Microsoft Word - Sewda _Crillic_ - Ghulam Yaghma

Please enable JavaScript to view the full PDF

Ғ. О. Зулпиқар СӘВДА (роман) Китап тәминләш адреси: http://www.eynek.biz Шәрқий Түркистан Һөррийәт Нәшрияти 2018 —Истанбул Title: infatuation Author: ghulam yaghma (zulpiqar( Catigory: a novel Language: uyghur Publisher: east turkistan freedom press Date: november, 2018 Url: www.eynek.biz Contact: [email protected] First edition Isbn: 978-1-9994386-1-6 МУНДӘРИҖӘ Нәширгә тәйярлиғучидин 2 Кириш сөз 7 Боһран 11 Йитимлик һислири 22 Түгүн 34 Илясниң күндүлүк хатириси 59 Иляс 69 Сийитнияз 96 Сийитмуса 128 Гүлқиз 134 Сийитмуһсин 151 Патигүл 164 Бу шәһәр 177 Бойтақлар 199 Мәшрәп 218 Диний сөһбәт 232 Миһман 250 Муңдашлар 296 Мәҗлис 317 Һейт 339 Тәнһалиқ 358 Мәстанилик 365 Булар... 391 Кризис 419 Илясниң күндүлүк хатириси 433 Сәвдалиқ 456 НӘШИРГӘ ТӘЙЯРЛИҒУЧИДИН Нәширгә тәйярлиғучидин? Бу гәпни йезип болупла күлгүм кәлди. Шундақ болмамти әмисә? Мениң чүшүнүшүмчә, нәширгә тәйярлиғучи дегән, бирсиниң әсирини анчә-мунчә тәһрирләп, қешиға қашлиқ, көзигә сүрмә тартип, йүзигә упа сүрүп, пәдазлап, андин нәширгә бәргүчигә қаритилидиғу дәймән? Ундақ болудуған болса, мениң "нәширгә тәйярлиғучи"лиқим бир аз күлкүлүк һәм ялған болған болуду. Чүнки мән мәрһумниң әсиригә бир илип, бир чекит қатқан яки еливәткиним йоқ. Қандақму қилайки, мән язғучи болмисам? Һәтта мушу аталмиш "нәширгә тәйярлиғучидин"ни пүттүргичиму бешимдин түтүн чиқип кәтти. Бурун ойлап бақмаптикәнмән, бир нәрсә йезиш һәҗәп тәс ишкәна? Сават болсила язғили болуду, дәп ойлапмидимкин, бу мәвзуни башлиғинимда гоя бир тағниң тегидә қалғандәкла болдум. Нәдинму учрудум бу ишқа дәймән-дә! Әслидә бу.... Йеқинда һәммиңлар торлардин көргән болсаңла керәк, яш бир тор язғучиси кесәл сәвәбидин аләмдин өтти дегән хәвәрләр тақалғантиғу? Һә шу гәп. Бу китап шу қериндишимизниң китаби. Мән нәдин путлушуп қалай бу китапқа? Мәрһум қериндишимизни арзуға хилап һалда ят әлләрниң туприқиға көмүп, икки һәптиләр өткәндә тул қалған бичарә аяли телипун қилип, мени аиләм билән миһманға чақирип қалди. "вой бу қандақ гәп? Йеңи һазидар аилә, миһманға чақирғини немиси? Әслидә биз уларни чақирсақ тоғра боламти-я?... " дәп ойлуду-му, әмма йәнила "чақирған йәрдин қалма" дегән мақалға әмәл қилип, балиларни елип мәрһумниң өйигә бардим. Әслидә миһмандарчилиқму әмәскән. Ханимниң маңа дәйдиғанлири барикән; лекин мәрһумниң ханими әнәниләргә хели һөрмити бар аял болғач, әркиши йоқ өйгә менила чақириштин тартинип, аиләм билән тәклип қиптукән. У маңа мәрһумниң компютерини тентип беқишқа, елан қилинмиған нәрсилири болса қарап беқип, елан қилғудәк болса елан қиливетишкә, болупму униң кейинки бәш йилдин бери "китап йезиватимән" дәп көп һәпиләшкән бир немиси барлиқи, әгәр тапалисам шуни нәшир қилдуруп беришимни сорап чақирған ишкән. —дадиси бәш йилчә болған китап йезиватимәнла дәйти, һәпилишәтти. Мән чеқишип, — "қандақ китап у йиллар йили йезивәрсиму пүтмәйдиған, ‹алдар косаниң лай-лайи›дәк? — дәп чеқишипму қояттим, — сиз қандақ китап язалайсиз? Әхмәқ болмиңә" дәйтим. Рәһмәтликниң язғучи болушқа бәкла һәвиси бариди. Китап язимән дәп,... Бир китаби болушини шунчилик арзу қилатти,... "немигә бунчә пүтмәй кәтти?" десәм, ундақ асан пүтмәйду, романға тәйярлиқ қиливатимән техи, том бир китабим болуду, иншааллаһ" дәп шунчилик мәмнунлуқ билән ечилипла кетәтти,... Билмәймән, пүткән китапму, пүтмигәнму? Немә болса болсун, бастуруветәйли, балилар чоң болса, "мана бу дадаңларниң китаби" дәйдиғанға... Компютерни ечип, "һөҗҗәтлирим" мундәриҗисидин "мақалилар" намидики һөҗҗәт қисқучни ачтим, униңда маңа тонуш болған, көпчүлүккиму тонуш болған торда елан қилинған мақалилири барикән. Техи елан қилинмиғанлири болуп қалмисун үчүн, һөҗҗәт исимлирини бир- бирләп оқуп чиқтим. Йәнә ғол мундәриҗә астидики "мақалә нотлири", "давамдики язмилар" намлиқ һөҗҗәт қисқучларниму ачтим. Уларда чала пүткән мақалилар барикән. Кейин "китап" исмидики һөҗҗәт қисқучта "сәвда" намлиқ бу китапни таптим. Бу тәхминән 400 бәт әтрапидики бир һөҗҗәт иди. Бунчә көп нәрсини көрүп чиқишму маңа асан әмәсиди. Әмма һазидар ханимниң илтимасини рәт қилишму охшашла қийин иди. Башқа чарәм болмиғач, бу китапни, елан қилинмиған мақалиларни бармақ дискиға көчүрүвалдим. Мана шундақ қилип, өзәмгә тазиму ярашмиған "нәширгә тәйярлиғучи" қалпиқини кийишим башланди. Китапни ечип оқушни башлидим. "кириш сөз" дейилгән мавзунила десәм, әслидә икки бөләк қилиш пиланланған болсиму, биринчи бөлики йезилип, иккинчи бөлики һич йезилмиған икән. Сәвәби, биринчи бөләктә китапниң йезилишини кәлтүрүп чиқарған тасадипий сәвәпләрни, қандақ бир китап йезишни пиланлиғанлиқини баян қилған болуп, иккинчи қисмида китап пүткәндин кейин, китапниң йезилиш җәрянини тонуштурмақчикән. Демәк, китап техи пүтмигән икән! Мәрһумниң аялиға телипун қилдим. —китап техи пүтмигәндәк қилиду, техи китапта йезилмақчи болған қәһриманлирини күзүтүп, һәр бири һәққидә хатирә йезилған икән, бәзилири толуқ вә инчикә, бәзилири йүзә вә қисқа, әмма техи... —әмма, мәрһумниң бир тәвәррүки,... Немила болмисун қолимизда бир әстилики болсикән дәймиз... —шуғуниси бирәр адәм тәһрирләп, бирнемә қилмиса, мушундақла бастурсақ қандақ бола дәймән... —тәһрирләйдиған адәмни мән нәдин тапимән, бир хотун киши? Тәһрир болмиса болмайдиған иш болса, униму сиз бир немә қилиң, сиз тапалайсиз, мән нәдин билимән? Йәнә кимгә дәймән...? Мана шундақ қилип, бу иш бешимға кейилип қалди. Мән торлардиму бир немә йезип елан қилған бәндә әмәсмән! Бу һалим билән бу қәдәр җиқ бир немини оқуп ахириға чиқишимму чоң гәп. Анчә- мунчә бирнемиләрни елан қилип, өзини язғучи һисаплайдиған тонушлардин бир нәччисигә телипун қилдим. Тәбиийки алди билән бир шәһәрдә яшайдиғанлардин башлидим. Болупму иляс дегән адашни хели ишқа ярайду, униң үстигә мәрһум биләнму яхши өтәтти дәп ишәнч қилип униңға дедим. Пәрәз қилғинимдәк, бу адәм бирла еғиз гәп билән рәт қилди. Шунчилик роһим чүштики, тас-тамас қалдим шу китапни өчүрүпла қутулуп, мәрһумниң аялиға йоқла баһанидин бирни дәп қутулғили. Әмма аридин икки күн өтүп бир аз пәскаримға чүшүп қалдим. Растини десәм илясни бундақ бир ишқа аварә қилмақчи болушумниң өзила тоғра болмиғанлиқини өзәмму билдим. Әгәр униңға дейишкә болудуған иш болса, мәрһумниң аялиму дәйтиғу, мәндәк бир томтаққа дәп йүрмәстин. Бәлким дегәндур-дә, маңа бәргинидәк бир җавап бәргән болса, андин мени таптимикин? Башқиларға телипун қилишқа башлидим. Бәзилири устулуқ билән өзини қачурди. Бу бикарлиқ әмгәкни қилғуси йоқиди. Бир иккиси көрүп беқишқа мақул болди. Әмма иккилиси бизниң бу шәдә яшайдиғанлардин әмәс, дуняниң икки учдикиләр иди. Шундақ болсиму һәр иккисигә әвәтип бәрдим. Айлар өткәндә биридин хәвәр кәлди: —китап дәп кәткинини! Китапму бу? Матириял икән, техи һич қол тиқмиған. Я бу бирәр парчә һикайә әмәс, 400 бәттин ошуқ бир немикән, мән буниңға бирәр йил ишлисәм болғудәк, шуңа қилалмаймән, өзәмниң ишидин ешинип буни қилишқа вақтим йоқ. Йәнә бири қудуққа чүшкән таштәк йоқалди. Йерим йилчә тола сүйләп, тола ялвуруп, униңға йепишивелип дегүдәк, аз-тола қаш-көзини ясатқузған болдум. Лекин у өзиму роман йезип баққан бирси болмиса, хәқ үчүн буни қандақму қилсун? Әпләп-сәпләп, һәр шәхс һәққидики хатириләрни бир-биригә зорлап болсиму туташтуруп, "тәпмә һалал" қилғанлиқини, әмди һич аварә қилмаслиқимни дәп, қахшап, әвәтип бәрди. Мән қайта оқуп беқиштинму ериндим, растини десәм. Чүнки мән анчә бәк китап оқуп кәтмәймән, роман, һикайә дегәнләрни техиму оқумаймән. Шуңа, әслидикиси билән, мәзкүр тәһрирликтин өткән нусқисиниң қанчилик пәрқләнгәнликиниму билип беқишқа рәғдим болмай, мәрһумниң ханимиға нәтиҗинила мәлум қилдим. —мәнму бу ишларни чүшәнмәймән, болғини бола, бастурудуғанниң кәйнигә кириң, балдуррақ қолумда тутуп бақай,... — деди ханим. Мана шундақ қилип, мениң "нәширгә тәйярлиғучи"лиқим билән бу китап басмиға берилди. Һәрһалда мән бир алваңдин қутулған болдум. КИРИШ СӨЗ 1 Растини десәм мениң бу тунҗи китабим бир тасадипийликтин дуняға кәлди. Әгәр илясниң хатирисини көрүп қалмиған болсам, бундақ бир китап йезиш пикри туғулмиған болатти. Бу шундақ болди: Әслидә иляс тордин чүшүргән моһим бир матириялниң гепини қилған иди. Әмма мән уни тордин тапалмай, илястин әвәтип беришини сориғантим. Иляс қизиқ адәм-дә, бир қарисаң шундақ инчикә, рәтлик, бир қарисаң тазиму чечилаңғу. Мән сориған матириялни әвәттим дәп өзиниң күндүлүк хатирисини әвәтипту. Оқуп бақайму дедим, әмма бирсиниң хетини оғурлуқчә оқувалғандәк әйп бир ишни қилған болмай дәп, өзигә буни билдүрүп қоюшни тоғра таптим. —иляска, мән дегәнни әвәтмәй, өзиңизниң күндүлүк хатирисини әвәтипсизғу? — дедим, телипунда. Әслидә униң бу хатирини башқиларниң көрүп қелишини халимайдиған тәрипи болса чоқум "алла-алла, шундақ боптуму? Дәрһал өчүрүветиң! Мән матирялни қайта әвәтәй" дәйду, дәп ойлайтим. Әмма у ундақ чөчүпму кәтмиди, һич ерәңшимәстин: —һә, шундақ қиптимәнму? Бопту, мән йәнә бир қетим әвәтип бақай, хотунға язған хәтлиримни әвәтип салмисамла, бу қетим раст болуду, — дәпла қойди. У очуқ йоруқ чағлирида дайим ашундақ, чахчақ арилаштурмай гәп қилмайду, бундақ чағларда сөһбәтдаш болуш шундақ көңүллүк. Демәк у күндүлүк хатирисиниң мәһрәмийити һәққидә бәк қайғуруп кәтмәйдикән, оқусам болудукән, дәп ойлиған болсамму, лекин, йәнила униң миҗәзигә ишәнч қилалмай, бу адәмниң пәйли тутқан заманларда һичкимниң ана-манисини аяп қоймайдиған тәрипидин әйминип, йәнила алдидин бир өткүзүветәйчу дәп ойлудум. —мәндики күндүлүк хатириңизда мәхпийәтлик йоқту һәрһалда? — дәп сорудум петинмайрақ, — навада көрүп қалсам,... Дәймина... —һә, яқ, немә мәхпийәтлик болуду, дәйсиз? Шу көңлүмгә кәчкән бирнемиләрни илип қойған... —ундақ болса оқуп бақсам мәйлиму? —саддилиқиңизни қаримамдиған! Я хупсәнлик қиливатамсиз? Немә қилсиңизму қолиңиздиғу? —валлаһи, хупсәнлик әмәс, қаримидим, чүнки мени көрүп бақсун дәп әвәтмигән турсиңиз, хата әвәтилгәнликини билип туруп..., —һичқиси йоқ, вақтиңизға ичиңиз ағримисила... Шундин кейинла уһ дедим-дә көрүшкә башлидим. Маңа хели йеқип қалди. "һой, тоғра, мән буни асас қилип бир әдәбий әсәр йезип чиқсам болмамду?" дәп ойлап қалдим кейин. Шуғуниси бу күндүлүк хатиридә һич вақти йезилмиған иди. Техиму яман йери хатириләр вақит тәртиби биләнму йезилғандәк әмәсти. Чүнки маңа тонушлуқ бәзи ишларму хатириләнгән болғачқа, қарисам, бурун болған бир иш кейин, техи йеқинда болған бир иш бурун йезилғанлиқини байқидим. Бир күниси, илясниң кәйпи чағ икәнликини пәмләп, бир аз бу тоғрулуқ ениқлима аңлаш үчүн еғиз татилидим: —хатириңизни көрдүм, иляска, хели болудукән, маңа яқти. Шуғуниси вақти йезилмиғанкән, вақит тәртибиму алмишип қалғандәкму қандақ? —һәй, бала, у қандақму күндүлүк хатирә болсун? Мән бурунларда, йиллар авал болған бир иш ядимға келип қалса йеқиндики бир хатириниң ахирисиғила йезип қоювәргән. Пәқәт, әһмийити бар дәп қарисамла, қачан есимгә кәлсә шу чағда. У һалда буниңға қайси вақитни язимән? Вәқәниң йүз бәргән вақтиниму? Ай- күнлирини аллиқачан унутқан болсам? Яки йезилған вақтиниму? Һич тәртип йоқ болуши мана шуниңдин. Бәзидә бир иш болуду, я болмиса бир гәпни аңлап қалисән, шу вақитниң өзидә униң моһимлиқини һис қилалмайсән, бир заманлар өткәндә андин буниң моһимлиқини тонуп йетисән-дә, унтулуп кәтмәслики үчүн дәрһал хатириләп қоюсән. Мениң қилғиним мана бу. Һә, демәк вақит тәртиби бойичә тизилмиған, уттур кәлгиничә қораштурулған бир роман! Һазир ашундақ нәрсиләр модиғу? Мана! Роман йезиш пикри мана шундақ туғулди. Әмма мән буни қандақ язимән? Техи бирәр һикайиму йезип бақмайлам роман-һә! Әмма бу хиялимни илясқа дегинимдә у маңа җиддий бурулуп, көзүмниң ичигә бирдәм қарап туруп кәтти. Андин "бикар турғандин урунуп баққанниң зейини йоқ" деди чүшүнүксиз бир хил тутумда. Авал әтрапимиздики уйғурларни күзүтүп, бир- бирләп йезип чиқимән, һәр бириниң өзигә хас хуй- миҗәзи, һис-туйғуси (ичидикисини қандақ билимән? Әлвәттә пәрәз қилишқа болуду, адәттики гәп-сөз, ипадә, һәркәтлиридин билгили болуду). Мана шундақ қилип, һәр хил синип, һәр хил тәбиқигә тәвә уйғурларниң бир ройхәт шәклидики матириялини тәл қиливелип, андин уларни һәр хил сәһниләрдә өзара қайнаштурсам болуду әмәсму. Қандақ бир вәқә зинҗирида бу адәмләрни өзара бағлаймән? Буларни һазир ойлап олтурушумниңму һаҗити йоқ. Авал адәмләр һәққидә биринчи қол матиялни топливалай, андин бешимни қатурсамму болуду. Тоғриси вәқә дәп кәткүдәк бир вәқәгиму керәк йоқ. Һазир дегән вәқәсиз, абистракит романлар дәври, һәта анти роман дәйдиған ғәлитә моделлар мәйданға чиқиватса, мән бу адәмлиримни һәркәткә селиш үчүн 3-дуня урушини ясап чиқимәнму? Болғиничила язимән таман. Көрүп турғиниңлардәк, бу кириш сөзниң 1-қисми шунчилик. Иккинчи қисим кириш сөз романим пүткәндин кейин, романниң йезилиш җәрянини тонуштуруштин ибарәт болуду, иншааллаһ. Йәни, қизиқишлирим, дуч кәлгән хапилиқлар, қийинчилиқлар, мәмнунийәтлирим, изтираплирим, иһтраслирим, мувәппиқийәтлирим, мәғлубийәтлирим,... Һәққидә болуду. 2 (дәп өткүнүмдәк, роман техи пүтмигәчкә, кириш сөзниң иккинчи бөликиму йезилмиған. — нәширгә тәйярлиғучи) БОҺРАН 1 —Сийитниязкамму, немә? — деди иляс өз-өзигә, узақтинла бинаниң қарши тәрипидики дачилардин бириниң алдида турған сақаллиқ бовайни тонуғандәк қилип. Иляс шуанда күндүлүк лазимәтликләрни сетивелип базардин келивататти. Аптовуздин чүшүп йолдин айлинип йүргүчә бинаниң арқисидики чимлиқтин кесипла, бинаниң йенидин айлинип алдиға өтүш көп йеқин болғач бу бинада олтурудуған һәрким аптовуздин чүшкән болсила мана шундақ қисқа кесип өтүшни әвзәл көрәтти. Шуңа пакиз җулалинип турудуған йешил геләмдәк чимлиқниң бир бурҗигини кесип өткән өчүк бир сизиқ — бу бинада вә бина алдидики дачиларда турудуғанларниң аяқ излиридин һасил болған чиғир — билинәтти. Чимлиқ бәк кәң болуп, униңда икки путбол мәйдани, йәнә балилар ойнайдиған нурғун җаһазлар орнутулған җайлар бариди. Бу йәрдә һәрхил һәркәт җаһазлири, картон филимләрдики өйләрдәк равақлар бариди. Өзлириниң балиларға хас сүрәнлири билән бошлуқни толдурған балилар кәм болмайти. Бәзилири илангуч учатти, бәзилири бир немиләргә ямишип ойнушатти; бирмунчилири һелиқи раваққа охшайдиған әпсанивий өйләргә "ғарлар"дин кирип- чиқип йүрүшәтти. Әтраптики орундуқларда балиларни ойнатқили кәлгән ата-анилар олтурушатти. Балилири бәк кичик бәзи ата-анилар сирилма тахта йенида балилириға һези болуп турушатти яки илангүчтә олтурғузулған балилирини өзлири авайлап иттирип турушатти . Һәрдайим иляс бу йәрниң йенидин өтүватқичә ойнаватқан балиларни көрүп худди өзиниң балилириму шуларниң ичидә бардәк бир туйғу билән йүрики шовулдап кетәтти. Худди балилири уни көрүп йүргрүшүп келип есилидиғандәк бир туйғу билән иссиқ бир һаяҗан вуҗудини иллитип өтәтти. Болупму өмәр!... Қандақ татлиқ балиди-дә! Дәп ойлап қоятти у узаққа созулған бойтақчилиқ һаятида. Кейин йәнә арида өз пәйлиниң яманлиқидин йәнә бойтақчилиққа мәһкум болған чағлиридиму әнә шундақ туйғуларни баштин кәчүрәтти. Бүгүнму ихтиярсиз йосунда шундақ бир сеғиниш, һәсрәт йүрикини тилғап өткәндәк болди-дә, бирдин әмди балилириниң өйдә икәнлики ядиға йетип "уһ!" дәвәтти. Булардин башқа бу чимлиқ вә бош мәйдан тәвәсидә йәнә бирмунчә сүний яки тәбиий дөңлүкләр болуп, бу дөңлүкләрму яп-йешиллиқ билән пүркәнгән һаләттә бу йәргә бәкму яришип ятатти. Бәзи пәсилләрдә дөңлүкниң бағрида сериқ мамкап гүллири вә йәнә аллиқандақ һаварәң чичәкләр ечилип кетәтти. Әслидә бинаниң алди тәрипигә мана шу кәң чимлиқниң сирт тәрипини айлинип беришқа тоғра келәтти. Чимлиқниң бинаға йеқин йәрлиридә шәмшат қариғийи, ерән, ақ қийин дәрәхлири көккә бой созуп туратти. Дәрәхләрдә вә дәрәхләр әтрапида тийинлар бималал ойнап йүрәтти. Бәзи чағларда бу чимлиққа тошқанларму миһманға келәтти. Бир қетим иляс һәтта бир җәрән көргән иди. "хитай болмиса яки хитайлар хоҗайин болмиса дуня немә дегән гүзәл, — дәп ойлайти иляс буларға қарап, — йәвалидиған хитай болмиғачқа бу җанварлар бәхираман йүрүшүду-дә." Чоң йолниң у тәрипидиму ашу йешиллиқ давамлишип, таки чоң көлниң ойминиға, андин көл гирвикигә қәдәр созулуп кетәтти. Қолида таллабазарниң пиластик халтилирини көтүрүвалған иляс нимкәш машиниси бузулуп қалғачқа аптовуз билән базарлиқ қилип келивататти . Күз йеқинлишип келивататти. Күзниң йеқинлашқанлиқи һаварайиниң салқинлишидин билинәтти. Чүнки бу йәрдә күз нимәтлири болған мевиләрниң пишқанлиқи базарларда сөвәт вә үскәнләрдә сетилишқа башлинишидин билинидиған әвзәллики йоқ иди. Бу йәрдә бир хилда тәмсиз мевиләр қиш-яз охшашла дуканларда болуверидиған болғачқа, күз мевиси дегүдәк алаһидә бир нәрсиму йоқиди. Тоң пети үзүлүп, узақ деңиз йоллиридин келидиған, йолларда кәлгичә "пишидиған" болғачқа йүрәккә тәккүдәк шерин мевә худди ухлимай чүш көргәндәк бир иш санилатти. Күзниң келиватқанлиқини билиндүридиған алтун рәңлик йопурмақларму бәк челиқмайти. Чүнки таки қишниң бешиғичиму яп-йешил яшнап турудуған чимлиқлар, чимәнликләр, гүллүкләргә қарап, күзни сезиш тәсрақ иди. Иляс йешил чимәнләргә қарап ихтиярсиз хиялға кәткән иди. Бундақ хияллар униң даимий һәмраһи болуп қеливататти. Бундақ һәрдәмхияллиқ униңда мушу ғәрп дөлитигә кәлгәндин бери пәйда болди десәк бәлким бәкму лилла болмас, әмма бу йәрдә күчүйүп, өзини йоқутуп қойғидәк һалға кәлди десәк гепимиздә шәк болмайду. У һазир күндүлүк лазимәтликләрни сетивелип келиветип әнә шундақ хиялларға петип кәткинини өзиму сәзмәй қалғаниди. Униң хияллирини мәсниң хияллириға охшатқили болмайти. Гәрчә уму дайимла темидин чәтнәп, әсли башланған чағдики хиялиниң мәзмунлириға һич мунасивәтсиз бир "җаңгал"ларға кирип кетидиған болсиму, лекин шуан униң хияллири уланма тәсәввур шәклидә болсиму рияллиқ билән бағлинатти. У шуан қолидики халтиларда әкиливатқан нәрсиләр ичидики мевиләрдин қанатланған хиялини күзгә улиған иди. У мевә дәп алған нәрсилиридин һич һозурлиналмайти. "шехида пишмиған мивә дегән мевә боламду!" дәп хурсунуп қоятти у. Демисиму бу сәпәрләрдә, амбарларда пишқан мевиниң татқиниң болмиши, халар-халимас юрттики чағлирини әсләтмәй қалмайти. Униң шехидин үзүп мевә йәп бақмиғиниға талай йиллар, бәлки әсирләр болғандәк қилатти. Күзниң әлвәкликиниму һис қилмиғиниға шунчилик болғанду. Ундақкән, немишкә у күз һәққидә, мевиләр һәққидә ойлимисун ? Йеқинлашқанда қаршидики өйниң ишики алдида турған бовайниң растинла сийитнияз таға икәнлики мәлум болди. Бовайниң у өйдә бирәр иши болуши мүмкин әмәс иди. Чүнки у бирәр уйғурниң һәтта қәйәрлик болсиму бирәр мусулманниң өйи әмәс иди. У бинаниң ишики тәрәпкә бурулуш қәдимини тохтутуп, бовайниң бу йәрләрдә немә қилип йүргәнликини сорап беқиши керәк иди. Бу мәһәллидә илястин башқа бирму уйғур йоқ иди. Сийитнияз тағиларниң өйи бу йәргә бәк йирақ һесапланмисиму, пиядә меңиш үчүн йеқинму һесапланмайти. Чимлиқниң созунчақ тәрәптики узақ учида көрүнгән мәктәпниң у тәрипидики өйләрдин биридә олтуратти. У йәрдин пиядә келиш болса онбәш минут; машина билән айлинип келиш үчүнму онбәш минут вақит кетәтти. У ят ишктин кәйнигә янған бовайниң өзигә йеқинлап келишини күтүп доқмушта тохтап турувиди, бовайму илясни көрүп бир аз мәңдигәндәк қилдию, әмма: —маву сийитмуһәммәтни издәп кәлсәм өйидә йоққу, бу адаш? — деди вә бирдинла моһим бир нәрсә есигә кәлгәндәк, техиму тоғриси, хәтәр ичидә қалған моһим аллинемини бирдинла байқиғандәк чөчүп туруп қалди вә ғәлитә бир хил татирип, бозуруп, тили калвалишип, бир немиләрни дәп ғудуңшуп, иттик қәдәмләр билән меңип кәтти. 2 Сийитнияз өйдики ялғуз сиқилиштин талған меңисини сәгитиш үчүн ишики алдидики чимлиққа чиққан иди ... , Бирдинла йоруққа чиққачмикин яки олтуруверип путлири уюшуп қалғинидинмикин, талада яйрап бир кериливиди, көзлиригә қараңғучулуқ тиқилди вә арқидин һавада әйнәксиман парқирақ бирнәрсиләр учуватқандәк көрүнүп, бешиму зиңилдап кәтти. Көзлирини мәһкәм юмувелип бир һазадин кейин авайлапқина ачқан иди, шундила һәммә нәрсә изиға кәлгәндәк болди. Йешил қумушлуқ билән қапланған сазлиқниң у тәрипидә көрүнгән сувадан терәкләр, үжмә вә седиләрниң арисида чоқчуюп көрүнгән сийитмуһәммәдниң өйини көрди-дә, "вай биғәрәзликим, ичим пушуп өз гоштумни йәп олтурғичә достум сийитмуһәммәдниң өйигә берип, бирдәм ичимни төкүп кәлмәймәнму?" дегәнләрни көңлидин кәчүрди-дә, сазлиққа чүшүдиған чиғирға чиқти. Яш чағлирида улар даим мал бақидиған бу сазлиқниң юмран қумуш йопурмақлириниң учидин кичиккинә йери қуриған болатти. Ашу қуруқ учи тикәндәк санчилсиму, уларниң путлири чәмдәк болуп кәткәчкә буни сәзмәйдиған. Әмдиликтә путтин аяқни чиқармай йүрүдуған болушти. Ана йәргә ялаңаяқ дәссәш қандақ яхши! У бирдинла сазлиқта йешил қумушларни дәссәп ялаңаяқ йүрүп баққуси кәлди-дә, айиғини чиқирип қолтуқлувалди. Буму бу юртта қериларниң даимий адәтлиридин болғачқа ким немә дәп қалар дәп худуксирәшниң орни йоқ иди. Сазлиққа чиққандин кейин қомуш йопурмақлириниң учидики йиңнидәк йериниң путлириға санчилишини күткән болсиму, худди мамуқтәк юмшақ билинди. Худди қелин тоқулған геләмгә дәссәп кетиватқандәк шундақ раһәт иди. "вай това, қириқ йилдинму җиқ путумдин аяғ чиқармай меңиптимән, путлирим назуклушуп кәттимикин десәм қумушлуқ путумға хушяққили турдиғу?" дегәнләрни ойлиди у. Сазлиқниң оттура қисмиға кәлгәндә сол тәрәптә көрүнгән мәктәпкә охшиған қурулуш униңға бир аз йочун туюлди. "һәҗәп сазлиқниң бойиға мәктәп чүшкәнликини көрмәй қаптикәнмәна" мәктәпниң алди тәрәплиридә йәнә балиларниң қия-чиялириға толған оюнчуқ атлар, сирилма тахта, илангуч, лиңги тахтақларму уни хели һәйран қилди. Әмма у өйдә қавилип олтурған узаққа созулған ашу йилларда бәлким бу йеңилиқлар апиридә болғандур дәпла өткүзүвәтти. Әмди у төрт қәвәтлик бина вә бина алдидики йәккә туралғулар қатариға йеқинлашқанда болса, гоя бир туманға кирип кетиватқандәк һичнемини идрак қилмастин, көзләп кәлгән өйниң ишикигә удулла кәлди. У өй ишикини қаттиқ қаттиқ қеқип, күтүп турди. Хели узақ күткән болсиму ичкиридин сада болмиғачқа йәниму қаттиқрақ қеқип йәнә күтүп турди. У күтүватқан җәрянда арқисиға өрүлүп йәнә шу яшлиқида мал баққан қумушлуққа қарап туратти, сазлиқниң оттурисиға чүшкән чиғир йол билән келиватқан оттура яшлардики бирини тонуғандәк болуп, қолини пишанисигә тутуп, синчилиди . —һә, бу сийитмуһәммәдниң оғлидәк турамду немә? — деди бовай өз-өзигә пичирлап, — дадисини буниңдин сорап көрәй қени, пат-арида келидиғандәк болса өйдә күтүп олтурсамму болудуғу. Әмма у дости сийитмуһәммәдниң оғлини тонумайдиғанлиқини есигә алди. "у адашниң балилири бунчилик боп кетипту, әмма бизләр уни көрмәптуқ, қандақ җаһан болуп кәтти, бу?" у шуларни ойлап турушиға сазлиқтин келиватқан яш адәм йеқинлашти вә униңға қарап: —сийитнияз таға! — дәп хитап қиливиди, бовай авал "сийитмуһәммәдниң оғли мени тонуйдикән-дә?" дәп ойлидию, арқидин техиму йеқинлашқан адәмни өзиму тонуғандәк қилди. У "сийитмуһәммәдниң балилирини тонумаймәнғу" дәп ойлап йүргәчкә, бу тонуш кишини униң оғли дейишкә җүрәт қилалмай: —һә, маву сийитмуһәммәд дегән адашниң йениға кәлсәм өйдә йоқтәк қиламду немә, — деди. Алдидики тонуш адәмниң өмсә қаришидики қорқунучлуқ һәйранлиқ бовайни әндиктүрүвәтти! Шундила у алдида турған адәмни тонуди. Шундақла әтрапиға әләң-сәләң қарап, қаршисидики бина, бинаниң йенидин тартип та арқиси вә узаққичә кәткән чимлиқ, чимлиқниң нерисидики мәктәп, балилар ойнайдиған җайлар,... Буларниң һәммиси һәш-пәш дегүчә көз алдидин өтүп болди. У өзиниң нәләрдә, немә дәп тәмтирәп йүргинигә, немиләрни дегәнликигә көңлиниң гиримсән бир йеридә йәнә өзи шаһит болуватқандәк қилди. Бу алҗишқа охшап кетидиған қилиқи уни шунчилик мәңдитивәттики, алдидики адәмниң салимиға җавап беришкиму йүзи чидимиғандәк, бурулупла чимлиқтики чиғирға чүшүп кәтти. —вой, сийитнияз таға! Босуғамдин мушундақла кетәмсиз? Өйгә кирсиңиз бирдәм муңдашмамтуқ, маңа қараң! Тохтаң дәймән! — бовай илясниң һәйранлиқтин даң қетип қелиш билән биллә, арқисидин товлап, уни тохтутушқа тиришиватқиниғиму пәрва қилмиди. Һелиқи тонуштәк қилған адәм барғансери рошәнлишип кәткән иди, у бовайниң арқисидин техичә товлап гәп қиливататти. — сийитмуһсинни издәп кәлгәнму-я? — бовайниң нәвриси сийитмуһсин бәзидә бу тәрәпләргә ойниғили келәтти. Бу пәқәт илясниң балилири бу йәрдә болған чағлардила болатти. Шу бир арилиқларда сийит муһсин кәлмәс болуп кәткән болсиму, илясниң балилири қайтип кәлгәндин кейин йәнә анчә-мунчә бу йәрләрдә көрүнүп қеливататти. Иляс соалини давам қилатти, — сийитмуса течлиқту? Гүлқизға бир немә болдиму-я? —әмма бирдинла гүлқизниң течлиқ болғинидин бешини йигини бовай үчүн техиму обдан болудуғанлиқини есигә елип бешини чайқап қойди. Чүнки келин-қейниата арисидики мунасивәт күнсери яманлишип кетивататти. Әмма бовай немидиндур иза тартип кәткәндәк бир хил кәйпиятта бешиниму көтүрмәйла кәтти. Бовайниң бойнини шийиндәк тутуп һичяққа қаримай иттик қәдәмләр билән меңиши бир гунаһ өткүзүп, тепик йигән балиға охшайти. Илясниң бешиға гадирмач хияллар толупла кәтти . "бу йәрдә сийитмуһәммәт дәп бирси олтурмиса,...? Һәтта пүтүн шәһәрдә, пүтүн өлкидиму бундақ бир уйғур болмиса, бу адәмниң немә дегиниду бу? У киши техи бовайниң тәңтушикән; ›адаш‹ дәватмамду..." иляс хели узақ турған изидила хиял сүрүп турғандин кейин, андин бинаниң кириш ишики тәрәпкә қарап маңди. Кетиветип бовайниң қилиқини һәйранлиқ билән давамлиқ ойлиғач, бирдә "тазиму... " дәп мейиқида күлсә, бирдә қошумилири түрүлүп, чоңқур хиялға пататти. У бирдинла айларчә илгири бовайни худди шу йәрдә, ашу натонуш ишиктә көргәнликини есигә алди. Бовай ишикни чекип қоюп, игисиниң келип ечишини күтүватқандәк қилатти. Әмма у янға бурулуп илясни көрүп қелип, дәрһал ишктин өзини чәткә алған, илясниң: —кимни издәп кәлгән? Немишқа кәлгән? — дегәндәк соаллириға түзүкрәк җавап бәрмәй, инҗиқлап, дудуқлап, чүшүнүксиз ғудрашлар билән кетишкә алдириған иди. Әмма у чағда ениқ қилип паланчини издәп кәлгән демигәниди. Илясни көрүпла һодуқуши башланған; бу қетим болса һелиқи намәлум адәмниң исмини ейтип болупла худди хата дәп қойғанлиқини сәзгәндәк, татирип кәтти. Бу зади қандақ гәпту? Иляс бәзи иһтималлиқи болған пәрәзләрни қилмайму қалмиди; әмма өзиниң бу пәрәзлиригә өзи ишинишни халимиди. Чүнки бу униң үчүн қаттиқ азап иди. У бовайни хели обдан чүшүнәтти. Һәтта бовайниң оғли сийитмусаға қариғанда обданрақ чүшүнүмән дәп тәмәнна қилатти. Чүнки у вақит тапсила бовай билән муңдушуп кетәтти. Оғли болса аяли гүлқиз билән дадиси арисида қисилип қалғандәк, һәмишә оңайсиз роһи һаләттә болғачқа дадиси билән ариси барғансери йирақлап, ятлишип кетиватқандәк қилатти. Әмма иляс үчүн бовай билән биллә олтуруп, вәтәндики чағлирини әсләш аҗайип көңүллүк иди. Бовайму илясқа башқичә амрақ иди. Әмма у бүгүн ашу ғәлитә қилиқидин қаттиқ иза тартип кәтмигән болсиди, иляс билән кочидила бирәр саәт параңлашмай қалмайти. Бовай өйдә ялғуз қелип бәкму зерикидиған болғачқа, илястәк адәмни тапса җан дәп муңдашмайтиму? Иляс бовайниң кәйпиятини писхик анализ усуллири билән анализ қилип ойлиғинида, сәвәпләрни ғил-пал чүшәнгәндәкму қилди; әмма дәл шуниси өзини азаплиғачқа буларға ишинишни халимиди. Бу һал худди қайғулуқ күйниң өксүшлиригә охшаш униң йүрәклирини долқунландурувәтти! Бу долқунларда әҗәллик аллинемә марап ятқандәк қилатти. Бу бир трагедийәниң учуриға охшайти. Әмма трагедийидикидәк адәмгә азаплиқ ләззәт беғишлимайти; бәлки қорқунучлуқ келәчәкни тәңләп турғандәк иди. Трагедийә башқиларниң паҗиәсини һикайә қилғачқа, кишиләр трагедийәдин бир түрлүк сәнәт ләззити алғандәк қилсиму, әмәлийәттә бу инсанлардики шәхсийәтчиликниң бир хил ипадиси болуп, башқиларниң паҗиәсини көрүп, "яхшиму маңа кәлмәпту" дегәндәк шатлинишниң худди сәнәт һозури болуп туйғуларни алдиши иди, шуан иляста бундақ трагедийә ләззити һасил қилмастин, бәлки қорқунуч пәйда қилиши, һәтта тенини шүркәндүрүветишидики сәвәп, бу трагедийәниң башқиларда тохтап қалмай, униң өзигиму келиватқанлиқ бишарити иди. 3 У өйгә әнә шу кәйпсизлик ичидә кирип кәлгән иди, аяли патигүл қорқуп кәтти. —немә болдиңиз? — дәп һолуқуп сориди у. Униң авазида йүрәкзедә болуп кәткән, даима тәкрарлинип турудуған көңүлсизликләрниң қәрәллик изиши түпәйли нервилири чиң тартилған тардәк зиллишип кәткән адәмләрниң әнсизлики бариди. —һичнемә, — көңүлсизла җавап бәрди иляс. —бопту, дегүңиз кәлмигән болса, — деди патигүлму гәптә худди сир кочилимайдиғандәк аңлиниватқан болсиму, әмәлийәттә бир хил гуманхорлуқ билән сир кочилаш қизғинлиқи вә бу арзусиға йетәлмәсликидин қейдаш билинип турған һалда. —дегим келип- кәлмигүдәк иш йоқ, — деди иляс аялиниң "яқисиға есилиш"иға аччиқи келип. —бопту, арам елиң һерип кәткәнсиз, — деди патигүл көйүнгәндәк вә гәпни узартмақчи әмәстәк қилип. Әмма ашхана тәрәпкә өтүп кетип у йәрдә, — өлүктәк татирип кетипту, йәнә һич иш болмиди, дәйду, худди би,... Мәндин йошуруп..., —у йәргә беривелип немә котулдаватисән? Немишкә түгәтмәйсән, шунчилик гәпниму шунчә созуш керәкму? —һичнемә демидим,... — патигүл қорқуп кәтти. Уларниң даимий җидәллири мана мушундақ аддийла сәвәпләрдин, бәкла тайини йоқ йәрдин башлинип ахирида чидиғусиз йәрләргә йетидиған болғачқа, у илясниң нервиси қодаңшип қалмиғийди дәп әнсириди. Әнсириди, әмма оқ яйдин чиқип болғачқа, һичнемә демидим дәп қутулғили болмайти. Байиқи ғутулдашлирини илясқа очуқ ейтип бәрмигүчә, бу җаһил адәм униңға есилиплавалатти. —у яқта "өлүк, палан... " дәп котулдайсән, әмма һичнемә демидим дәйсәнғу? —болди қилиңә, әмди,... — бу өтүнүшкиму, зәрдигиму охшап кетәтти. —мән болди қилған, әмма сән котулдудуң! —котулдапму кәтмидим, иляс, рәңги роһиңиз татирип кетипту, әмма һичнемә болмудум дәйсиз, ағрип қалған болсиңиз, дәп шу..., —һә,... Әнсирәп кетипсән-дә? —вай това яхшилиқ ярашмайдиған тәтүр адәм-дә бу! —һә, мән шундақ тәтүр! Сән бәк оң! Тәтүр болсам немә қилип олтурупсән, ташлап кәтмәмсән!? Кәтсәң есиливалармәнму я? —есилмайсиз, сиз есиливаламтиңиз... —ундақ болса үнүңни өчүр, арам бәр маңа! —өчүрмисәмчу? — патигүлниңму бәзидә ашундақ қеришқақлиқи тутуп қалатти. Бу даимий тәкрарлиниш түпәйли чоңқур аң қатламлирида йиғилған җуғланминиң "өз хиллири"ни чиллишиға охшаш бир хумар иди. Җидәлдин тоюп кәткән бу иккәйлән йәнә гоя җидәлни (аңсиз йосунда) хумардиғандәк, сеғинғандәк ипадиләрниму сезәтти. Әмма бу хил етирапқа еришәлмәйдиған, етирап қилинишини әқил қобул қилалмайдиған тәтүр истәк, уларни кичиккинә ғиҗиришишни чохчилап, улғайтип, җидәлгә айландурушқа үндәватқандәк қилатти. —өчүрмисәң, қилә гепиңни! — иляс йеқинлап келип девәйлиди... Мана шуниң билән җидәл башланди. ... Җидәлниң ахири патигүлниң кәтмәкчи болуп қәтий нийәткә келиши, илясниң "кәтсәң кәт! Йоқал!" дәп сәт гакириши билән ахирлишип, иляс чапанни чөрүп чиқип кетиши билән җимиқти. Өйдин йенип чиққан иляс нишансиз айлинип йүрүп, хелидин кейин беши бираз арамиға кәлди. Шуниң билән патигүлниң мушу қейдашта кетип қелишини ойлиғинида йүрики ечишип кәтти. "у растла кетип қаларму? Өзәм биләт елип бәрмисәм уғу кетәлмәйду, әмма у кетимән дәп қәтий нийәткә кәлсә биләт елип бәрмисәм, чидимиғанлиқ болуду. Буниси мән қилидиған қилиқ әмәс, кетимән десә йолға селивәтмәй чарә йоқ..." дегәнләрни ойлиди у. Айлинип мәһәллиниң чимлиқиға, чимлиқниң бир тәрипидики балилар ойнайдиған йәргә йеқин келип, бир орундуқта олтурғаниди, мәйданда балилар билән путбол ойнаватқан өмәрни көрүп қалди. Өмәрму уни көрдимикин, әмма униңға көрүнгүси кәлмигән иляс башқа тәрәпкә қаривелип олтурди. Мана шу олтурушта та ахшамғичә олтурди. Бир кәмдә униң алдида икки кичик сайә пәйда болуп қалди. У иттик бешини көтүрүп алдида турған өмәр билән елини көрди. —апам чақириватиду, — деди өмәр, — тамақ пишипту. —апаңниң чақирғини растма? — деди иляс. Гәрчә ишинип турсиму худди техиму емин болуш арқилиқ көңлини тәскин таптуруш үчүн, — "уһ, һәнимә болса пати ечилип қалған охшайду, кетиш нийитидин янған охшайду" — дегәнләрни көңлидин кәчүрди у. Андин йеникләп қалғандәк орнидин туруп, балилири билән чимлиқниң оттуридин уттурлап өй тәрәпкә меңип кәтти. ЙИТИМЛИК ҺИСЛИРИ Илясниң патигүлни кәтсәң кәт дәп турупму, ичидә чидимай қелиши сәвәпсиз әмәс иди. Техи йеқинғичә тәнһа яшап кәлгән болғачқа тәнһалиқтики йитимлик һислири йошурун еңида бир хаман болуп дөвүләшкән, тәнһалиқ дегән сөзму нервилирини җиддийләштүрүветидиған һал алған иди. У балиларниң қозичақлардәк дириңлап, бир алдида, бир кәйнидә қелип қийғитип кетиватқан ғубарсиз, бәхтярлиқиға зоқланғиничә, әшу зоқлунушниң тәбәссуми чеһрисидә қетип қалған һалда ашу бойтақ өткән, узунға созулған тәнһа һаятиниң дәптирини варақлап , хияллириниң арқисидин кәтти.... Адәттә у турупла китап оқушқа яки, нәччә вақиттин бери тизис қилған мақалисини йезишқа урунуп бақсиму, қоли ишқа бармай, нә хиялиниң тикиши тохтимай, ғәлитә ойчанлиқ билән мүрисигә петип олтуруп кетәтти. Бундақ кәйпиятта бир нәрсә язидиған болсаң, оқуғучиниму худди шундақ зериктүридиған нәрсә болуп чиқиши турған гәп. Бундақ нә хиялниң нә ишниң тутами болмай өтүдуған күнләр шунчилик мәнисиз болаттики, бундақ мәнисизлик, һаятниму мәнисиз қиливетәтти. Һаятниң бу дәриҗидә мәнисиз болуши болса яшашни худди һашарға айландуруп қоятти. Бу шундақ көңүлсиз бир һашар идики, кашки қанитим болса, узақларға, игизләргә учуп кәтсәм, дегүси келәтти. Әнә шундақ, даимий муңға һәмра күнләрниң бири иди, у мүрисигә петип олтуруштин иттик бешини көтүрүп, бирдинла бойтақ яшларни чақирип, бирәрдәм - йерим дәм параңлишип олтураймикинә? Дәп ойлиди. Бу йәрдә бойтақ яш дегәнләрдин аилиси болсиму, лекин хитайларниң паспорт бәрмәслики түпәйли елип келәлмәйватқанларму, техи өйләнмигәнләрму бариди. Улардин бәзилири илясқа хели йеқинлиқ ипадиләп туратти. Бу яшлардин бәзилири алий мәктәп пүттүргән болсиму, мәктәптә оқуған дәрслик китап сиртида китап оқуп бақмиған һәм китап оқушниму яқтурмайдиған қулақ моллиси шәклидики зиялилар иди. Бәзилири болса башланғуч мәктәпни яки толуқсизни чала пүттүрүп чиқивалғанлар иди. Әслидә бундақ таипидики кишиләр билән болудуған сөһбәтниңмиғу анчә татқи болмайти, әмма, қандақ қилисән? Бу йәрдә сөһбәтдаш болғудәк тәңтушлуруң, тәң сәвийә, охшаш тәпәккүр терәнликигә игә адәмләр тепиливәрмисә?! Бир милләт әзасида һаман өз ана тилида сөзләш иһтияҗи, һәтта бундақ бир хумар болудуған гәпкән әмәсму? Мана шундақ хумарни бесиш иһтияҗи билән аз-тола иззәт- һөрмәт көрсүтүп өтүдуғанлики киши болса, һәммигә арилишип, һәммиси билән сөһбәтдаш болудуғандин башқа немә чарә? Гепи болуватқан яшларниң бүгүн мода болуватқан компютердин анчә-мунчә хәвири болатти, андин бу йәрләрдә омумлушуп кәткән тор алақиси хасийитидә бикар болсила тор кезишәтти. Бир китапни түгүтүп оқуп баққинини әслийәлмисиму, тор кезип, әпқачти гәпләрниң һәммидин хәвири болудуған болғач, өзини хели қатарда бар адәмләрдин һисаплашқа өгүнүп қелишқан иди. Шуңа тартинмайла хәлқара сиясәт темилирида мулаһизилирини дадил елан қилишатти. Тартинмастинла дөләт сораватқанларниң бәзи сиясәтлири, дипломатик тәләппуздики сөзлирини тәнқид қилатти; һәтта, "таза калва немикән" дәп баһалайти. Шәрқий түркистанниң сиясий тәқдири һәққидиғу, мулаһизә- муһакимә баян қилиш улар үчүн күндилик мәшғулаттәкла асан болуп кәткән иди. Иляс бәзидә уларға бәк аддий бир риҗини уқтуралмай, диққәт болуп кетәтти. Улар болса гәпниң шехиға уруп, өзиниңкини раст қилип, өз сәпсәтилирини йорғулитатти. Әмма сөһбәттин кейин, ахшми ятарда вә яки кейинки бир күнләрдә бу талаш- тартишлар ядиға йетип, илясниң оғиси қайнап, тә болуп кетәтти. Өзигиму аччиқи келәтти. "кимләр билән талишип йүрдүм мән? Вай, анам, өзүмгә аз! " дәйти у өз - өзигә. Әмма инсан дегәнниң йәнә шундақ бәс-муназириләргиму иһтияҗи болудукән әмәсму? Әҗәп буни илгири һис қилмиған икәна? Талаш- тартиш қилиш, қарашлирини испатлашму бир хил хумар икән, у һалда бу хумарни қандақ чиқармақ лазим? Вәтәнгә, университеткә берип, у йәрдики тәңтушларни тепиш керәкму? Чарә йоқ, халар- халимас мана шундақ, ушшақ балилар биләнму, саватсизлар биләнму сөһбәтдаш болушуң керәк. Сөһбәт җәрянида бара-бара бу балилар сениму өзлиригә тәң (яш вә билим йеқидин) һисаплайдиған туйғуға әсир болуду, андин сениң чоңлуқуң нәзиридин чүшүп, өз тәңтуши билән гәпләшкәндәк, тартинмайла гәп йорғулутувериду. У алдинқи сөһбәтләрдә болған әнә шундақ һөрмәтсизликләрни ядиға елип, көңли ләссидә болуп, бойтақ йигитләрни чақириш нийитидин янди. Әмди униң ядиға мәмтимин һаким келип қалди. Кашки бу адәм бу йәрдә болған болса, муңдушуп олтурушқа әң уйғун намзат иди-дә . У ядиға еливатқан мәмтимин һаким — университетта әдәбият пакултетиниң дотсенти болған яш адәм иди. Яш қорами илястин бирәр икки яш кичик келәтти. Әмма бәк истиқбаллиқ яш дейилип, мәмликәттә хели даңлиқ болуп қалған иди. Бирмунчә китаплири нәшир қилинған, униң китаплири, издәнгән темилири илясни хели тәсирләндүргән болғачқа, илясниң униңға хели ихласи бариди. Шуғуниси бу адәм қошна дөләттә иди. Арилиқни йирақ дегили болмисиму, әмма йәнила һемишәм көрүшүп турғудәк әмәс иди. Бу адәм әслидә кәспий зиярәткә чиққан икән. Әйтавур қандақ шәйтанниң кәйнигә кирди, горупписидин айрилип, шу дөләттә панаһлиқ тиләп қалған иди. Дейилишичә аялиниң ғәрп әллириниң турмуш һаятиға һерисмәнлики күчлүк болғачқа, уни қелишқа қистиғанмиш. Әмма бу йәрдиму бәзиләр униңға қелиш мәслиһәтини берип, күчәйтип беришкән иди. Илясниңчә болса бу адәм бу йәрдә қалмаслиқи керәк иди. Бу йәрдә у кәсптин тамамән ада - җуда болатти. Уйғур тили муһити сиртида у талантини җари қилдуралмайти. Алдиға селивалған турмуш уни керәктин чиқиратти. Әң аз бирнәччә йилғичә тәкрар сәһнигә чиқалмайти яки тамамән ғайип болатти. Мәмтимин һаким ядиға йетиш биләнла уни тәклип қилсам, бирнәччә күн туруп кәтсә болармикин я, дегәнләрни ойлиди. Бойтақчилиқимда уни түзүк күтәлмисәм әйп боларму дегәнләрниму ойлиди у. Әмма униңда қенип-қенип сөһбәтлишиш истики шунчилик әсәбий қозғалдики, ахири болалмай телипунни қолиға алди . Телипунға һичким җавап бәрмиди. Шундила у вақитқа қариди. Бундақ вақитта бәлким өйдә болмайти. Чүнки бу күндүзниң оттуриси турса, иш вақтида ким өйдә болуду? Демәк мәмтимин һаким бираз муқим иш тепивалғандәкму қилатти. Иш тапмисиму болмайти. Чүнки ишләп мәлум иқтисадий асас тиклигәндила андин аилисини әкилишкә илтимас қилалайти. Ишлимисә болмайти. Ғәрп дунясини чүшәкигән аялни патрақ әкилиш униң тәшналиқидинму тола өзиниң ғериплиқи үчүн техиму зөрүр иди. Иляс мана шу ич пушқи ичидә бир диний сөһбәт бәрпа қилиш пиланини йәнә әсләшкә башлиди. Өткәндә абдураһманқарим бир сөһбәт уюштуруш тоғрисида сөзләшкили кәлгәндә, сийитнияз тағиниң бир хил сиқилиш, зерикиш, ... Искәнҗисидә нервиси бузулуватқандәк туюлғинини, әгәр бир сөһбәт уюштуруп, бир һәптидә яки икки һәптидә бир қетим қәрәллик топлунуп олтурушсақ униң йәнә ашундақ сөһбәтдаш йоқлуқидин боғулуватқан бовайларға, уйғурчә тили чиқиши керәк болған балиларғичә пайдиси болудуғанлиқини дегәндә таза диққәт қилмиғанлиқини ойлап, униң дегәнлиридики иһтималлиқи болған риҗиләрни қайтидин мулаһизә қилип көрди. "тоғра, бир диний сөһбәт уюштуруш керәк, буниң көп пайдиси бар, шуғуниси икки моллимиздин бирси баш болуши керәк болғач, иккиси төр талишип зитлишип қалмисилам... Абдураһманқариғу хели зиялий сүпәт йигиткән, әмма шу аблимитқари иш теримисилам болатти — дегәнләрни ойлап кәтти у. Арқидин бикар чағлирида уйғурлар билән бирдин бирдин учрушуп сөһбәтни рояпқа чиқиришқа тиришчанлиқ көрсүтүш пикрини көңлигә пүкти— буниңсиз уйғурлар айда-йилда бир учрашса тазиму терилип кәткүдәк, шундақла бир- биримизниң һал-әһвалиниму биринчи қолдин көрүп, билип туруш болмайдикән. Бәзиләр ағрип қопидикән, әмма сақийип нәччә вақиттин кейин хәвәр тапидикәнмиз, шуму ишму? Бунчә узақ бир әлдә, һәммимиз туққандәк болушимиз керәк-тә" Бу йәрдә чоң оқушларда оқуған, шуниң үчүн иш орни яхши, мааши йоқури йигитләр бариди; улар ғемидә йоқ, өз қаяшлири билән һарақ ичип, сорун қизитип, көңли хош өтәтти. Уларниң вәтән-милләтниң тәқдири билән кари йоқ дейишкиму болмайти. Ичивалған чағлирида әлвәттә милләтниң қайғусидин пучулунуп, бир-биригә ичини төкүп, һәтта йиғлишип кетидиғанлиқиму мәлум иди. Әслидимиғу улар әнә шу милләтниң қайғусидин дәрдигә пайлимай ичишәтти- дә. Шуниң үчүнму бундақ сорунларда бир дәм, йерим дәм қайнивелиши турғанла гәп. Ашуларму әнә шунчилик бир топ болуп, өзлириниң җамаитини һасил қилишқан иди. Әмма илясдәкләр һарақ ичидикән дәп авуларниң топиға бармай, өзлири бирәр қәрәллик топлунушни рояпқа чиқиралмай йүрүшәтти. Бир диний сөһбәт башливалсақ болатти дейишкилиму йил болувататти . Диний сөһбәт үчүн һазир уларда немә кәм? Һечнемә! Йетишкән икки молла бар, динни өгүнүшкә, чүшүнүшкә қизиқидиған бир топ адәм бар. Молла болсила бир сөһбәт апиридә қилип, башқиларни ағзиға қаратмиса арам тапалмайдиғанму иш бариди. Әмма бу икки молла бирәр актип һәркәттә болмай, пәқәт өзигә ихласмәнләрни тапқандила ғиңилдап қоятти. Гоя сән ишни тәйяр қил, мән игә болай шәклидә. Әгәр мушундақ бир сөһбәт әһли болсимиғу, адәм һәптилик зерикишлирини азрақ болсиму түгәткили, адәм хумарини басқили имкан тапатти. Қериғанда сийитнияз таға бу иш үчүн көйүп пишип йүрәтти. "қилайли, етәйли" дегән тола, әмма немишкидур һазирғичә қолашмай кетивататти. "уйғурчулуқ"та һәмишә "ундақ қилиш керәк, мундақ қилиш керәк" дегәндәк тәнтәнилик гәпләр көп болаттию, әмма ахирида һичбир конкрет қарар елинмайла тарқишип кетәтти. Бу хил әһвални мәмтимин һаким тәһлил қилип, "омумән оюн-тамаша типидики йиғилишларниң тезла вуҗутқа чиқишидики сәвәп униңға йошурун дүшмәнлик болмайду; әмма мәлум мәхсәтни көзләп уюштурулудуған һәрқандақ