Maciej Boryna Krzysztofa Boryna - Danielkowska DRODZY MIESZKAŃCY LESZNA GÓRNEGO I OKOLIC ! S ZANOWNI R EGIONALIŚCI , P RZYRODNICY I T ROPICIELE HISTORII W 2014 r. ukazała się nasza wspólna i pierwsza w historii wsi książka poświęcona dawnym dziejom Leszna Górnego. Zainteresowanie publikacją było tak duże, że rozeszła się ona w kilka tygodni. A obecnie otrzymujemy sygnały o zapotrzebowaniu na kolejne egzemplarze. Dlatego wychodząc naprzeciw Mieszkańcom Leszna Górnego i okolic, a także Pasjonatom naszego regionu, niniejszym wznawiamy naszą książkę w formie e-booka. Od teraz wiedza o tej interesującej okolicy jest dostępna za pośrednictwem internetu na całym świecie. Leszno Górne to stara górniczo-hutnicza osada w Borach Dolnośląskich. Od zawsze miała znaczenie gospodarcze. Po koniec XIX wieku przemysł metalurgiczny został zastąpiony fabryką celulozy i papieru, a po II wojnie światowej garbarnią. Znaczenie dla rozwoju wsi miało też położenie przy linii kolejowej Wrocław-Berlin i bocznicy prowadzącej na największy w regionie poligon wojskowy. W czasach PRL myślano także o nadaniu osadzie praw miejskich! Razem z burmistrzem Szprotawy Mirosławem Gąsikiem i obecnym sołtysem Markiem Łukaszką zapraszamy do pasjonującej lektury o tajemniczych Wałach Śląskich, zaginionych koloniach, zakładach przemysłowych, zagadkach II wojny światowej i lokalnej przyrodzie [2024]. Krzysztofa Danielkowska Maciej Boryna (radny powiatowy) Maciej Boryna Krzysztofa Danielkowska Dawne dzieje Leszna Górnego w Borach Dolnośląskich Autorzy w sposób zwięzły i ciekawy dokonali przeglądu dziejów Leszna Górnego, a zawarte w publikacji wiadomości i ilustracje z pewnością zainteresują pasjonatów historii, turystów oraz mieszkańców. Serdecznie zapraszam do lektury. Władysław Sobczak Sołtys Leszna Górnego Szprotawa 2014 Maciej Boryna, Krzysztofa Danielkowska – Dawne dzieje Leszna Górnego... 1 Autorzy Maciej Boryna, Krzysztofa Danielkowska Korekta Zyta Juszkiewicz Projekt okładki Maciej Boryna Na okładce 1. Element kołogniotu z dawnej fabryki papieru w Lesznie Górnym 2. Torowisko kolejowe w pobliżu Leszna Górnego Korzystano z materiałów Muzeum Ziemi Szprotawskiej im. Felixa Matuszkiewicza Wydawca Towarzystwo Bory Dolnośląskie im. Klausa Haenscha Prawa autorskie Wszelkie prawa zastrzeżone / Copyrights by Krzysztofa Danielkowska, Maciej Boryna 2014. ISBN 978-83-930137-7-7 Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Publikacja opracowana przez Towarzystwo Bory Dolnośląskie im. K.Haenscha Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi Maciej Boryna, Krzysztofa Danielkowska – Dawne dzieje Leszna Górnego... 2 Spis treści: Przedmowa str. 3 Położenie i narodziny osady str. 4 Wały Śląskie w okolicach Leszna Górnego str. 8 Powstanie górnictwa i hutnictwa żelaza str. 10 Fabryka papieru i celulozy str. 12 Lotny tartak str. 17 Dane statystyczne z XVIII/XIX wieku str. 17 Zaginiony Ochsenhaus str. 20 Owczarnia i owczy zaułek str. 21 Zajęcie wsi przez wojska radzieckie w 1945 roku str. 24 Odradzanie się życia po II wojnie światowej str. 25 Tajemnicze listy str. 26 Budowa kościoła w Lesznie Górnym str. 28 Turystyczne walory Leszna Górnego str. 31 Współczesne Leszno Górne na fotografii str. 34 Materiały źródłowe str. 43 Maciej Boryna, Krzysztofa Danielkowska – Dawne dzieje Leszna Górnego... 3 Przedmowa Drodzy Czytelnicy! Szanowni Mieszkańcy Leszna Górnego w Powiecie Żagańskim! Oddajemy do Waszych rąk pierwszą w powojennych dziejach wsi polskojęzyczną publikację poświęconą historii Leszna Górnego. Literatura regionalna najczęściej skupia się na oddziaływaniu ośrodków miejskich, chociaż losów obszarów wiejskich wcale nie można uznać za mniej ważne czy mniej interesujące. Leszno Górne jest tego doskonałym przykładem, a „Dawne dzieje...” to dopiero przyczynek do zredagowania obszernej mo- nografii. Historia Leszna Górnego skrywa jeszcze niejedną tajemnicę. Niniejsze opracowanie ma służyć tutejszej społeczności w budo- waniu i umacnianiu tożsamości lokalnej oraz kreowaniu postaw obywatel- skich. Przede wszystkim jednak ma pomagać naszym dzieciom i młodzieży w poznawaniu uwarunkowań środowiska lokalnego, by móc łatwiej odna- leźć się w dorosłym życiu. Mamy nadzieję, że również inne wsie Gminy Szprotawa doczekają się podobnych opracowań. Życzymy Państwu pasjonującej lektury, ciekawych dyskusji histo- rycznych oraz motywacji do własnych poszukiwań i archiwizacji historii naszych małych ojczyzn. Krzysztofa Danielkowska Maciej Boryna Maciej Boryna, Krzysztofa Danielkowska – Dawne dzieje Leszna Górnego... 4 Położenie i narodziny osady Leszno Górne z folwarkiem i kuźnicą w XVIII wieku (Wrede). Wieś wyróżnia położenie w głębi Borów Dolnośląskich, nad rzeką Bóbr, przy drodze wojewódzkiej nr 297 na odcinku Szprotawa-Bolesławiec i linii kolejowej relacji Legnica-Żagań. Jedna z bocznic tutejszej stacji ko- lejowej prowadzi do poligonu wojskowego (Pstrąże). Administracyjnie miejscowość przynależy do gminy Szprotawa w powiecie żagańskim, sta- nowiąc jeden z południowych przyczółków województwa lubuskiego na styku z województwem dolnośląskim. Obecnie to największa pod wzglę- dem liczby ludności szprotawska wieś, w 2006 roku zamieszkiwało ją ok. 1600 osób. Do sołectwa Leszno Górne aktualnie przynależą przysiółki Biernatów i Buczek. Początki Leszna Górnego giną w mrokach dziejów. Nie wiadomo dokładnie, kiedy człowiek założył tu pierwszą osadę. Niepotwierdzone informacje mówią o przypadkowo odkrytym starożytnym cmentarzysku ciałopalnym na północy wsi, pochodzącym prawdopodobnie z Kultury Łużyckiej. Maciej Boryna, Krzysztofa Danielkowska – Dawne dzieje Leszna Górnego... 5 Archiwalna widokówka Leszna Górnego z lat 20. XX wieku. Od góry: gospoda „zum Deutschen Kaiser” Ottona Pietsch`a wraz z salą, dworzec kolejowy i fabryka papieru. Piaszczyste gleby bielicowe nie sprzyjały rozwojowi rolnictwa, co najwyżej bardziej żyzna pradolina Bobru. Jak dowodzą badania archeolo- giczne, Bory Dolnośląskie co prawda nie były pustynią osadniczą, jednakże sieć osadnicza była słabo rozwinięta. Głównie z powodu słabych warun- ków glebowych i mokradeł. W najdawniejszych czasach najlepsze warunki panowały tu dla rozwoju myślistwa i rybołówstwa. Przez trudną do przeby- cia puszczę pierwsze nitki komunikacyjne wiodły wzdłuż rzek. Położone nad Bobrem okolice późniejszego Leszna Górnego musiały być przemie- rzane przez człowieka już epoce kamienia. Z terenów położonych najbliżej pierwsza w dokumentach pojawia się położona po sąsiedzku przez Bóbr wieś Sieraków (Ciracou), będąc w 1260 roku zobowiązana do danin na rzecz kościoła maryjnego w Szprota- wie. Tak samo położone kilka kilometrów na północ Leszno Dolne (Lesin). Nie można wykluczyć, że Leszna Górnego wtedy jeszcze nie było. Kiedy pojawia się na kartach historii w akcie sprzedaży z 1408 roku, przedstawia się je jako folwark z przypisanymi doń ziemiami sięgającymi od zachodu do Bobru, a od wschodu do Kamiennego Potoku. Bez wątpienia była to niewielka pod względem zabudowy kolonia nadgraniczna. Akt sprzedaży Maciej Boryna, Krzysztofa Danielkowska – Dawne dzieje Leszna Górnego... 6 wspomina, że folwark ten należał wcześniej do Konrada von der Wartow, rycerza z Księstwa Jaworskiego. Ponadto z dokumentu wynika, iż o fol- wark toczył się spór własnościowy, w którym Leszno Górne mogło zostać wymówione książętom głogowskim. 1 Nie wiadomo, jak zakończył się ów spór. W dokumencie z 31 marca 1435 roku wymienia się Hansa Schulz z Leszna Górnego, prawdopodobnie sołtysa osady. W 1501 roku Jan Warns- dorf sprzedaje Leszno Górne braciom Schellendorf z Goliszowa w Księ- stwie Jaworskim, a w 1520 roku od Schellendorfa osadę odkupuje miasto Szprotawa leżące w Księstwie Głogowskim. Wniosek z tego taki, że Leszno Górne mogło początkowo przyna- leżeć do Księstwa Jaworskiego i mieć związki administracyjne z Bolesław- cem lub Kliczkowem. Taki dawny stan rzeczy może potwierdzać położenie wsi względem Wałów Śląskich, zbudowanych w późnym średniowieczu dla osłony granic Księstwa Głogowskiego, do którego należał m.in. dys- trykt szprotawski. W przeciwieństwie do Sierakowa i Leszna Dolnego, Leszno Górne leżało na zewnątrz umocnień granicznych. Dopiero transak- cja z 1520 roku mogła przypisać wieś trwale do Szprotawy. Sytuację tę zdaje się potwierdzać „ewenement Kopania”, związany z niewielką kolonią położoną na wschód od Leszna Dolnego, ale w począt- kach swego istnienia związaną jednak z bardziej odległym Lesznem Gór- nym. Według informacji Matuszkiewicza kolonia ta powstała ok. 1700 roku i zgodnie ze spisem z 1742 roku zamieszkiwało ją trzech chałupników na gruntach przynależnych administracyjnie do Leszna Górnego. 2 Wynika- łoby z tego, że terytorium przypisane do Leszna Górnego sięgałoby na północny głębokim klinem po rubież osady Szprotawka. Petzold podaje, że dopiero w 1893 roku Kopanie przyłączono jako kolonię do Leszna Dolne- go. 3 Nazwa wsi (Lesin – Leschin – Leschen – Leszno) najprawdopo- dobniej wywodzi się od „lasu”, który zewsząd otaczał miejscowość. Dawne słowiańskie Leszno sąsiadujące z Bobrowicami nazwano Dolnym, dla od- różnienia od założonego później Leszna Górnego. Mogło to nastąpić w 2. połowie XIII wieku, w czasie kolonizacji niemieckiej. Nie przeczy to moż- liwości istnienia wcześniej w tej okolicy bliżej nieokreślonego osadnictwa. 1 E.Graber: Die Inventare der Nichtstaatlichen Archive Schlesiens Kreis Sprottau, Codex diplomaticus Silesiae Band XXXI, Breslau 1925, s. 19 poz. 27 i 28. 2 F.Matuszkiewicz, G. Steller: Unsere Sagan-Sprottauer Heimat, 1956, s. 41. 3 L.Petzold: Nieder-Leschen, 2005, s. 2. Maciej Boryna, Krzysztofa Danielkowska – Dawne dzieje Leszna Górnego... 7 Leszno Górne z kuźnicą w XVIII wieku (Regler). Ul. Bolesławiecka w Lesznie Górnym w latach 30. XX wieku. Maciej Boryna, Krzysztofa Danielkowska – Dawne dzieje Leszna Górnego... 8 Wały Śląskie w okolicach Leszna Górnego Fragmenty ciągu środkowego Wałów Śląskich na północ od Leszna Górnego i Biernatowa (pogrubiona linia punktowana). Dobrze zachowany ciąg środkowy słynnego zabytku zlokalizowany jest w Borach Dolnośląskich. Tworzą go zasadniczo trzy odcinki o łącznej długości ok. 6 km. Pierwszy z nich (licząc od wschodu) rozpoczyna się przy rowie leśnym i mokradle ok. 1 km na północ od Biernatowa i biegnie na południowy-zachód, zmieniając łukowato orientację na zachodnią i pół- nocno-zachodnią, urywając się przy niewielkiej dolinie Kamiennego Poto- ku (patrz: mapka powyżej). Kontynuację Wałów odnajdujemy na zachod- nim brzegu Kamiennego Potoku, skąd biegną na zachód - do skarpy prado- liny Bobru, przecięte przez drogę wojewódzką nr 297 pomiędzy Lesznem Dolnym a Górnym. Długość odcinka wschodniego wynosi ok. 2,5 km. 4 4 Lindner: Die Dreigräben, Heimatbuch des Kreises Freystadt Ndr. Schl., Beuthen 1925, s. 51. Według Lindnera wały biegną na tym stanowisku po linii granicznej rozdzielającej grunty Leszna Górnego od Leszna Dolnego. Maciej Boryna, Krzysztofa Danielkowska – Dawne dzieje Leszna Górnego... 9 Wały Śląskie nieopodal Leszna Górnego nad Bobrem, Nadleśnictwo Szprotawa (fot. M.Boryna 2008). Kolejny odcinek zaczyna swój bieg na przeciwległym brzegu Bo- bru, w lesie, kilkaset metrów na zachód od zabudowań Sierakowa. Biegnie na północny-zachód na długości ok. 2,5 km, do mokrego rowu na obszarze zwanym Czarnym Bagnem, nieopodal Stawów Bobrowickich. Odcinek ten zachował się w zróżnicowanym stanie, miejscami niemalże zanikł wskutek gospodarki leśnej. Nawet na obszarze leśnym, gdzie wały zdają się biec prostolinijnie, występują fragmenty z zygzakowatymi uskokami, jakby podczas usypywania chciano dokonać minimalnej korekty biegu lub omi- nąć przeszkodę. Te dwa odcinki w dniu 5 czerwca 2008 roku Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków na wniosek Muzeum Ziemi Szprotawskiej wpisał do rejestru zabytków pod numerami L-84/C i L-85/C jako stanowiska ar- cheologiczne Biernatów i Sieraków. 5 5 Decyzje Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków nr RZD.E.Gar.430-110/4-08, RZD.E.Gar.430-111/4-08. Maciej Boryna, Krzysztofa Danielkowska – Dawne dzieje Leszna Górnego... 10 Ostatni znany i uchwytny odcinek omawianego ciągu rozpoczyna się przy mokradle przylegającym do torowiska kolejowego Żagań – Legni- ca, w miejscu zniszczonego tartaku leśnego i bocznicy, zwanym z niemiec- ka „Küpperweiche”. Biegnie na południowy-zachód na długości 900 m przez działki o katastrze nr 57/173, 70/174, 71/176, urywając się przy le- śnym rowie, już na terenie poligonu wojskowego (Województwo Dolnoślą- skie, Gmina Osiecznica, Nadleśnictwo Świętoszów). Ten dobrze zachowa- ny odcinek w 2011 roku nie figurował jeszcze w rejestrze konserwatora zabytków. 6 Ciąg środkowy zbudowany jest zasadniczo z trzech wałów i rowów o łącznej szerokości ok. 18 m, redukowanych do dwóch i jednego wału przy podejściu do mokrego rowu przy wspomnianym Czarnym Bagnie. Wyjątkowo w pobliżu torowiska na krótkim odcinku rejestrujemy cztery równoległe wały z rowami o łącznej szerokości 24 m (4 x 6 m). Spotkamy tu fragmenty wałów wysokie na ok. 1,5 m (mierząc od obecnego dna ro- wu). Powstanie górnictwa i hutnictwa żelaza Leszno Górne zawdzięcza swoją historyczną pozycję metalurgii że- laza. Złożyły się na to trzy zasadnicze przyczyny, mianowicie występowa- nie w okolicy rud darniowych, usytuowanie nad rzeką oraz położenie na skrzyżowaniu dróg. Ruda darniowa żelaza, jak już sama nazwa wskazuje, występuje w wierzchniej warstwie gruntu. Na obszarze borów jest dość powszechna, głównie w rejonie bagien i mokradeł. Rdzawo-rude zabarwienie wielu le- śnych potoków dowodzi jej obecności. Historycy przypuszczają, że wyko- rzystywanie metalurgiczne rodzimego surowca mogło mieć miejsce w okresie wpływów rzymskich, a dokładniej wraz z nastaniem naszej ery, co odnosi się m.in. do stanowisk archeologicznych pod Małomicami. Nato- miast udokumentowana historia wydobycia i przetopu rudy darniowej żela- za w naszym regionie obejmuje okres od XIV do XIX wieku. Pierwsza na Śląsku źródłowo poświadczona kuźnica (hamernia) że- laza funkcjonowała w Szprotawie w 1381 roku. Dokument z 1408 roku 6 M.Boryna: Wały Śląskie. Tajemnice dawnych granic., Szprotawa 2011, s. 24, 34, 71. Maciej Boryna, Krzysztofa Danielkowska – Dawne dzieje Leszna Górnego... 11 wspomina o sprzedaży folwarku Leszno Górne (Obirleschen) mistrzowi kuźniczemu Hansowi Weyse, pochodzącemu prawdopodobnie z Łąki pod Bolesławcem. Być może już wtedy w Lesznie działała kuźnica albo mistrz miał ją dopiero uruchomić. W 1466 roku Nickel Warnsdorff za przyzwole- niem swego poddanego z Leszna Górnego (Obirleschin) Michela Schram- me sprzedaje za 10 marek czeskich groszy proboszczowi i klasztorowi w Szprotawie 1 markę rocznego czynszu na kuźnicy w Lesznie Górnym. Na- tomiast w 1501 roku Hans Warnisdorff sprzedaje swoje dobra w Lesznie Górnym wraz z kuźnicą i wyposażeniem braciom Schellindorf zu Golschen z dystryktu złotoryjsko-chojnowskiego. A już w 1520 roku Balzer Schel- lendorf sprzedaje folwark i wieś Leszno Górne na rzecz miasta Szprotawa za 800 guldenów węgierskich. Rok później mistrz kuźniczy z Leszna Gór- nego Marten Tiele sprzedaje Szprotawie roczny czynsz 6 guldenów zapisa- nych na jego kuźnicy za kwotę 100 guldenów, co świadczy o staraniach miasta zmierzających także do przejęcia zakładu. W dniu 7 maja 1528 roku Szprotawa za zgodą mistrza Hansa Nittress decyduje o montażu drugiego koła wodnego w tutejszej kuźnicy. Zakład w Lesznie Górnym wytwarzał sierpy, kosy, piły, siekiery, topory, strzemiona, gwoździe, łańcuchy, klamki, okucia, podkowy, ruszty i inne wyroby. Dokument z 1561 roku wspomina, że Szprotawa zamówiła w tutejszej kuźnicy żelazne sztaby do bramy szpitalnej. Sprzedawano także surowe sztaby jako półfabrykat. W 1618 roku Leszno Górne było wycenia- ne na 11 779 talarów, a w 1668 roku kuźnice w Lesznie (i sąsiednich Dziećmiarowicach) nazywano największymi klejnotami finansowymi mia- sta. W latach 1709-1730 szprotawskie żelazo wysyłano do Frankfurtu i krajów wschodnich, w tym do Polski. Według danych z 1722 roku przy trybie dwuzmianowym wytwarzano tu tygodniowo 54 centnary żelaza. 7 Zakład pracował w roku przeciętnie przez 10 miesięcy, co było uwarunko- wane powodziami lub zbyt małymi stanami wody na Bobrze. Jeszcze z 1761 roku pochodzi wzmianka o wydobywaniu rudy dar- niowej żelaza na leśnych łąkach w okolicach Leszna Górnego, podająca nazwy konkretnych miejsc: Gold Hübel, Scheibel, Forstwald, Blaue Schle- ife. W 1776 roku w kuźnicy zamontowano tzw. wysoki piec z odlew- nią, co pozwoliło na produkcję wyrobów odlewniczych (m.in. naczyń ku- chennych, płyt piecowych, okien, krat). Wyliczenia z 1840 roku wykazują, 7 Centnar (cetnar) – jednostka masy, tu: ok. 50 kg. Maciej Boryna, Krzysztofa Danielkowska – Dawne dzieje Leszna Górnego... 12 że zakład wytwarzał w skali roku 4 197 centnarów surowego żelaza o war- tości 26 728 talarów oraz 10 023 centnarów wyrobów odlewniczych o war- tości 26 728 talarów. W 1834 roku Szprotawa wydzierżawia hutę Gustawowi Adolfowi Warmuth, a w 1884 wyzbywa się jej. W pobliskiej Iławie powstał bowiem konkurencyjny duży nowoczesny zakład. Historyczne hamernie działały także w sąsiedztwie Leszna Górne- go, tj. w Lesznie Dolnym oraz w kolonii Kochernick. Ta druga działała przy jednym z obecnych stawów wędkarskich nieopodal Buczka (w okolicy gdzie do 1945 była leśniczówka Kochnicht). Fabryka papieru i celulozy Branża celulozowo-papiernicza rozwijała się w Niemczech pod ko- niec XIX wieku bardzo dynamicznie. Wzdłuż biegu Bobru powstało wtedy wiele fabryk celulozy, co odbijało się negatywnie na czystości wód. W 1884 roku miasto Szprotawa sprzedaje hutę żelaza w Lesznie Górnym, która zostaje przebudowana na fabrykę celulozy i papieru, rozpo- czynając działalność już w 1885 roku. Leszno Górne posiadało doskonałe położenie dla tej branży przemysłu: nad rzeką i przy linii kolejowej (od 1875). Drewno, głównie świerkowe, sprowadzano z odleglejszych terenów, w tym z zagranicy (późń. Czechosłowacja, Polska, Związek Radziecki). Fabryka przyczyniła się do znacznego rozwoju wsi pod względem ludno- ściowym, przestrzennym, budowlano-mieszkaniowym i gospodarczym. W okolicy obecnego stadionu piłkarskiego dla potrzeb fabryki powstała kole- jowa baza przeładunkowa z kilkoma bocznicami i specjalnym torem pro- wadzącym do zakładu. Dla ściągnięcia wymaganej liczby robotników zbu- dowano osiedle mieszkaniowe z infrastrukturą socjalno-kulturalną. Gdy jeszcze w 1840 roku wieś zamieszkiwało 442 mieszkańców, to w 1933 roku już 1 492. Tendencja wzrostowa trwała do wybuchu II wojny świato- wej w 1939 roku, kiedy Leszno Górne zamieszkiwało 1 590 mieszkańców. Grunty i zabudowania po dawnej hucie nabyli w 1884 roku Kerber i Wiedermann, którzy zlecili budowę fabryki celulozy według metody Rit- ter-Kellner. Koncesjonowany kompleks ruszył rok później. Wtedy jeszcze bezpośrednio przy jazie nad Bobrem funkcjonowała fabryka mączki kost- nej, przekształcona później w młyn zbożowy, a następnie w tartak. W bu- Maciej Boryna, Krzysztofa Danielkowska – Dawne dzieje Leszna Górnego... 13 dynku tym ok. 1890 roku mieszkali robotnicy. W 1899 roku fabryka prze- chodzi do spółki akcyjnej pod nazwą „Verein für Zellstoff-Industrie AG” z Drezna. W 1898 roku dokonano fuzji z przestarzałą fabryką papieru w są- siednim Lesznie Dolnym, którą uznano jednak za nierentowną. Za to w 1904 roku w Lesznie Górnym uruchomiono pierwszą maszynę do produk- cji papieru, skonstruowaną w wyniku przebudowy odwadniarki celulozy. Do 1897 roku transport towarowy na odcinku fabryka – dworzec kolejowy odbywał się drogą za pośrednictwem wozaków, a potem zbudowano pro- wadzącą do zakładu bocznicę kolejową. Wielka powódź w 1897 roku prze- rwała groblę powyżej fabryki, w następstwie czego woda porwała drewno zgromadzone na placu zakładowym i w pełni rozmyła drogę prowadzącą od strony wsi (ul. Fabryczna – dawniej Hammerstrasse). Początkowo fabryka zaopatrywała się dodatkowo w energię elek- tryczną z elektrowni wodnej w Starej Olesznej, ponieważ zamontowana w 1904 roku zgorzelecka maszyna parowa o mocy 550 KM wraz z generato- rem nie pokrywała zapotrzebowania zakładu na prąd. Widok na dawną fabrykę celulozy w Lesznie Górnym. Maciej Boryna, Krzysztofa Danielkowska – Dawne dzieje Leszna Górnego... 14 Po pożarze fabryki w 1916 roku pozostawiono przy pracy 4 stare kotły, jednakże ze względów bezpieczeństwa w latach 1926-1929 wymie- niono je na nowe. Wtedy też rozpoczął się proces rozbudowy zakładu (Pet- zold, 179-180). Z początkiem 1930 roku fabryka połączyła się z fabryką celulozy i papieru w Kostheim. Niniejszym została zawiązana spółka akcyjna o na- zwie „Vereinigte Zellstoff- und Papierfabriken Kostheim-Oberleschen AG”. W latach 30. XX wieku fabryka papieru posiadała dwie maszyny do produkcji papieru, jedna wytwarzała papier drzewny, a druga bezdrzew- ny. Dobowa produkcja obu maszyn wynosiła 50 ton papieru. W przeciągu jednej minuty jedna taka maszyna wytwarzała taśmę papieru o długości 170 metrów. Równocześnie fabryka zajmowała się produkcją celulozy metodą sulfitową w ilości 8 ton na dobę. W zakładzie pracowało 550 osób. Wydajność maszyny do produkcji papieru zależy od wielkości przekroju zastosowanego w niej cylindra. Do historii przeszedł transport wielkiego cylindra z odlewni w Chocianowie do fabryki w Lesznie Gór- nym. Miał on średnicę 4,5 metra, długość 3,5 metra i ważył 42 tony. W celu przewiezienia go skonstruowano lawetę, składająca się z dwóch po- jazdów o 24 kołach każdy. Konwój skierował się z Chocianowa na Przem- ków, a następnie na skrzyżowaniu przy lotnisku w Szprotawie skręcił w kierunku Leszna Górnego. Aby cylinder mógł wjechać do zakładu, należało utworzyć specjalny wjazd poprzez rozebranie fragmentu ogrodzenia, po- nieważ wszystkie bramy były za wąskie. W 1933 roku postawiono turbinę parową, która uniezależniła fa- brykę od dostaw prądu z zewnątrz. Przy kompleksie uruchomiono również produkcję spirytusu, który otrzymywano jako produkt uboczny z drewna poprzez destylowanie ługów siarkowych. Dziennie produkowano ok. 6 tys. litrów alkoholu 98%. W czasie II wojny światowej surowiec ten wysyłano do dalszego przetworzenia na benzynę lotniczą. W 1936 roku fabryka celu- lozy została zakupiona przez koncern Waldhof. Jak podaje Petzold, wyroby z Leszna Górnego trafiały na rynki Wielkiej Brytanii i Ameryki Południo- wej, a także na Daleki Wschód. Rocznie do zakładu wjeżdżało 4200 wago- nów drewna, a opuszczało ją 1800 wagonów produktów papierniczych. Do przedsiębiorstwa należały 32 pracownicze domy mieszkalne rozlokowane na terenie wsi. Poza innymi obiektami użyteczności publicz- nej fabryka utrzymywała szkołę dla małych dzieci (Kleinkinderschule) , Maciej Boryna, Krzysztofa Danielkowska – Dawne dzieje Leszna Górnego... 15 ponadto obsługiwaną przez dwie siostry stację diakonów opiekującą się chorymi oraz szkółkę rodzinną z programem nauczania na poziomie li- ceum. W tym miejscu należy uzupełnić, że według stanu z 1939 roku we wsi było jeszcze boisko ze strzelnicą sportową (także miejscowe stowarzy- szenie sportowe Vereinigte Sportfreunde Ober-Leschen ) oraz siedziba le- śnictwa. Fabryka działała do lutego 1945 roku, po czym została zdemonto- wana i zniszczona przez specjalne oddziały radzieckie. Nie wiadomo, czy w samym zakładzie w czasie II wojny światowej pracowali jeńcy. Na pew- no po agresji niemieckiej na Związek Radziecki w 1941 roku do Leszna Górnego trafili jeńcy radzieccy, kierowani do prac przy załadunku i rozła- dunku drewna. Wedle zachowanych dokumentów była to grupa robocza Arbeitskommando Nr. 18 ze Stalagu VIII E (308) w Świętoszowie. Groby jenieckie mają znajdować się gdzieś przy dawnej ulicy Haynauerstrasse (Chojnowska). Mowa o szutrowej drodze leśnej biegnącej równolegle do linii kolejowej prowadzącej z Leszna Górnego w kierunku Legnicy. Starsi mieszkańcy jeszcze do niedawna zapalali przy tych mogiłach świeczki na Dzień Zmarłych. Zapis o zgonie jeńca: Rodzaj śmierci: ---, Leszno Górne, pochowany 15 października na północny-wschód od Leszna Górnego, przy ul. Haynauerstrasse. Maciej Boryna, Krzysztofa Danielkowska – Dawne dzieje Leszna Górnego... 16 Archiwalna widokówka Leszna Górnego (od góry: fabryka papieru i celulozy, sklep towarowy Fritza Galle, osiedle robotnicze). Stan z lat 30. XX wieku. Maciej Boryna, Krzysztofa Danielkowska – Dawne dzieje Leszna Górnego... 17 Lotny tartak W latach 1923-1924 sosnowe lasy Borów Dolnośląskich, m.in. w obrębach szprotawskim i przemkowskim, zostały zaatakowane przez groź- nego szkodnika strzygonię choinówkę (Panolis flammea) , zwanego także sówką choinówką. To gatunek motyla z rodziny sówek, szkodnik drzew iglastych, głównie sosny. Występuje w całej Europie. Mówiono wtedy o wymieraniu całych lasów (Petzold, 189). Ówczesne władze podjęły decyzję o możliwie najszybszej wycince zaatakowanych drzewostanów, by móc je jeszcze wykorzystać w przemyśle. Do transportu olbrzymich ilości drewna zbudowano opartą na drewnianych podkładach kolejkę wąskotorową, pro- wadzącą z borów do stacji w Lesznie Górnym. Ruch na leśnej kolejce ob- sługiwały dwie lokomotywy. Załadunek odbywał się poprzez specjalnie w tym celu zbudowaną bocznicę, wpiętą w bocznicę fabryki celulozy. Tu ładowano na wagony dłużycę do 25 metrów, a także na miejscu cięto drewno na metrówki, na opał i tarcicę. Wkrótce bocznicę wydłużono w głąb wsi, w pobliże wschodniego zakończenia obecnej ul. Lipowej, gdzie zbudowano tartak. Był to specjalny tymczasowy zakład przystosowany do szybkiego demontażu i przeniesienia w inne wskazane miejsce, stąd nazwa „lotny tartak”. Składał się z rozległego drewnianego zadaszenia, z którego wystawały dwa stalowe kominy maszyn parowych. Bywało, że tartak pra- cował dzień i noc. Do czasu jego demontażu w 1927 roku pracę miało tu prawie 50 osób. Przez wiele lat pamiątką po lotnym tartaku były hałdy trocin i mączki drzewnej, których pozostałości zachowały się do dziś. Dane statystyczne z XVIII/XIX wieku Obraz wsi pod koniec XVIII wieku Właścicielem wsi jest miasto Szprotawa. W miejscowości znajdują się: folwark, szkoła, wolny majątek, młyn. Zamieszkują ją z rodzinami: 4 słu- żebnych rolników, 20 chałupników, 6 innych domów; razem 35 gospo- darstw i 298 mieszkańców. Do Leszna Górnego przynależą: Biernatów (część) z 5 chałupnikami, Kopanie z 4 chałupnikami, leśniczówka z 4 cha- łupnikami, huta z 2 mieszkaniami urzędników zakładowych, 6 domów hutników i kopaczy.