Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie 2020.pdf - UM Szprotawa

Please enable JavaScript to view the full PDF

Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie Maciej Boryna i Jan Ryszawy Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” Opracowanie: Maciej Boryna i Jan Ryszawy w ramach pracy w Zespole ds. Inwentaryzacji Przyrodniczej Gminy Szprotawa Przekłady z języka niemieckiego: Maciej Boryna Konsultacja historyczna: Karol Błaszczyk Konsultacja specjalistyczna: Anna Aniśko – Pracownia Aniśko Architektura Krajobrazu W opracowaniu wykorzystano zbiory instytucji: Archiwum Państwowego w Zielonej Górze, Urzędu Miejskiego w Szprotawie, Muzeum Ziemi Szprotawskiej im. Felixa Matuszkiewicza, Izby Historii w Szprotawie © Copyrights by Maciej Boryna i Jan Ryszawy Szprotawa 2020 Wydawca: Urząd Miejski w Szprotawie ul. Rynek 45, 67-300 Szprotawa tel. 68 376 38 11, e-mail: [email protected] ISBN 978-83-930486-7-0 1 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” Spis treści Od autorów str. 3 1. Cele utworzenia dokumentu str. 4 2. Szprotawskie parki miejskie w Wikipedii str. 5 3. Park Goepperta w Encyklopedii Ziemi Szprotawskiej i Żagańskiej str. 6 4. Położenie str. 7 5. Geneza str. 9 6. Walory krajobrazowe i kulturowe str. 13 7. Z historii urządzania Parku Goepperta str. 33 8. Otoczenie parku str. 49 9. Zestawienie słabych i mocnych stron str. 51 10. Propozycje działań str. 52 11. Inwentaryzacja fotograficzna archiwalna str. 55 12. Materiały wykorzystane w dokumencie str. 102 2 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” Od autorów Park Goepperta w Szprotawie to nie tylko przyroda, ale również historia miasta. W minionych wiekach obecna przestrzeń parkowa stanowiła strategiczny element systemu obrony miasta, by pod koniec XIX wieku przeistoczyć się w swoisty eden. To co nazywamy dziś skromnie parkiem, w rzeczywistości było ogrodem botanicznym. Nasze badania wykazują, że przyczyniła się do tego pamięć o Heinrichu Robercie Goeppercie, urodzonym w Szprotawie światowej sławy botaniku i dyrektorze ogrodu botanicznego we Wrocławiu. To pozwala zrozumieć, dlaczego dawna administracja miasta traktowała park z najwyższym pietyzmem i profesjonalizmem. Chociaż zmarły w 1884 r. Goeppert nie mógł parku zobaczyć. Szprotawianie wystawili mu w parku pomnik, podobnie jak wdzięczni wrocławianie. Mimo starań powojennych pokoleń, parkowi ciągle daleko do minionej świetności. Wydaje się, że po 1945 r. nie odkryto bądź nie zrozumiano rangi parku w botanicznym panteonie dawnej prowincji dolnośląskiej. Stąd zrodziła się intencja badań i zredagowania opracowania. Autorzy wyrażają nadzieję, że zgromadzony w niniejszej publikacji materiał przyczyni się do zachowania i odtworzenia parkowych walorów oraz powstania nowych aranżacji opartych na najnowszej wiedzy i trendach. Serdecznie dziękujemy pani Annie Aniśko z pracowni „Aniśko Architektura Krajobrazu” oraz konserwatorowi dzieł sztuki i dokumentaliście konserwatorskiemu panu Karolowi Błaszczykowi za konsultacje specjalistyczne. Maciej Boryna i Jan Ryszawy Szprotawa, styczeń 2020 r. 3 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 1. Cele utworzenia dokumentu Potrzeba utworzenia niniejszego dokumentu wynika bezpośrednio z ujęcia w Regulaminie Organizacyjnym Urzędu Miejskiego w Szprotawie od 2019 r. nowego zadania, tj. tworzenia koncepcji zagospodarowania parków miejskich w Szprotawie. Zadanie to przypisano nowo utworzonemu Referatowi Infrastruktury, Rolnictwa i Ochrony Środowiska działającemu w strukturze Wydziału Gospodarki i Rozwoju. Szprotawskie parki miejskie z uwagi na historyczno-zabytkowy charakter stanowią element lokalnego dziedzictwa kulturowego podlegającego ochronie prawnej, której ponadto podlegają integralne walory krajobrazowe i przyrodnicze. Opracowanie dobrej koncepcji zagospodarowania parków wymaga najpierw zebrania materiałów wejściowych. Powstałe założenia służyć będą jak najlepszym zabiegom konserwacyjno-pielęgnacyjnym, rewitalizacyjnym i urządzeniowym parku. Zebrane materiały będą stanowiły nadto publikację dla potrzeb edukacji regionalnej i popularyzacji wiedzy o Szprotawie i jej ogrodnictwie parkowym. Ujęcie walorów parku w formie niniejszego dokumentu może też stanowić podstawę do ubiegania się przez Gminę Szprotawa i podmioty zainteresowane o środki na realizację przedsięwzięć w opisywanej substancji parkowej. W tworzeniu opracowania uczestniczył czynnik społeczny reprezentowany przez Zespół ds. Inwentaryzacji Przyrodniczej Gminy Szprotawa, powołany w 2019 r. przez Burmistrza Szprotawy. W jego skład wchodzą oprócz autorów Aniela Cichalewska i Beata Gancarczyk. 4 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 2. Szprotawskie parki miejskie w Wikipedii Parki miejskie w Szprotawie łącznie z lasami komunalnymi stanowią obszar o powierzchni ok. 113 ha. Urządzanie parków rozpoczęto w XIX wieku. Opiekę nad nimi sprawowało Towarzystwo Upiększania Miasta oraz ogrodnik miejski. Na terenie miasta znajdują się 4 parki:  Park Geopperta z końca XIX wieku, położony na zewnątrz linii dawnych murów obronnych, z grotą, fontannami, pomnikami i promenadami. W latach 2006-2008 odrestaurowany. W 2007 w granicach parku otwarto ogród jordanowski.  Park Słowiański, położony w pradolinie Bobru w południowo-zachodniej części miasta, od 2007 zespół przyrodniczo-krajobrazowy, do 1945 rezerwat przyrody.  Park Dęby, w południowo-wschodniej części miasta w pradolinie Bobru, relikt dawnego drzewostanu dębowego, do 1945 rezerwat przyrody. W średniowieczu obszar ten stanowił tzw. dobra wójtowskie (sędziowskie), należące do zasadźcy. W rejonie tym wzmiankowano młyn, a staw przy parku nazywano „kościelnym bajorem” (Kirchlache).  Park Iława, znany też jako też Park Huta, znajdujący się w dzielnicy Iława (Sowiny), w pradolinie Bobru. 5 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 3. Park Goepperta w Szprotawie w Encyklopedii Ziemi Szprotawskiej i Żagańskiej Park Goepperta w Szprotawie - zabytkowy pas parkowy otaczający stare miasto, usytuowany w przestrzeni pomiędzy linią dawnych murów obronnych a rzeką Szprotawą pełniącą niegdyś rolę fosy. Tworzy rodzaj zielonego kordonu wokół centrum. Składa się z 3 części przedzielonych ulicami Mickiewicza i Traugutta. W jego ciągu występuje 6 mostów, z czego 5 ma zabytkowy charakter. Urządzaniem parku zajęło się w 2. połowie XIX wieku Towarzystwo Upiększania Miasta. Posadzono w nim m.in. egzemplarze niespotykanych rodzimie gatunków roślin, z których wiele to obecnie pomniki przyrody. Szczególną uwagę zwracają miłorzęby dwuklapowe, dąb kolumnowy, daglezja, choina kanadyjska, sosna wejmutka, skrzydłorzechy kaukaskie i inne. Na ścianie Baszty Zachodniej wspiera się zaawansowany wiekowo bluszcz pospolity, podobnież jak na baszcie zamkowej. Obecny inwentarz parku to cząstka tego, co znajdowało się w nim do 1945 roku. Szczególny przyjemny mikroklimat parku tworzyły: położenie w obniżeniu doliny Szprotawy, liczne fontanny oraz grota parkowa, gdzie można było podziwiać celowo sprowadzone mchy i porosty oraz niektóre gatunki płazów i gadów. Po rzece można było popływać łodzią. W roku 2000 pod Mostem Laubego zbudowano kładkę – przedłużenie alejki parkowej. W latach 2006-2008 odrestaurowano i uruchomiono fontanny, utwardzono parkowe ścieżki, zbudowano ogródek jordanowski, wyremontowano drewnianą altanę i dokonano nowych nasadzeń drzew. Spacer parkiem to lekcja przyrody i historii. Rozpoczyna się przy byłym hotelu „Martpol”, a kończy przy zabytkowej Bramie Żagańskiej – siedzibie Muzeum Ziemi Szprotawskiej. Źródło: Boryna M., Encyklopedia Ziemi Szprotawskiej i Żagańskiej, Szprotawa 2010. 6 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 4. Położenie Województwo: lubuskie Powiat: żagański Gmina: Szprotawa Miasto Szprotawa W ciągu ulic: Ogrodowa, Basztowa, Bronka Kozaka Obiekt na mocy decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Zielonej Górze, nr rej. KOK-III-17/58-103-2180/75 z dnia 31 maja 1975, znajduje się na terenie zespołu urbanistyczno-krajobrazowego Szprotawy. Park Goepperta w Szprotawie otacza część centralną miasta (Stare Miasto) od strony północnej i zachodniej. Wkomponowany jest w przestrzeń pomiędzy zapleczami ulic: Ogrodowej, Basztowej i Bronka Kozaka a korytem rzeki Szprotawa, wzdłuż której się rozciąga. Nie stanowi on zintegrowanej formy z uwagi na fakt, iż dwa mosty położone w ciągu ulic Traugutta oraz Mickiewicza dzielą go na trzy porównywalne części, tj. park południowy, środkowy i północny. Pod mostem w ciągu ul. Traugutta (dawniej Most Laubego) znajduje się drewniana kładka na stalowym stelażu, stanowiąca łącznik pomiędzy częścią środkową a północną. Natomiast przejście z parku południowego do środkowego wymaga skorzystania z przejść dla pieszych przecinających ul. Basztową lub Mickiewicza. Południową granicę parku wyznacza bauhausowski most w ciągu ul. Krasińskiego z małą elektrownią wodną oraz fragment historycznej fosy miejskiej, zaś jego drugie zakończenie zlokalizowane jest w zapleczu ul. Bronka Kozaka - w okolicy byłej remizy strażackiej. Park rozlokowany jest na nachylonej powierzchni, od wyższego poziomu od strony ulic do niższego poziomu w kierunku koryta rzecznego. Tworzy kordon urządzonej zieleni miejskiej długi na ok. 750 metrów i szeroki średnio na ok. 50 metrów. 7 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 1. Park Goepperta w Szprotawie i jego otoczenie 8 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 5. Geneza Park Goepperta urządzono w przestrzeni pomiędzy średniowiecznym murem miejskim a korytem rzeki Szprotawa (pot. Szprota), właściwie na historycznym przedmurzu Szprotawy, gdzie funkcjonował poświadczony źródłowo ufortyfikowany wał ziemny oraz szeroka fosa. Rozplantowując wał wykorzystano ziemię do zasypania części fosy. Wzmianka o fosie miejskiej Szprotawy Szprotawska fosa wraz z wałami i murami obronnymi stanowiła integralny element miejskich umocnień obwodowych. Takie założenie było zgodne ze standardami fortyfikacyjnymi stosowanymi m.in. w średniowiecznej Europie. Fosa to pierwsza przeszkoda bierna, jakiej musiał stawić czoło szturmujący napastnik. Do jej budowy w przeważającej części posłużono się istniejącym ciekiem, a mianowicie rzeką Szprotawą, która oplata stare miasto od strony północnej i zachodniej. Zamknięcie osady szczelnym pierścieniem wodnym wymagało jedynie wykopania łącznika od strony wschodniej i południowej, tj. od okolic Bramy Głogowskiej do Żagańskiej. Stało się to nie później jak w czasie umacniania miasta przez niemieckich kolonistów w XIII/XIV wieku. Na wysokości zamku fosa przechodziła przez podmokły teren. Fosa była urządzeniem obronnym, które należało sumiennie konserwować. Przypuszcza się, że tak jak w sąsiednim Kożuchowie poszerzono ją i pogłębiono w czasie budowy kamiennych murów, a wybraną ziemię wykorzystano do sypania wałów. Głębokość fosy musiała być znaczna, by zapobiegać jej zamuleniu i zarastaniu. Na odcinku północnym mogła być szeroka na ok. 15-20 m. Różnica wysokości pomiędzy przyziemiem murów obronnych a brzegiem rzeki w zapleczu ul. B.Kozaka wynosi obecnie ok. 5 m, do której to wartości trzeba jeszcze dodać głębokość koryta rzecznego. Dla utrzymania odpowiedniego stanu wody ważne było istnienie urządzeń spiętrzających, które w sytuacjach zagrożenia powinny być osobno umocnione i bronione. 9 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” Tak samo jak mury i zamek, fosa miała swój udział w powstrzymywaniu oblegających miasto w grudniu 1488 r. oddziałów węgierskich. Podobnież w innych zdarzeniach zbrojnych, chociaż to cichy bohater, ponieważ trudno znaleźć o nim wzmiankę źródłową. Być może za takową należy uznać listę uszkodzeń umocnień miejskich z czasu oblężenia, przedłożoną przez szprotawian królowi Władysławowi w 1499 r., wśród których wymienia się rowy (Gräben) i inne umocnienia za murami i palisadą. 2. Ufortyfikowana Szprotawa, poł. XVIII w. - fosa, wały, mury (Wrede) 3. Parki otaczające Stare Miasto (Pharus – Plan Sprottau 1938) 10 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” Podejmując próbę określenia pierwotnych parametrów fosy napotykamy trudności. W XIX w. zmieniono jej krajobraz, m.in. poprzez rozplantowanie starego ziemnego wału biegnącego pomiędzy nią a murami miejskimi. Ponadto po 1945 r. na skarpy fosy na wielu odcinkach trafiły ogromne ilości gruzu z rozebranej zabudowy miejskiego centrum, zmieniając ukształtowanie terenu w jej bezpośrednim sąsiedztwie. Do tego prawie w całości zasypano gruzem i ziemią południowy łącznik (fosę). Źródło: Boryna M., Budownictwo obronne ziemi szprotawskiej, Żary 2015. Szprotawski historyk dr. Felix Matuszkiewicz okoliczności powstania parku opisuje następująco: „Mury miejskie od kościoła ewangelickiego do obecnej ul. Muzealnej zostały rozebrane w 1848 roku (wzdłuż dawnej Hospitalstrasse); dalsze odcinki spotkał ten sam los. Na końcu rozplantowano wały, a pozyskaną w ten sposób ziemią zasypano rów otaczający mury. Na uzyskanej przestrzeni, na ile należała ona do majątku miasta, założono piękne promenady, które były odtąd główną ozdobą miasta.” W 1844 roku wzniesiono zachowany do dziś „Most Goepperta" i w tym samym okresie rozebrano mury miejskie w przedłużeniu obecnej ul. Andersa (dawna furta). W 1891 roku zbudowano masywny „Most Laubego” w ciągu obecnej ul. Traugutta. Źródło: Matuszkiewicz F., Geschichte der Stadt Sprottau, Sprottau 1908. 11 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 4. Świeże nasadzenia w Parku Goepperta w Szprotawie ok. XIX/XX w. (w tle Most Goepperta) 12 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 6. Walory krajobrazowe i kulturowe Park południowy (działki nr: 356/5 - park i 357/2 – promenada) Zarówno obszar parku jak i jego sąsiedztwo posiadają wiele obiektów o znaczeniu kulturowym. Poczynając od parku południowego rozpoczyna się on w zapleczu Bramy Żagańskiej o średniowiecznym rodowodzie (XIV w.). Na przedmurzu dawnej fortyfikacji umiejscowiony jest fragment równie starej fosy miejskiej, zasilanej z rzeki Szprotawy. Oddzielała ona Stare Miasto od ulokowanego na wyspie barbakanu, stąd mamy tu nagromadzenie budowli inżynierskich w postaci różnego rodzaju mostów. Parkiem wiodą dwie promenady – górna i dolna, ta pierwsza wyłożona ok. 2010 r. betonową kostką. Górna promenada biegnie przy zachowanym ciągu średniowiecznych kamiennych murów obronnych, do których w XIX w. dobudowano budynki mieszkalne. W ciągu muru zachowała się baszta na planie kwadratu. Mur urywa się, by odsłonić bloki mieszkalne z okresu PRL. Od strony ul. Katedralnej do parku prowadzi niewielka utwardzona aleja. W jej pobliżu uwagę przykuwa drewniana altana z blaszanym hełmem – jeden z symboli architektonicznych Szprotawy. A u jej podnóża dwa niewielkie sztuczne oczka wodne połączone przesmykiem, przez który przerzucono drewnianą kładkę. W oczkach zamontowano po jednej fontannie. W dalszej kolejności rejestrujemy zbudowaną w 2018 r. przystań kajakową, a następnie plac zabaw z urządzeniami siłowni. Tuż za nią w ziemną skarpę wkomponowano murowaną budowlę – obecnie bar z tarasem. Od strony starówki biegnie kolejny odcinek częściowo zdemontowanego kamiennego muru obronnego z dwiema bastejami – mniejszą i większą. Z zabytkowych nasadzeń szczególną uwagę zwracają egzemplarze miłorzębu dwuklapowego oraz daglezja. Przy tym ostatnim drzewie wzniesiono pomnik Goepperta (1800-1885) – światowej sławy paleobotanika, dyrektora Ogrodu Botanicznego we Wrocławiu – gdzie również znajduje się jego pomnik. Ten w Szprotawie po 1945 r. został rozebrany, współcześnie odtworzony z oryginalnych elementów granitowego cokołu oraz ceramicznej rekonstrukcji popiersia naukowca. Park południowy rozdziela od środkowego wpisany do rejestru zabytków most (dawny Goepperta) o rzekomo unikatowej drewnianej konstrukcji nośnej. 13 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 5. Park południowy z fosą, reliktami murów obronnych i basztą w 2015 r. 14 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 6. Park Goepperta w Szprotawie (park południowy) ok. 2010 r. 15 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 7. Ciąg częściowo rozebranego średniowiecznego muru obronnego w parku południowym ok. 2010 r. 16 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 8. Wypożyczalnia sprzętu pływającego nad rzeką Szprotawa w 2019 r. (park południowy) 17 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 9. Pomost z rynną do wyciągania kajaków w 2019 r. 18 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 10. Wysłużona drewniana konstrukcja nośna mostu Goepperta w Szprotawie (zbud. 1844 r.) 19 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 11. Zrekonstruowany pomnik Goepperta w północnym zapleczu parku południowego w 2019 r. 20 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” Park środkowy (działki nr 231/7 – park i 232/1 – promenada) Jego południowy kraniec znajduje się przy wspomnianym Moście Goepperta. Główną choć skrytą atrakcją tej części parku jest murowana grota, potocznie zwana „grotą krasnoludków”. Wspiera się na ceglanej ścianie pokrytej pieczołowicie przyklejonymi fragmentami koralowca (?). Przed grotą ustawiono rozmieszczone symetrycznie dwie murowane kolumny imitujące wieże. Jak wynika z archiwalnych widokówek Szprotawy, była ona powodem do dumy mieszkańców miasta. Obiekt ten wymaga prac rekonstrukcyjnych i konserwacyjnych. W 2019 r. odnowiono prowadzącą do niej alejkę i zaklejono destrukcyjne ubytki. Ścianę groty porasta cymbalaria bluszczykowata, znana także jako lnica bluszczykowata, cymbalaria murowa, lnica murowa (Cymbalaria muralis G. Gaertn. et al.). To gatunek rośliny z rodziny babkowatych, w systemach XX-wiecznych klasyfikowany zwykle do trędownikowatych. Cytując za Wikipedią, jej rodzimy obszar występowania obejmował południową i południowo-zachodnią Europę. Rozprzestrzeniła się jednak po świecie i obecnie poza Antarktydą występuje na wszystkich kontynentach i na licznych wyspach. W Europie na północy sięga po 64° szerokości geograficznej na Półwyspie Skandynawskim. W Polsce jest dość rzadka, spotykana głównie w zachodniej części kraju, w Sudetach i na Dolnym Śląsku. Zawleczona została do Polski na początku XIX w. z Włoch, kiedy to zapanowała moda na przypałacowe oranżerie i egzotyczną roślinność. Pierwsze dane o jej występowaniu na terenie obecnej Polski pochodzą z 1837 r. W pobliżu groty nad brzegiem Szproty uwagę zwraca dąb kolumnowy oraz liczne egzemplarze skrzydłorzecha kaukaskiego. Przez park środkowy również wiodą dwie promenady – górna i dolna, górna utwardzona kostką betonową, dolna gruntowa. W tej części parku znajduje się Pomnik Tysiąclecia Państwa Polskiego – głaz z żeliwną tablicą, odsłonięty w 1966 r. Ponadto pomnik jubileuszowy Lasów Państwowych z 2004 r. oraz głaz inskrypcyjny Dębu Papieskiego nr 432 – potomka słynnego Dębu Chrobry. Pośrodku parku prowadzi doń wejście na wysokości ul. Kasprowicza. Od strony północnej park wieńczy fontanna z kamienną kaskadą opadającą do rzeki Szprotawa oraz oblicowany piaskowcem Most Laubego z 1891 r. w ciągu obecnej ul. Traugutta. W ciągu górnej 21 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” promenady najbardziej charakterystycznymi drzewami są okazałe kasztanowce, obecnie w niezadowalającej już kondycji. W ciągu parku środkowego nie zachował się do współczesności żaden fragment miejskiego muru obronnego, aczkolwiek podczas niedawnej budowy kanalizacji odkryto w ziemi jego fundamenty. Z parkiem sąsiadują obecnie dwa budynki – mieszkalny i mieszkalno-usługowy. Wczesną wiosną ta część parku pokrywa się kobiercem cebulic syberyjskich i złoci żółtych. Z parku środkowego do północnego możemy przemieścić się przez ul. Traugutta lub specjalną kładką pod Mostem Laubego, odtworzoną ok. 2000 r. Kładka posiada nawierzchnię drewnianą położoną na stalowym stelażu. 12. Cymbalaria bluszczykowata (Cymbalaria muralis G. Gaertn. et al.) na ścianie parkowej groty w 2019 r. 22 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 13. Wejście do parku środkowego od strony Mostu Goepperta w marcu 2019 r. 23 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 14. Aranżacja groty z XIX/XX wieku z cymbalarią bluszczykowatą (Cymbalaria muralis) w 2019 r. 24 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 15. Pomnik „1000 lat Państwa Polskiego” w parku środkowym w 2019 r. 25 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 16. Pomnik i drzewo „Dąb Papieski” nr 432 – Potomek Dębu Chrobrego w parku środkowym w 2019 r. 26 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 17. Odsłonięty w 2004 roku pomnik „80 lat Lasów Państwowych” i Dąb „Kościuszko” w parku środkowym w 2019 r. 27 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 18. Nieczynna kaskada odprowadzająca wodę z fontanny do rzeki Szprotawa przy ul. Traugutta, park środkowy w 2019 r. 28 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” Park północny (działka nr 166/5) W jego obszar wchodzimy albo od strony ul. Traugutta lub poprzez kładkę zamocowaną pod Mostem Laubego. Z drzewostanu na wstępie rejestrujemy przede wszystkim rosnące nad brzegiem rzeki Szprotawa skrzydłorzechy kaukaskie, a na skarpie choinę kanadyjską. Tu także jedna alejka - górna jest wyłożona betonową kostką, zaś dolna posiada nawierzchnię gruntową. Nad rzeką rosną egzemplarze starych dębów, przy górnej alei uwagę zwraca dorosły platan. We wczesnym okresie wiosennym kwitną tu m.in. zawilce gajowe i żółte oraz ziarnopłon wiosenny i kokorycz drobna. Za rzeką rozpościera się widok na stromą skarpę – zaplecze zabytkowej zabudowy wielorodzinnej. Na skarpie na pocz. XX w. rozlokowane były szklarnie ogrodnicze, z uwagi na dobre nasłonecznienie, pożądaną wilgotność oraz glebę. W dalszej części parku po jego obrzeżu biegnie częściowo zrekonstruowany, częściowo oryginalny fragment średniowiecznego muru obronnego murowanego kamieniem, stanowiący istotne urozmaicenie parkowych walorów. W mur wkomponowane są dwie basteje oraz nowożytna stylizowana furta. Ukształtowanie tej części parku zostało zmienione w pierwszych dziesięcioleciach po II wojnie światowej poprzez nasypanie na istniejącą skarpę gruzu z rozebranej zabudowy centrum miasta. Park kończy się przy granicy parkingu przy ul. Bronka Kozaka. Tu też stoi budynek z tablicą upamiętniającą tę postać. Dalej w obniżeniu znajduje się teren – skwer po zasypanej po II wojnie światowej fosie miejskiej w okolicy nieistniejącej Bramy Głogowskiej, gdzie nasadzono drzewa. Obecnie można ten teren uważać za przedłużenie parku północnego. Skwer jest skomunikowany alejami z ul. Bronka Kozaka, ul. Jana Kochanowskiego oraz przez zabytkową kładkę z basenem kąpielowym i ul. Bolesława Prusa. 29 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 19. Aleja w parku północnym z fragmentem murów obronnych i bastejami w 2019 r. 30 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 20. Wejście do parku północnego od strony ul. Bronka Kozaka w 2019 r. 31 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 21. Zawilec żółty i kokorycz drobna w parku północnym w 2019 r. 32 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 7. Z historii urządzania Parku Goepperta Cenne dla niniejszego opracowania historyczne nawiązania do gospodarki parkami miejskimi, w tym Parkiem Goepperta, odnajdujemy w archiwalnych sprawozdaniach finansowych administracji miasta Szprotawa, przechowywanych w Muzeum Ziemi Szprotawskiej. Raport za okres 1892/93 pod poz. nr XXV zawiera informacje tzw. zarządu plantami (Plantagen=Verwaltung). Zgodnie z definicją prezentowaną w Wikipedii: „planty to rodzaj miejskich terenów zielonych zwykle zakładanych na miejscu likwidowanych fortyfikacji miejskich (murów obronnych, wałów ziemnych, fos), czy dawnego koryta rzecznego”, co znajduje odzwierciedlenie w plantach szprotawskich powstałych w miejsce fosy, wałów i przedmurza. Wedle raportu 1892/93: „Miejskie parki, aleje i szkółki leśne są utrzymane jak w latach poprzednich. Na nowo poprzez usypanie ziemią założono skrawek terenu przy Bramie Żagańskiej, plac pod pomnik Laubego i pod nową fontannę w Parku Goepperta (Parchen), wykopano staw w Parku Słowiańskim (Nonnebusch). W parkach oraz szkółkach przygotowano grunt pod dalsze nasadzenia różnych krzewów; wykonano nowe nasadzenia w parku centralnym przy Bramie Żagańskiej… Zniszczone przez wodę parkowe ścieżki zostały naprawione i wysypane żwirem. Drzewa i krzewy parkowe, w szkółkach i przy alejkach przycinano i zdejmowano gniazda gąsienic. Następnie wykonywano dekoracje prywatne i publiczne.” Natomiast w sprawozdaniu za okres 1893/94 czytamy już o tzw. zarządzie promenad (Promenaden=Verwaltung), który m.in. dysponował środkami finansowymi na parcelowanie Parku Goepperta, Parku Słowiańskiego…, a także zarządzał wykorzystaniem trawy i owoców, sprzedażą drzewek, krzewów i kwiatów, przechowywaniem zimowym obcych gatunków roślin oraz wykonywaniem dekoracji. Raport administracji Szprotawy za okres 1894/95 zawiera kwoty zaplanowane w budżecie na miejskie promenady. Z zapisanych 3.600 ówczesnych marek niemieckich wydano na ten cel 2.550 marek. 33 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” Archiwalna dokumentacja parków szprotawskich W zbiorach Archiwum Państwowego w Zielonej Górze zachowała się następująca dokumentacja dotycząca tego zagadnienia: 1. Zespół: 89/955/0 Akta miasta Szprotawa » Seria: 2.8.10 Park- und Sportplätze » Jednostka: 2452 „Städtische Promenaden, Anlagen und die städtische Gärtnerei, Spielplätze u.s.w.” – 325 kart (maszynopis i rękopis) z lat 1889-1912 - Miejskie promenady, założenia parkowe i miejskie ogrodnictwo, place zabaw itd. 2. Zespół: 89/955/0 Akta miasta Szprotawa » Seria: 2.8.10 Park- und Sportplätze » Jednostka: 2453 Die städtische Gärtnereianlagen u.s.w. – 498 kart (druk, maszynopis, rękopis) z lat 1935-1942 - Miejskie założenia ogrodnicze itd. 3. Zespół: 89/955/0 Akta miasta Szprotawa » Seria: 2.6 Kultur- und Gemeinschaftspflege » Jednostka: 1875 Errichtung von Denkmäler für die verstorbenen Ehrenbürger Sprottaus Dr. H. Laube u[nd] Professor Goeppert, Volumen 3 – (maszynopis) - Wznoszenie pomników zmarłych honorowych obywateli Szprotawy doktora H.Laubego i profesora Goepperta 4. Zespół: 89/955/0 Akta miasta Szprotawa » Seria: 2.9.4 Wege-, Strassen- und Brückensachen » Jednostka: 2547 Die Sandstein-Arbeiten zum Bau der Sprotte Brücke Zeidler u[nd] Wimel; P.Gansel in Bunzlau (Bolesławiec) - Roboty piaskowcowe przy budowie mostu przez Szprotę Autorzy dokonali przeglądu wyżej wymienionej dokumentacji archiwalnej. Nie natrafiono na kompleksowy projekt (mapę) założeń parkowych wokół Starego Miasta. W aktach znajdowały się jedynie szkice planowanych założeń fragmentów parku w pobliżu tzw. „mostu przy furcie” (niem. Pforten=Brücke), późniejszego Mostu Goepperta, powstałe na okoliczność przygotowań do wzniesienia pomnika Goepperta. Stąd wniosek, że na tym odcinku jednym z bodźców do aranżacji parkowej była inicjatywa budowy wspomnianego pomnika. Pomnik ten odsłonięto w 1900 r. 34 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 22. Istniejące i projektowane założenia parkowe w otoczeniu pomnika Goepperta (Akta AP w Zielonej Górze, założone w 1892 r.) 35 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” W zbiorach AP w Zielonej Górze autorzy odnaleźli ponadto kosztorys z 29 maja 1896 r. na prace niwelacyjne w „Parchen” – tj. parku wokół Starego Miasta, na obszarze ok. 2030 m2. Ów kosztorys zawiera rozrysowany w terenie zasięg prac, wokół którego widnieją naniesione chodniki – alejki parkowe nad rzeką Szprotawą. 23. Rozrysowany zasięg planowanej niwelacji w parku z 1896 roku (Akta AP w Zielonej Górze, założone w 1892 r.) 36 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” Akta miejskie zatytułowane „Parki i place sportowe” (niem. Park und Sportplätze) rozpoczynają się od daty 1834 r., natomiast akta pt. „Nasadzenia roślin” (Anpflanzungen) od 1866 r. Bezpośrednio z urządzaniem przedmiotowego parku możemy wiązać teczkę archiwalną o nazwie „Miejskie promenady, założenia parkowe i miejskie ogrodnictwo, place zabaw itd. (Städtische Promenaden, Anlagen und städtische Gärtnerei, Spielplätze u.s.w.) zawierającą dokumenty z lat 1889-1912. To na ten okres przypadają początki projektowania oraz budowa pierwszych parkowych alejek – promenad. Koreluje to z pojawieniem się w sprawozdaniach magistratu za 1892/93 komórki zarządzającej plantami, a w sprawozdaniu za 1893/94 zarządu promenadami, jak też wspomnianą powyżej kosztorysowaną w 1896 r. niwelacją planty w interesującym nas obszarze czy projektem założeń zieleńców z okresu 1892-1900 w otoczeniu projektowanego pomnika Goepperta. Szczególnie cennym dokumentem w kwestii ustalenia okresu tworzenia miejskich promenad parkowych jest przechowywany w AP w Zielonej Górze tzw. plan poglądowy Szprotawy z dnia 1 marca 1890 roku (Űbersichts-Plan der Stadt Sprottau). Wynika z niego, że na wszystkie trzy części Parku Goepperta jedynie część północna, tj. w zapleczu dzisiejszej ul. Bronka Kozaka, była poprzecinania promenadami, de facto w większym zagęszczeniu aniżeli obecnie. Części środkowa oraz południowa posiadały natomiast po jednej promenadzie biegnącej wzdłuż całego założenia, równolegle do biegu rzeki Szprotawy. Część środkową przecina ponadto alejka stanowiąca przedłużenie dzisiejszej ul. Kasprowicza. Na planie pojawia się też zapis przy wytyczonych alejkach parkowych, który nazywa jest wprost promenadami. Plan zawiera aktualny i projektowany ciąg komunikacyjny obecnej ul. Traugutta wraz z planowanym mostem (późniejszym Laubego). Kiedy częściową rozbiórkę murów obronnych oraz całościową wałów ziemnych i rowów, a także likwidację szerokich fos poprzez zasypanie zainicjowano w połowie XIX w., to początek planowanego urządzania parku wraz z promenadami należałoby lokować na lata 80. XIX w. Szacując po wieku niektórych zachowanych drzew, wykiełkowały one na wiele lat jeszcze przed organizacją parku. 37 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 24. Plan poglądowy Szprotawy z 1890 r. (Akta AP w Zielonej Górze) 38 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” Jak wynika z przedwojennych akt przechowywanych w AP w Zielonej Górze, różne tereny zieleni miejskiej były przedmiotem dzierżaw dla mieszkańców. Dzierżawcy czerpali z tego tytułu pożytki w postaci uprawy ogródków owocowo-warzywnych, kwiatów i trawy, a miasto było przez to częściowo odciążone z obowiązków pielęgnacji tych terenów i czerpało zyski w postaci opłat czynszowych. Ciekawym dokumentem dla tego wątku jest pismo mieszkańca Szprotawy z 8 czerwca 1936 r., w którym zwraca się on do burmistrza miasta z propozycją wydzierżawienia parkowego stawu za czynsz w wysokości 8 marek rocznie. Mieszkaniec argumentuje w piśmie, że stawy zyskałyby więcej na zainteresowaniu ze strony zwiedzających, gdyby było w nich widać pływające ryby , jak np. złote rybki, złote orfy, karpie. Z parkiem nierozerwalnie związana była kwestia obserwacji naukowej i dokarmiania dzikiego ptactwa. Do magistratu wpływała korespondencja śląskiego towarzystwa ornitologów z ankietami dotyczącymi życia bytującej w parku awifauny oraz prospekty zimowego dokarmiania, jak np. wydawnictwa Parus z Hamburga z 1910 r. oferująca „proste i oszczędne dokarmianie pożytecznych ptaków według metody dr Bruhna” i prosząca o pomoc w pozyskaniu współpracowników na rzecz „rozsądnej ochrony ptaków”. Oprócz pomnika urodzonego w 1800 r. w Szprotawie światowej sławy botanika Heinricha Goepperta, dyrektora ogrodu botanicznego we Wrocławiu, w parku postawiono także pomnik poety i dramaturga urodzonego w 1806 roku w Szprotawie – Heinricha Laubego, przedstawiciela ruchu literackiego Młodych Niemiec, dyrektora teatru dworskiego w Wiedniu, autora m.in. dramatu o powstańcach listopadowych pt. „Polacy” (Polen) oraz opowiadania o Szprotawie zatytułowanego „Der Schatten Wilhelm”. Jego imieniem również nazwano jeden z mostów przy parku. * * * 39