 miliona ton ziemniaków, co pozwala uzyskać 120– 140 tysięcy ton skrobi ziemniaczanej. Dla porównania, najwięksi europejscy producenci skrobi produkują od 400 do 600 tysięcy ton skrobi rocznie (Konopka, 2013). Na rynku światowym można spotkać się z takimi substytutami skrobi ziemniaczanej jak: skrobia zbożowa, skrobia kukurydziana, skrobia z tapioki. Najistotniejszym parametrem skrobi ziemniaczanej jest lepkość - im jest wyższa, tym produkt jest lepszy. Lokalizacja zakładu produkcyjnego jest uzależniona od lokalizacji producentów ziemniaka przemysłowego, bowiem transport surowca potrzebnego do produkcji na dużą odległość jest nieopłacalny. 3.2 Historia firm Przedsiębiorstwo Przemysłu Ziemniaczanego Trzemeszno (PPZ trzemeszno) Powstałe w roku 1883 Przedsiębiorstwo Przemysłu Ziemniaczanego „Trzemeszno” jest jednym z największych na polskim rynku producentów skrobi ziemniaczanej i paszowego białka ziemniaczanego. Wysokiej jakości produkty pozyskiwane z ziemniaków uprawianych na ekologicznych plantacjach, znajdują zbyt wśród największych odbiorców w kraju i na rynkach światowych. Początki dzisiejszej spółki, której jedynym udziałowcem jest Skarb Państwa, sięgają 1880 roku, kiedy to ukończono w Trzemesznie budowę wytwórni pod nazwą Trockenstarke und Starke Syrup – Fabrik Akcien Geselhoft. Osiągała wówczas zdolność przerobową około 40 ton ziemniaków na dobę i zatrudniała 80 pracowników. Zakład rozbudowywał się i mechanizował. Uruchomiono w nim syropiarnię i karmelkownię. W roku 1890 firmę przejął Ditmar Manasse. Trzy lata później fabryka spłonęła. Odbudowana w ciągu dwóch lat została uruchomiona pod nazwą Krochmalnia w Niewolnie koło Trzemeszna. Do wybuchu drugiej wojny światowej zakład sukcesywnie rozbudowywał się i zmieniał właścicieli. W roku 1942 kupił go Peter von Wendorf, który krochmalnię przebudował i zmodernizował, wprowadzając nowa technologię. Po wojnie zakład upaństwowiono i przejęło go Zjednoczenie Przemysłu Ziemniaczanego w Poznaniu. W roku 1948 uruchomiono firmę pod nazwą: Krochmalnia Niewolno w Trzemesznie. Dzięki modernizacjom i zastosowaniu nowoczesnej linii technologicznej w roku 1963 zakład osiągnął zdolność produkcyjną przerobu 360 ton ziemniaków na dobę. W roku 1970 utworzono Bydgoskie Przedsiębiorstwo Przemysłu Ziemniaczanego z siedzibą w 36 Trzemesznie. W jego skład weszły zakłady przemysłu ziemniaczanego w Trzemesznie, Bronisławiu, Toruniu i Chojnicach. Dla zakładu w Trzemesznie lata siedemdziesiąte, to czas dalszej rozbudowy i modernizacji. Powstał oddział wycierki suszonej oraz oddział produkcji koncentratów paszowych, a także instalacja rolniczego wykorzystania ścieków. W połowie lat osiemdziesiątych zdolność przerobu ziemniaków wzrosła do 540 ton na dobę. Od roku 1990 zakład funkcjonuje jako samodzielne przedsiębiorstwo. Po odłączeniu się fabryki w Bronisławiu, PPZ Trzemeszno utraciło częściowo rynek detaliczny, dlatego uruchomiono w Trzemesznie linię paczkowania i w krótkim czasie przywrócono dobrą pozycję na rynku. Podstawową produkcją zakładu jest przerób ziemniaków na skrobię ziemniaczaną. W procesie produkcji zużywa się duże ilości wody czerpanej z własnego ujęcia w jeziorze Popielewskim. Powstające ścieki od roku 1983 są wykorzystywane na polach do nawadniania i nawożenia. W ściekach znajdowało się dużo białka ziemniaczanego, które zdecydowano się odzyskiwać. W roku 1998 uruchomiono linię odzysku białka ze ścieków technologicznych, pozyskując cenny składnik do produkcji pasz dla zwierząt. Drugi efekt tej innowacji, to ochrona środowiska, bowiem zmniejszyła się uciążliwość ścieków, wskutek redukcji zanieczyszczeń zawiesinami, azotem i fosforem. Białko paszowe uzyskiwane z ziemniaków stało się prawdziwym szlagierem na rynku, ponieważ zawiera aż 80 procent białka w suchej masie i jest bardzo dobrze przyswajalne. Dawniej białko było nieomal w całości eksportowane, ale obecnie większość produkcji przejął rynek krajowy. Ziemniaki do przerobu są skupowane w oparciu o umowy kontraktacyjne z ponad tysiącem plantatorów. Przed wejściem Polski do Unii Europejskiej zakład produkował skrobię ziemniaczaną w oparciu o limity przyznane przez Ministra Rolnictwa, później natomiast limity przyznawane były przez Unię Europejską. Firma zatrudnia obecnie 110 osób na stałe i około stu pracowników na czas kampanii ziemniaczanej. Przedsiębiorstwo Przemysłu Ziemniaczanego Niechlów (PPZ Niechlów) Pod koniec XIX wieku w miejscowości Niechlów powstaje zakład produkcyjny. Jego rozbudowa trwa do roku 1907. Powstała firma prowadzi przerób ziemniaków na krochmal oraz roszarnię lnu. Taki stan trwa do 1939 roku. W trakcie II wojny światowej zakład dotknęły częściowe zniszczenia. Po II wojnie światowej w dniu 26 lipca 1946 roku nastąpiło przejęcie w administrację państwową nieruchomości i pozostałego majątku ówczesnej krochmalni oraz utworzenie polskiego przedsiębiorstwa pod nazwą Państwowe Zakłady 37 Przemysłu Ziemniaczanego „Sokółka” gmina Życz pow. Góra Śląska. Z chwilą przejęcia zakładu przez władze polskie rozpoczyna się likwidacja zniszczeń wojennych oraz prace przygotowawcze do uruchomienia produkcji. Pierwsza kampania produkcyjna po II wojnie światowej ruszyła we wrześniu 1949 roku. Zdolności przerobowe pierwszej kampanii to około 120 ton ziemniaków i produkcja około 25 ton skrobi ziemniaczanej na dobę. Pierwsze lata działalności to przede wszystkim produkcja skrobi ziemniaczanej. Niewielkie działania modernizacyjne w tamtych latach nie pozwoliły na intensywny wzrost produkcji. W ciągu następnych lat firma wielokrotnie zmieniała swą nazwę, aż wreszcie w 1970 roku powstało Przedsiębiorstwo Przemysłu Ziemniaczanego w Niechlowie, w skład którego weszły dwa zakłady tj. Niechlów i Kąty Wrocławskie. Siedzibą zarządu był Niechlów. W latach 60 zaczęła rozwijać się produkcja tzw. galanterii spożywczej, czyli klusek śląskich, pyz ziemniaczanych i innych tego typu produktów. W latach 70 dokonano pierwszej gruntownej modernizacji krochmalni. Dzięki nowoczesnym (jak na tamte lata) urządzeniom, zwiększono moc produkcyjną przerobu ziemniaków do około 560 ton na dobę. Zastosowano wtedy nowoczesne urządzenia wirowe między innymi wirówki poziome, separatory Alfa Laval oraz nową stację rafinacji. Pozwoliło to na uzyskanie najwyższych parametrów jakościowych skrobi ziemniaczanej. W roku 1982 nastąpiło rozdzielenie Przedsiębiorstwa na dwie oddzielne jednostki w Niechlowie i Kątach Wrocławskich. Na początku lat 80. powstał w Niechlowie oddział modyfikatów skrobiowych. Dzięki zastosowaniu reaktorów i suszarek walcowych rozpoczęto produkcję modyfikowanej skrobi ziemniaczanej rozpuszczalnej na zimno, z przeznaczeniem dla przemysłu koncentratów spożywczych, mięsnego a także dla przemysłu papierniczego i włókienniczego. Przedsiębiorstwo w Niechlowie jako pierwsze w kraju podjęło próby odzysku białka ziemniaczanego. W latach 80. rozpoczęto także produkcję skrobi pszennej, jej modyfikatów oraz glutenu pszennego – witalnego. W roku 1995 nastąpiła prywatyzacja Przedsiębiorstwa w Niechlowie i od 1.X.1995 r. rozpoczęło działalność Przedsiębiorstwo Przemysłu Ziemniaczanego SA w Niechlowie, które w tej formie funkcjonuje do dnia dzisiejszego. Po roku 2000 przeprowadzono gruntowną modernizację krochmalni ziemniaczanej, zastosowano najnowsze maszyny na poziomie światowym spełniające jednocześnie wszystkie wymagania sanitarne stawiane przemysłowi spożywczemu. Efektem tych zmian jest uzyskanie zdolności produkcyjnych skrobi ziemniaczanej o najwyższej jakości, przy przerobie ziemniaków około 1000 ton na dobę. 38 3.3 Zestawienie działalności i internacjonalizacji firm Tabela 4. Zestawienie działalności i internacjonalizacji firm Firma PPZ Trzemeszno PPZ Niechlów Branża przetwórstwo ziemniaka przetwórstwo ziemniaka przemysłowego przemysłowego Produkowane skrobia ziemniaczana, białko skrobia ziemniaczana, białko produkty ziemniaczane, nawozy* ziemniaczane, skrobia modyfikowana, kleje skorbiowe, żelpol**, heliopol***, rotomag N**** Obecność na GPW Nie Nie WIelkość produkcji 188 tys. ton ziemniaków → 77 tys. ton ziemniaków→ 16 tys. 45 tys. ton skrobi ton skrobi Zatrudnienie 135 + 65 pracowników 84 + 50 pracowników sezonowo sezonowo Własność państwowa (grupa Polski prywatna (grupa Wielkopolskie Cukier) Przedsiębiorstwo Przemysłu Ziemniaczanego) Forma ekspansji Eksport Eksport zagranicznej Rodzaj eksportu 50% pośredni, 100% pośredni 50% bezpośredni Udział eksportu w 80% 30 - 40% produkcji Eksportowane skrobia ziemniaczana, białko skrobia ziemniaczana, kleje produkty ziemniaczane skrobiowe 39