Podręcznik do nauki kaligrafii dla użytku szkolnego i domowego - Czernecki, Józef (1847-1929)

Please enable JavaScript to view the full PDF

p o d r ę c z n i ! p | do||||J n a t t li k a lig r a fii X V. JÓZEF CZERNECKI, JÓZEF SZABŁOWSKI i STEFAN TATUCH PODRĘCZNIK DO NAUKI KALIGRAFII DLA UŻYTKU SZKOLNEGO I DOMOWEGO. Część I. napisał J. Czernecki i J. Szabłowski; Część II. i III. Józef Czernecki; Część IV. o Monogramach Józef Czernecki i S. Tatuch; Część V. J. Czernecki i J. Szabłowski; Część VI. i Spis rzeczy ze­ stawił J. Czernecki. Wzory do kliszów i .J^fełroe w edle. układu J. Czerneckiego wykonat^StiffaftftcĄj.’??<%n ^ fftJB R Y N O W IC Z 1 S C H M ID T Księgarnia i siład nut we Lwuwie CV Do strony 24. i 41. Do strony 107. iRfRa t p to io p t ; ^ p i » m ^ . tondo»oe-m po C t r t& j O ttonie x w id itc m a ^ 5 y v f& c /3 < ? C Z Ę Ś Ć I. O G Ó I i ^ A . N apisał 2. m m m m i \ 2. ROZDZIAŁ I. WYCHOWAWCZE ZNACZENIE NAUKI KALIGRAFII. m a dwie s tr o n y : m a t e r y a l n ą n ą , t. j. pow inna kształcić i wy- 5, albowiem je s t nie tylko celem , ale i środkiem do osiągnięcia je s t zawsze i wszędzie w y ­ c h o w a n i e . A by tego celu dopiąć i nie- popaść w m echanizm bezm yślny, musi ka­ ligrafia , j ak każda n a u k a , być udzielaną w spo­ sób w łaściw y, n a tu ra ln y , t. j. odpow iadający ta k charakterow i ucznia ja k i przedm iotu, m usi być przy stęp n ą i stać się przyjem ną. W tedy tylko nauka kaligrafii ćwiczyć będzie nie tylko rę k ę , ale kształcić także um ysł, albo­ wiem pobudzi uw agę, podnieci wolę ku dobrem u, przyzw yczai do karności i p osłuszeństw a, zaostrzy zm ysł porów naw czy i k ry ty czn y , bystrość i sąd, obudzi zam iłow anie do p ię k n a , praw idłow ości, ta k tu , zgodności, czystości i porządku. W ten sposób w płynie kaligrafia korzystnie na w yobraźnię i na zm ysł estetyczny wychow anków . Spodziew ać się bowiem należy, iż w ychow anek o w yrobionem poczuciu pięk n a, zbrzy- dziw szy sobie raz szpetnośó i niechlujstw o, brzydzić się będzie nie tylko plam ą w zeszycie, n a książce lub n a s u k n i, ale tak że w życiu póiniejszem w ystrzegać się będzie wszystkiego, coby życie jego splam ić mogło. K aligrafia może się stać nadto rodzajem w ykładu etyki i m oralności, jeżeli wychow ankom da się do napisania przy­ stępne zdania z Pism a św., przysłow ia, praw dy życiow e, prze­ strogi , przepisy szkolne lub zasadnicze każdego powinności i obowiązki. Grdyby nadto w szkołach ludow ych pod koniec nauki znie­ walano w ychow anków , by m ieli p a m i ę t n i k i i do nich zapi­ syw ali, co najciekaw szego w szkole usłyszeli, co zapam iętali, czego pożytecznego się n au czy li, opuszczając szkołę m ieliby praw dziw ie m iłą pam iątkę na całą drogę przyszłego życia. Pow yższy cel i d e a l n y je st ściśle połączony z celem ma- te ry a ln y m , gdyż w yrobiony zm ysł do praw idłow ości, syme- try i, czystości i t. d., oko w ykształcone i w praw a w patrzen iu — n aw et dla praktycznego życia nader w ażnem je s t dobrodziej­ stwem. P raw d a, że zadaniu tem u służą przedew szystkiem ry ­ sunki, ale rysunki w właściwem słowa tego znaczeniu następują dopiero później po k alig rafii, — na niższym więc stopniu nauki jed y n ie kaligrafia spełnia to zadanie kształcące, a zw iązana ściśle z popraw ną pisow nią zaostrza zm ysł badaw czy, w spiera p a m ię ć , budzi siłę m yślenia. W późniejszem życiu nieraz psuje się charakter, ale świa­ domość zasad i praw ideł dobrego pisania pozostaje na całe ży­ cie i pozw ala w każdej chwili p rzy dobrej woli dokonać wedle potrzeby najudatniejszych rzeczy i ustrzedz je przed niepraw i­ dłowościami. Poszanowanie pisma u starożytnych. Jeżeli nauka kaligrafii m a ta k w ielkie znaczenie w n a­ szych czasach, to u s t a r o ż y t n y c h pismo w ogóle było przedm iotem najw iększego uw ielbienia. Cicero w ks. I. Tusku- lanek za p y tu je z zachw ytem : Quis sonos vocis, qui infiniti y id eb a n tu r, paucis literarum notis term in av it? (K tóż to brzm ie­ nia g ło su , k tóre w ydaw ały się nieskończonem i, zam knął w nie­ w ielu znakach liter?). Po upadku państw a rzym skiego nauka pisania ta k była z a n ie d b a n a , że ledw ie p rzy sa m ych ducho­ w nych pozostała i że dla rzadkości um iejących pisać n aw et ska­ zanych uw alniano od ś m i e r c i , jeżeli um ieli czytać i pisać. Zw ano ten przyw ilej: praw em piśm iennem , ju s literaturae, ju s clericatus. Z tego pow odu godzi się poznać, w ja k i sposób starożytni pisali i jakim i posługiw ali się przyboram i, aby potem porów­ nać je z tern, oo dziś posiadam y, tern więcej , że wiele w yrazów starożytnych dostało się do języ k a naszego i jest dziś jeszcze w u ży w an iu , choć nie każdy zdaje sobie sp raw ę, co właściwie oznaczają. ROZDZIAŁ II. PRZYBORY DO PISANIA. a) N a czem pisali s t a r o ż y t n i? starożytnych w szystkie przedm ioty, na których dały się ustalić ulotne słow a, m usiały służyć za m ateryał do pisania. L u d y więc starożytne pisały początkowo n a m ateryałach, jak ich im d o s ta rc z a ły :' 1. K o p a l i n y , a więc k am ien ie, skały, tale , ołów (ołowiane kartki), kosztow ne kam yki w pierścieniach, miedź (stąd aera le g u m , t. j. m iedziane tabliczki praw), w re­ szcie m iękka g lin a , k tó rą potem suszono lub w y p alan o , w yko­ naw szy rylcem (stilus) potrzebne znaki. 2. R o ś l i n y , a więc d r z e w o (prawo Solona m iało być rznięte na zw yczajnych tarcicach), d e s k i d ę b o w e , ja k n. p. T abulae roboreae decem wirów, tabliczki drew niane woskiem pow leczone, ta k zw ane cerae, tabulae ceratae i tabellae = listy. Ich roznosiciele zw ali się ta b e lla rii, po grecku yęa/ifiacpoęoc. Z czasem tabliczki woskowe samym zostawiono żakom , dla w kładania ich ręki do pisania, a do w ym iany wiadomości in­ nych używ ano m ateryałów . Z datnym i pod pismo okazały się liście drzew i niektórych krzewów, ja k n. p. l i ś c i e p a l m y , której przypisyw ano 360 użytków . Poniew aż liść po łacinie znaczy f o 1 i u m , więc poszły z tego nasze foliały czyli księgi o k artach dużych, (in) folio= pism a w ykonane na całym arkuszu. N adaw ało się niem niej do skreślenia m yśli ł y k o i k o r a c i e n k a na drzew ie, po łacinie l i b e r , szczególnie k o r a c z y l i p o w ł o k a l i p o w a , po grecku cp M ęa ; stąd nasza f i 1 u r a w ta k zw anych „kaw ałkach urzędow ych", czyli arkusz, na którym um ieszczone są num era rozm aitych doręczeń. * Nasz w yraz bisior pochodzi od byssus = baw ełna, jedw ab, płótno wybornego g a tu n k u , k tóre brano od E g ip cy an i również pokryw ano pismem. P raw a ku popraw ie obyczajów obwieszczane spisyw ano na płóciennych p a sa c h , zw anych o b r u s a m i = m a p p a e . Dlatego to duże k a rty geograficzne, ścienne, n azyw ają się do dziś dnia m a p a m i . Pow ojniki m umii egipskich i takież pow ojniki m eksykań­ skie z płó tn a pokryte są hieroglifam i. "Wyraz p a p i e r pochodzi od greckiego ndnyęog g a tu n k u trzcin y egipskiej rosnącej w Nilu. M ateryał do pisania (papier), z łyczka jego fiv[tXoq (stąd nasza biblia, biblioteka) w yrabiany, był nadzw yczaj rozpow szechniony; słynęła naw et P apyrotechnica A egyptiaca = przem ysł papierniczy e g ip sk i, w yrabiający roz­ m aite g atu n k i papieru. E p o k a odkrycia naszego lnianego lub szm acianego papieru p rzypada praw dopodobnie na w iek 14-ty. Najw ięcej gatunków pap ieru z kor drzew nych i w łókien krzew ów rozm aitych m ają Chińczycy. 3. Ś w i a t z w i e r z ę c y . Do pisania służyły tak że niewy- praw ne skóry zw ierząt, ostrzyżone tylko z w łosa: pelles re- g iae, paai2,ixai óicp&eęai. N ajszacow niejszym jed n a k m ateryałem do pisania w tym dziale b y ł p e r g a m i n (/.iEfi(łQ&vci = pow łoka zwierzęca), nazw any ta k od P e rg a m u , gdzie skóry w ypraw iano. Od dirpMęa pochodzi naw et łaciński w yraz l i t e r a , oznaczający pierw otnie rodzaj surowego p e rg a m in u , potem przenośnie wszystko n a papierze p isa n e : l i s t , g ło sk ę , książkę. (Stowasser Schulw orterbuch 1900). Zachow anie najstarożytniej szych zabytków przed zapro­ w adzeniem papieru lnianego w inniśm y tym skórom czyli per­ gam inom . "Wyrabiano p e r g a m i n biały, szkarłatny, żółty, ten ostatni najpospolitszy i po jednej stronie farbow any. P ergam inu używ ają także w naszych czasach do sporządzenia w ażnych do­ kum entów , adresów, dyplomów. J e s t to garbow ana, wapnem przetraw iona i w odrębny sposób sporządzona skóra cielęca, baran ia lub kozia. P ergam in sporządzony ze skóry cielęcej jest najlepszy, musi jed n ak być gładki, rów ny, bez chropowatości, które usuw ają się za pomocą tarc zy skieletow ej sepii (os se- piae: L. officinalis). — "Wspomnieć jeszcze należy o jedw abiach i bław atach często do pisania u żyw anych, także o kości sło­ niowej , s k o r u p k a c h ślim aczych = óaręaxiafióę (stąd sąd sko­ rupkow y), wreszcie o skórach rybich i rozm aitych jelitach zw ierząt. b ) O zem pisali s t a r o ż y t n i? Do m ateryałów użytych m usiał być zastosow any także s p r z ę t p i s a r s k i . Do kam ieni i skał służył rylec czyli dłuto yXv(psiov (celtes, coelum), do tablic drew nianych, woskiem po­ wleczonych styl = yęaq)Eiov, avvZoę. Do pisania n a p ergam inie, papierze egipskim i innych m ateryałach w io tk ic h , służył p e n d z e l , bo obie sztuki p i- s a r s t w a i m a l a r s t w a w pierw iastkach swoich niczem się nie różniły od siebie. T rzcinka (calamus) weszła w pow szechne użycie z rozkrze- w ieniem pism głoskow ych; m iała zacięcie ja k nasze pióra i cza­ sem zacinana b y ła z obydw u końców. D otąd jeszcze na W scho­ dzie całe narody piszą po większej części trzcinkam i; Chińczycy i Japończycy m alują swe pismo pendzlikam i z nieporów naną szybkością. Nasz w yraz c z c i o n k a pochodzi od staropolskiego cztę = czytam . N a zachodzie najw cześniej w Vf. lub V II. w ieku trzcinki zaczęły powoli ustępow ać piórom gęsim, łabędzim , pawim , lecz w całej starożytności nasze p i ó r o = p e n n a nieznane było w sztuce pisania. P ierw szą w zm iankę na zachodzie o piórze pisarskiem znajdujem y dopiero w V II. w ieku u Izydora, któ ry czyni w yraźną różnicę m iędzy piórem a trzcinką. c ) C z e m i na czem piszem y d z is ia j? Z powyższego przedstaw ienia w idzim y, ja k ż m u d n e m i trudnem było pisanie w daw niejszych czasach. Samo zacina­ nie trz c in k i, potem tem perow anie pióra ptasiego w ym agało wielkiej cierpliw ości i w praw y. Nowsze czasy w ytężają przeto w szystkie siły, aby przybory do p isa n ia , k tó re Ja c e k Przybylski nazyw a s p r z ę t e m p i ­ s a r s k i m , j a k naj bardziej ulepszyć i dla w szystkich przystępnym i u c z y n ić , a naukę pisania sam ą ułatw ić. Przekonano się bowiem, że dobre przybory, stoły i sto łk i, w zględnie ław ki do wieku i w zrostu piszących zastosow ane, dalej św iatło jasne, z lewej strony pad ające, są w ażnym czynnikiem dobrego pism a. Po­ dobnie ja k rzem ieślnik, choćby najzdolniejszy, nie potrafi po­ praw nie w ykonać żadnego przedm iotu, nie m ając odpowiednich do tego n a rz ę d z i, ta k piszący, szczególniej u c z e ń , który naukę dopiero poznaje, nie może bez dobrych przyborów pisarskich żadnej napisać litery, bo n ajw praw niejsza ręk a nie zdoła za­ stąpić dobrego p ió ra, czarnego płynnego atram en tu i t. p. do­ brych przyborów do pisania. W dzisiejszych czasach jak o m atery ału piśm iennego używ a młodzież początkowo w domu i w szkole tabliczki i ry sik a , nauczyciele tablicy drew nianej lub ceratow ej i k redy różnoko­ lorowej w szkołach; potem p a p ie ru , ołówka, i piór stalow ych. Począwszy od X I. wieku b y ł w użyciu pap ier z m iazgi drzew nej (carta xylina), zam iast niego używ any od X IV . w. papier szm aciany (carta lintea). O dróżniam y papier konceptow y, listow y, pocztowy, m inisteryalny, w elinow y, rygałow y, im pe­ rial, pap ier woskowy do kopiow ania, papier pakunkow y, okła- dzinkow y, papier czerpany, b iały lub kolorowy, tekturow y rozm aitej grubości i wielkości. Znakom ite gatunki papieru w yrabia papiernia w Czerla- n a c h , kilka mil od Lwowa. J e st to jed y n a fabryka w naszej dzielnicy, k tóra z powyżej w ym ienionych gatunków w yrabia papier konceptow y, dokum entow y, drukow y, kancelaryjny, do pakow ania z celulozy, okładzinkow y a wreszcie pap ier do ze­ szytów szkolnych i książek naukow ych. W ym ienić należy także fab ry k i krajow e p ap ieru m aszy­ nowego B raci Fiałkow skich w Białej , Czańcu i Bielsku. W y ra ­ biają wszelkie rodzaje papierów drukow ych , kancelaryjnych, k o nceptow ych, okładkow ych, afiszowych , kolorow ych , pako­ w y ch , czerpanych, bibułkow ych i t. d. F a b ry k i innych dziel­ nic są mi niestety nieznane. W dzisiejszych czasach nie m ożem y się obejść bez pióra stalowego czyli s t a l ó w k i , a k a lig raf bez tuszów , atram en ­ tów i farb rozm aitych barw ; mimoto niejednokrotnie m usi się uciekać do piór ptasich, które sobie zacina do woli. P rzybory te są tańsze i w ygodniejsze od dawniej używ a­ nych, a co najw ażniejsze, ułatw iają p r a c ę ; chodzi tylko o to, żeby tow ar był dobry *). --------------- j' *) W tym celu należy wskazać firmy, w którym takie przybory w dobrym znajdują się gatunku. 1. Tabliczka. Tabliczki używ am y w kl. I. w pierw szych m iesiącach nauki. W tym celu m ają uczniowie używ ać przepisanych „In- stru k c y ą “ tabliczek łupkow ych. R am k i tabliczki m ają być zawsze czysto u m yte, aby od pierwszej chw ili zapraw iała się młodzież do porządku i schludności; sam a zaś tabliczka nie po­ w inna być w yszczerbiona, pęknięta, ani porysow ana tw ardym jakiem ś narzędziem , gdyż potem ry sy tak ie usunąć się nie dają i przeszkadzają w piśmie. Do ram ki tabliczki przyw iązana gąbka lub kaw ałek szma- teczki zwilżonej w odą służą do jej starannego w ytarcia przed każdem nowem ćwiczeniem. U żyw anie tabliczki na najniższym stopniu nauki m a swoje niedogodności i ujem ne strony ta k dalece, że w ielu je st za zupełnem usunięciem tabliczek ze szkół n a sz y c h ; z drugiej strony przedstaw ia ono takie korzyści, że nie łatw o nam p rz y j­ dzie wyrzec się jej zupełnie. W edle j e d n y c h początki n a tabliczce łupkow ej są ła t­ wiejsze i praktyczniejsze. Ł atw iejsze, bo ju ż sam r y s i k m a w pierw szych początkach nieocenione p r z y m i o t y . Dziecko może się z nim obchodzić bez cerem onii i wszelkiej obawy, może go obrócić to ty m , to owym końcem ; zawsze on tam posłuszny będzie. To samo m ożna pow iedzieć o t a b l i c z c e . J e s t to je d e n , że ta k powiemy, z najcierpliw szych sprzętów szkolnych. Dziecko m a tu wszelką swobodę p o stępow ania; może p isa ć , p o p raw ia ć , przerabiać i znow u ścierać wszystko dowoli, bo tabliczka znosi to bez uszczerbku dla siebie. Tabliczka nie ma owego (jak dla dzieci) ta k niedogodnego „u góry — u dołu“ ; dziecko może ją chw ycić ja k się podoba, a do celu dojdzie zawsze bez mozołu. Zresztą sama powierzchowność tabliczki nie w ym aga ty lu ostrożności, co papier. P oczątki na łupkow ej tabliczce są także p r a k t y c z n i e j ­ s z e , bo pisząc odrazu p ió re m , m usiałoby dziecko zostawić nietkniętem to , co napisało. A cóż to nieraz za potw orne w y­ chodzą k sz ta łty z pod pierwszej ręki dziecka ? I ty ch bohom a­ zów nie wolno piórem popraw iać, bo jeszcze w i ę k s z e u r o ­ s n ą . Dziecko pragnęłoby je p opraw ić, sprostow ać z duszy — ale nie id z ie , bo co zacznie na nowo, to now y p o t w ó r . Ja k aż to przeciw nie swoboda z tablicą! Tu jedno użycie gąbki zaradza złem u: pow staje now a lite ra , now y rysunek na gruzach starego i spraw a idzie dalej ja k najgładziej. Słowem dziecko je s t p a n e m swej p racy w najszerszem tego słowa znaczeniu. D ziecku, z którem m a się przecież do czynienia, trzeba u łatw iać pochód w p racy a nie przekopyw ać drogi nie- rozw ażnem p r z e s k a k i w a n i e m do rzeczy tam ujących p ra ­ w idłow y rozwój fizycznych i um ysłow ych sił jego. Tabliczka służy do odrabiania wszelkich ćw iczeń z dnia na dzień, zeszyt ty lk o do kaligrafii. Dopiero kiedy dziecko doskonale się oswoiło z tabliczką i rysikiem , m ożna m u dać do ręki ołówek, a gdy nauczy się bez m ozołu pisać w szystkie litery ołów kiem , p rzystąpić do pisania piórem . Jakżeż łatw ą w yda się w tenczas nau k a na p a ­ pierze i ile to łez i u trap ień oszczędzi się dziecku!*). W edle d r u g i c h , dziecko pisząc na tabliczce, zam iast od- razu przyzw yczajać się do s k u p i o n e j u w a g i i ja k najw iększej ostrożności, aby nie po p raw iać, nie ścierać i nie m azać n a p i­ sanego, przyzw yczaja się do lekkiego trak to w an ia sobie pracy, do odrabiania byle j a k , do pew nej obojętności względem przy- borów swoich do p isa n ia , bo w ie , że w danym razie na żąda­ nie kierującego nauką, gąbka w szystkiem u zaradzi i znak można potem lepiej w ykonać na tern samem miejscu. P rzytem konieczna czuwać ciągle i zapobiegać owemu w strętnem u ścieraniu tabliczek śliną i palcam i, co ze względów estetycznych i hygienicznych żadną m iarą cierpianem być nie powinno. Ślina bowiem dzieci zaw iera bardzo często zarazki błonicy (dyfteryi), odry (kuru), krztuśca (kokluszu), a naw et gruźlicy, choćby nś, razie wcale nie było objawów chorobo­ wych. A le dzieci zm ieniają nieraz m iędzy sobą tab lic z k i, r y ­ siki, ołów ki, i ty m sposobem pow stają zw yczajnie epidemie. Tylko przestrzegając ściśle, by w yłącznie wodą a nie śliną było wolno zwilżać g ą b k ę , usunąć zdołam y w ażne źródło epidem icznego rozszerzania się chorób zakaźnych. *) Por. August Jeske: „Nauka Czytania i Pisania11. Z drzeworytami podług rysunku M. Andriollego,- wzorami rysunkowymi i kaligraficznymi. Warszawa 1878. Tw arde, krótkie, tępe rysiki zniew alają w reszcie dziatw ę do silnego n a c isk a n ia , aby kreski w yraźnie n a tabliczce w y­ stąpiły, a t o n i e tylko ogrom nie nuży p iszących, ale pow oduje n aw et niem ożliw e w yginania i szpetne załam yw ania p a l c ó w , którego p o te m , gdy się zacznie pisać p ió re m , oduczyć dziatw y nie można. Grdzie to możliwe, tam uczniowie spisane i krótkie rysiki w p raw iają w praw dzie w t r z o n k i m o s i ę ż n e (Bleistiftkluppe), ja k ic h używ ają realiści do w praw iania w ęg la, kredki czarnej lub kolorowej... ale to tw ardości r y s i k a nie usuwa. N aj­ lepsze jeszcze rysiki są w drzew cu', bo się nie łatw o łam ią i nie są ta k tw arde ja k inne. Zw ażyw szy, że s i l n e n a c i s k a n i e czyni każde pismo niekształtnein i chropaw em , m ożem y tw ierdzić, że ta k estety­ czne ja k hygieniczne w zględy zdają się za tern przem aw iać, by łupkow a tabliczka i rysik tw ard y , jak o najm niej odpo­ w iedni sprzęt szkolny, w c z e ś n i e zn ik n ął z rąk d z ia tw y ; niechby ja k najkrócej pisała n a tabliczkach i o ile możności ja k najprędzej przeszła do pisania na zeszytach, najp ierw ołów­ kiem , potem piórem . K to wie n a w e t, czy nie lepiej pisanie ry sik ie m , gdzie to m o żliw e, całkiem z a rz u c ić , a początkow ą naukę rozpocząć m iękkim ołówkiem. Zw ykle pisze dziatw a obecnie tylko od w rześnia do g ru ­ dnia rysikiem , w styczniu ju ż na zeszytach m iękkim ołówkiem, a w półroczu dru g iem , począw szy od lutego, piórem . Zdaw a­ łoby się tedy, że tabliczka z korzyścią dziatw y przynajm niej ju ż od 2. półrocza kl. I. staje się zupełnie zb ęd n ą; tym czasem pozostaje ona w użyciu n aw et w drugim roku n a u k i, szcze­ gólnie w szkołach niższego ty p u , gdzie uczęszczają dzieci m niej zamożne. Nie da się też zaprzeczyć, że le p ie j, żeby dzieci p i­ sały rysikiem na tabliczce, niż żeby całkiem nie pisały d la b rak u przyborów czyli sprzętu pisarskiego (zeszytów, ołówka, a tram en tu i piór). Dawniej używ ano t a b l i c z e k t e k t u r o w y c h , pow le­ czonych czarną masą, i pisano na nich rysikam i alabastrow ym i. Tabliczki tak ie b y ły o wiele lżejsze, niż łupkow e, i nie ulegały ta k łatw o stłuczeniu, a alabastrow e rysiki jak o miększe nie m ę­ czyły ta k palców, ja k rysiki łupkow e i nie skrzypiały ta k pod­ czas pisania. M iały tylko tę w a d ę , że w rękach dziatw y zbyt szybko się psuły. Daj ąc dziatw ie o łó w ek , a potem pióro, zaczynam y od kre­ sek p ierw o tn y c h , lasek i kółek czyli obłączków, postępując do znaków coraz trudniejszych. T am , gdzieśm y poczynali na tab li­ czce łupkow ej, tam poczynajm y w zeszycie. Rozum ie się samo przez się , że praca pójdzie tym razem daleko prędzej i p rzy ­ jem niej. 2. Rysik. Gdzie w początkow ej nauce koniecznie m usim y używ ać r y s i k a , uw ażajm y p rzy n a jm n ie j, by 1. k o n i e c rysika był należycie zaostrzony, gdyż tępym rysikiem nie tylko dziecku, ale i starszem u trudno literę porządnie n a p isa ć ; 2. aby rysik b y ł przynajm niej o kilka c e n t y m e t r ó w dłuższy od palca w skazującego, by go m ożna oprzeć poza głów ną kostką tegoż p a lc a ; 3. by rysikow i opraw ionem u w drzewo zawsze dawać pierw szeństw o. Z resztą należy zawsze przestrzegać praw idło­ wego układu palców i wyżej w ym ienionej u w a g i, dotyczącej rysików spisanych. 3. Zeszyty. Tylko biały, suchy i gładki papier, przytem dość gruby, tę g i, dobrze gum ow any i prasow any nadaje się na zeszyty dla uczącej się młodzieży. P ap ier zadzierżysty, bibulasty i przebi­ ja ją c y w strzym uje w szelki postęp w nauce i zniechęca do pi­ sania. Przez cienki bowiem p ap ier pismo przeziera brudnym cieniem na drugą s tro n ę , pap ier zaś połyskuj ący nuży oko i działa szkodliwie na wzrok. N a z b y t gładkim i bardzo nagu- m owanym papierze atram en t nie czepia się d o b rze ; papier w zeszycie zadzierżysty czyli bibulasty je s t w prost niedopu­ szczalny, bo pismo zalewa się, tra c i swoją w yrazistość i pięk­ ność i zniechęca piszących tern , że zam azuje lite ry odryw ają- cemi się co chw ila włókienkam i. O f o r m a t zeszytów toczono zaw zięte s p o ry ; nie możemy też spraw y tej nazw ać obojętną i uznajem y dla nauki kaligrafii na niższym stopniu form at s t o j ą c y bez w ątpienia za odpo­ w iedniejszy. Na stopniu wyższym oba form aty s t o j ą c y i l e ­ ż ą c y czyli p o d ł u ż n y są zarów no dobre, byle ich szerokość nie przekraczała zanadto m iary 20 cm , albowiem ram ię star- szego ucznia opisuje z łatw ością łu k 30°, którem u odpowiada cięciw a do 20 cm. P rz y pism ach ozdobnych form atow i leżącem u należy dać pierwszeństw o, gdyż w ypadnie nieraz p isa ć : ty tu ły , nagłów ki, wiersze, dla k tórych to rm at stojący nie w ystarcza. L i n i e pow inny hyć w ykonane kolorem niebieskim lub zielonym , bo czarne zlew ają się z kreskam i atram entow em i i u tru d n iają kontrolę popraw ności znaków. M a r g i n e s (kraw ędź, brzeg) czyli w olna przestrzeń po jednej przynajm niej , jeżeli nie po obu stronach ćw iartki, je st w każdym zeszycie nad er pożądany, n a jp ie rw dla analogii z d r u k i e m , pow tóre dla w ykonania p o p r a w e k (korektur), po trzecie , b y uczniów przyzw yczaić do dociągania a odzwy­ czaić od przeciągania poza granicę w ytyczną pisma. 4. Ołówek i radyrka (elastyka). • Nim uczniow ie zaczną pisać na zeszytach p i ó r e m , trzeba, by naprzód przez pew ien czas pisali m i ę k k i m o ł ó w k i e m , aby ty m sposobem odzwyczaić ich od silnych n a c i s k a ń , do których przyzw yczaili się przy pisaniu r y s i k i e m . ^ P rz y użyciu ołówka przestrzegać należy tych samych w skazów ek, co p rzy użyciu r y s ik a , t. j. uw ażać na należyte zaostrzenie końca ołów ka, n a odpow iednią długość i jakość te ­ goż, gdyż do pisania najlepszym i są ołówki m iękkie, ja k : Ołó­ w ek szkolny Czajkowskiego i K iełb u siew icza, także J a n a Bro- milskiego i ołówki z fab ry k i w arszaw skiej „Maj ewskiego i S półki11, które można obecnie otrzym ać w każdym porządnym handlu. Dobre są też o łó w k i: H a rd tm u th a , F a b ra i ta k zwane „Kohi- n o ry a, lecz te są cokolwiek za drogie. Od dobrego ołów ka pap ier nie doznaje żadnego zagłębie­ nia (żłobka), a znaki m ylnie napisane dają się gum ą łatw o ścierać. Do w ycierania kresek m ożna użyć zam iast gum iela- styki (radyrki), b u łk i lub m iękiszu z chleba. Z łym je s t ołówek, któ ry się łam ie, zad ziera, nierów ne daje k resk i, k tóry trzeba zw ilżać, aby daw ał kreski w idoczne, którego znaki wreszcie się zacierają. Oprócz ołówków g r a f i t o w y c h są ołów ki k o l o r o w e i różnobarw ne kredki w o p r a w i e lub bez o p r a w y , ołówki a t r a m e n t o w e , k tóre w ozdobnej kaligrafii m ogą mieć za­ stosowanie. Będzie o tern m owa poniżej. Dobrze je st zaopatrzyć każdy ołów ek, aby się nie łam ał, w o c h r a n i a c z czyli blaszany k a p t u r e k ; dostać go m ożna w każdym porządniejszym sklepie. Dzieci są nader pochopne do ślinienia o ł ó w k a , czego cierpieć nie m ożna, bo to staje się potem na w yczką b r z y d k ą i szkodliwą. 5. Pióro. Od VI. w. począwszy, zaczęto używ ać do pisania p i. ó r p t a s i c h , a to gęsich dla z w y k ł e g o pism a, — łabędzich, d ro p io w y ch , p a w ic h , sokolich dla pism a s p o r e g o i wielkiej frak tu ry . Do m i k r o g r a f i i (t. z. pism a drobniutkiego) i do r y - s u n k ó w piórkow ych najlepszym i okazały się p i ó r a k r u c z e . Z acinanie tak ich piór w ędle własnej woli nie je s t rzeczą ta k ła tw ą ; daw niej więc w skazów ki, ja k się brać do tego, a potem ja k sporządzić dobry a tra m e n t, w ym agały w y k ł a d u i t r a k t a t u k ilk u n astu k artk o w eg o , a potem szczegółowego p rz e p y ta n ia , czy podane sposoby uczniow ie sobie przysw oili. Dziś wobec w ybornych s t a l ó w e k najrozm aitszego ro ­ dzaju spraw a ta stała się b e z p r z e d m i o t o w a . Mimoto na w s i , gdzie o pióro p t a s i e ta k łatw o, wielce pożytecznem bę­ dzie p o u c z e n i e o ich t e m p e r o w a n i u , naw et w dzisiej­ szej dobie s t a l ó w e k , tern w ię c ej, że pióram i ptasiem i m ożna ja k najdelikatniejsze w ykonać prace. W odległych zakątkach k ra ju może nie tak łatw o o d o b r e s t a l ó w k i , — na wy - b i o r k i zaś czynić w y d a tk i, to pieniądz zm arnow any. U żyw ać należy zawsze tylko s t a l ó w k i dobrze u trz y ­ m anej i należycie w y ta rte j, albo stalów ki ja k n a j c z ę ś c i e j z m i e n i a ć , bo o s z c z ę d n o ś c i ą t y m p u n k c i e w c a l e n i e p o p ł a c a , r a c z e j mś e ^ * s i ę n a p i s z ą c y c h . G dy uczniow ie m ają przejść do pisania piórem na ze­ szycie, należy zastanow ić się nad tern , jak ie p i ó r o im polecić, gdyż inne n ad ają się dla ręk i m łodej i lekkiej a inne dla star­ szej i ciężkiej, inne do pisania s p o r e g o a inne do drobnego. Od początku m ają uczniow ie używ ać tylko s t a l ó w e k m ięk­ kich i sp rę ż y sty c h , o d e l i k a t n e m , d ł u g i e m r o z e p i e- n i u , o n o s k a c h , nieco s z e r s z y c h czyli t ę p s z y c h , a nie­ zb y t ostrych i należycie w y p o l e r o w a n y c h . D la ręki starszej i cięższej odpow iedniejsze są pióra tw a rd ­ sze ; tożsamo do pism a sporego używ a się piór m iękkich, p rze­ ciw nie do pism a drobnego piór tw a rd y c h ; do pisania szyb­ kiego lepsze są pióra elastyczne, m iękkie, a do powolnego pióra tw ardsze, króciej rozkłute (lub rozczepione). Bardzo dobre pióra są z fabryki W asilew skiego *). Pióro sokolskie Ja n a Brom ilskiego i K azim ierza Gergow icza we Lw o­ wie, K arola K u h n a w W iedniu z lit. E . E. dla dzieci do zw y­ kłego pism a Nr. 155, zaś dla pism a drobnego na jednej linii Nr. 170. Oprócz ty ch znane są jeszcze z dobroci p ió ra , zw ane alum inium , G re in e ra , R o ed lera, Haasego , L e o n h a rd ta , Bir- m ingham a i P e ry ’ego. Gdzie wyż w spom nianych piór nabyć nie m ożna, tam może znajdą się: „R oders B rem er Bórsen- federn z literą Do pism a r o n d o w e g o , f r a k t u r y i g o ­ t y k u istnieją osobne staló w k i, dwu- i tró jd z ie ln e , o dwu i trzech n o sk a ch , lub o płaskich końcach rozm aitej szerokości, które są oznaczone num eram i porządkow ym i od 1 (najszersze) do 6 (n a jw ę ż sz e j L iczbow anie dw udzielnych jest odróżnione przez dodanie z e ra , a więc 10 (najszersze) a tylko 40 (najw ęż­ sze). N adto istnieją do ogłoszeń, napisów , ta b lic z e k , g o d eł, ta k zw ane pióra plak ato w e, blaszane i gutaperkow e (nadzwyczaj dobre i trw ałe), potem narzędzie pisarskie (Soennekens Schreib- instrum ent), w którem przytw ierdza się śrubką 3 m aleńkie piórka ta k , że pisze odrazu B kreskam i, przyczem są możliwe najróżnorodniejsze kom binacye. G dy atoli te w szystkie rodzaje piór są z b y t drogie, należy uczniów pouczyć, że łacno dadzą się zastąpić d r e w i e n k a m i płasko, dwu- lub trójdzielnie zaciętem i. N ie zaszkodzi pouczyć sta rsz y c h , że naw et pióra ptasie dadzą się dw udzielnie zacinać, a prosta t r z c i n a staw ow a, zarów no ja k trz c in a h i s z p a ń s k a da się znakom icie użyć do celów kaligraficznych. 6. Rączka. Pouczm y d z ia tw ę , że p rz y rz ą d , którego dziś używ am y do pisan ia, nazyw a się r ą c z k ą i składa się: 1. z t r z o n k a *) Założonej r. 1895. w Warszawie przy ul. Okopowej 1. 21. \ d rew n ian eg o ; 2. s k ó w k i żelaznej z z a m e c z k i e m czyli zw or­ nikiem , w którym utw ierdza się stalów kę ta k silnie , żeby się nie chw iała i w żadną nie podaw ała stro n ę, inaczej pismo i piszący na tern ucierpieć musi, i 3. ze s t a l ó w k i czyli w ła­ ściwego pióra. Są rąc z k i, m ające zw ornik czyli zam eczek bez­ pośrednio na trzonku bez skówki. N a daw niej używ anych piórach ptasich odróżniano : 1. cho­ rągiew kę, 2. stosinę, t. j. część zbitą w środku chorągiewki, 3. dutkę z błonką w ew n ątrz, k tó rą nazyw ano d u s z ą i po za­ cięciu w yjm ow ano 4. rozczepienie 5. nosek z praw ym i lew ym końcem. G órną część dutki nazyw ano g r z b i e t e m 1. grzbiet- k ie m , dolną b r z u ś c e m . Stalów ka pow inna mocno tkw ić w zam eczku r ą c z k i , k tó ra m a być z lekkiego sporządzona m ateryału, nie cięższego, niż pióro gęsie. G órny jej koniec m a być rów ny z dolnym co do grubości lub może się nieco z w ę ż a ć , aby p u n k t ciężkości b y ł bliżej dolnego końca. N ajlepsze rączki są drew niane (M ajewskiego i S pki), bez wszelkich sęczków, pałeczek lub ozdób, a przytem nie za grube i nie za cienkie. R ączki grube i ciężkie, w środku w ypukłe czyli w r z e c i o n o w a t e , rączki tró jk ą tn e lub rączki z doda­ tkam i po bokach, zarów no ja k rączki zb y t cienkie są nieodpo­ w iednie , gdyż m ęczą rękę piszącego. Te ostatnie zwłaszcza tru d n e są do trzym ania,, osłabiają czucie w p u s z k a c h tak w ażne p rzy pisaniu i w yw ołują niekiedy kurcz palców i ręki. Niedorzecznością zaś w prost są rączki z w yżłobieniam i dla pal­ ców, bo w yżłobienia te są z pew nością tylko przeszkodą , nie zaś pom ocą w pisaniu. 7. Kałamarz. N aczynie do atram en tu zw ało się u starożytnych (isXav- do%siov, a tra m e n tariu m , częściej t h e c a c a l a m a r i a , stąd polski k a ł a m a r z , bo w tern naczyniu byw ały pospolicie, ja k w naszych ozdobniej szych kałam arzach , w ydrążenia do z a t y ­ k a n i a t r z c i n e k (calami). Sporządzano je z różnych m ate- ryałów , ozdabiano często rzeźbam i bogów i talizm anam i i na­ dawano im najrozm aitsze formy. K ałam arz pow inien być um ieszczony po praw ej ręce u c z n ia , mieć s z y j k ę do w nętrza w p u szczo n ą, aby atram en t nie łatw o się w ylew ał, z otw orem nie zb y t w ązkim , żeby za­ nurzanie stalów ki nie doznawało przeszkody. Pożądaną, byłoby rz e c z ą , aby w każdej szkole b y ły um ieszczone stale kałam arze w ła w k a c h , gdyż przez to uniknęłoby się zapom inania tychże, częstego tłuczenia i plam ienia u b r a ń , choć z drugiej strony bez należytej uw agi uczniów, bez podłożenia bibułki pod ze­ sz y t, plam ienie ła w k i, a tem sam em i zeszytu je s t praw ie nie­ uniknione. P rzynajm niej raz na miesiąc trz e b ab y te kałam arze m yć i atram en t często odświeżać, inaczej stężałby i b y łb y nie do użycia. 8. Atrament. R o z p ł y ń czyli czernidło pisarskie [ieXavóv yęcupuór = a t r a m e n t u m librarium zw ał się także Syxavaxov = przypal- n ik , stąd w jęz y k u polskim i n k a u s t , i zn an y był w bardzo odległej starożytności, może daw niej niż trz c in k i, długo za­ stępow ane przez pendzle. — Najpospoliciej robili starzy swój i n k a u s t czyli a t r a m e n t z sadzy i z w ęgli palonego łu­ czyw a, ubezpieczali przed myszam i, zap raw iając inkaust p i o ­ ł u n e m , m iarkow ali za pom ocą gum y lub o c tu , żeby nie był ani zb y t ciekły, ani z b y t gęsty. Czarność atram entów czyli in­ kaustów w ystępow ała najbardziej na karcie eg ip sk ie j, c h ł o ­ n ą c e j r o z p ł y n y i zw anej stąd „bibula“, z czego poszła na­ sza „bibuła“. D la czarności u Ł acinników zw any b y ł inkaust „s e p i a “ przez podobieństwo do p ły n u czarnego, w ydzielanego przez pław = arjTda. In k au st chiński = t u s z należy także do dalekiej starożytności. A tram en t dzisiejszy może być czarny, czerwony, zielony, niebieski itd ., lecz nie za gęsty, ani za blady, pow inien lekko spływ ać ze sta ló w k i, nie zb y t szybko w ysychać, ani zaw ierać szkodliw ych chem icznych połączeń. Do zw ykłego pisania po­ sługujem y się atram entem c z a r n y m ; in n y m i do popraw iania, ru b ry k o w a n ia , rysow ania lub w yciągania linii. Dobrze je s t do zw ykłego a tra m e n tu dodać t u s z u (atram en tu chińskiego), sprzedaw anego zw ykle w laseczkach czw orogrannych, którego używ am y do prac kaligraficznych większej w a g i : p o d ań , pe- tycyi, m em oryałów, dekretów , okólników, ogłoszeń, reskryptów . W cale dobry atra m e n t w yrabia fab ry k a „T len11 n a Zam ar- stynow ie obok Lw ow a i „F abryka chemiczno - kosm etyczna J. Ih n ato wieża “ we Lwowie. D obrym rów nież atram entem je s t „A nth racen “, bo je s t czarny i po w yschnięciu nie zaciera się, ja k wiele in n y c h , ani nie b le d n ie je , ale owszem staje się jeszcze ciem niejszy. A by zaś a tra m e n t nie w y sy c h a ł, a przez to nie gęstniał i nie zanieczyszczał się prochem , n a l e ż y p o użyciu kałam arz nakryw ać lub otwór zatykać korkiem. Do pisania m ożna używ ać także rozm aitych f a r b w p ł y ­ n i e , w g u z i c z k a c h lub tu b k a c h , odpowiednio w odą roz­ cień czo n y ch ; do ozdób farb y srebrnej lub złotej, wreszcie farb silnie gum ow anych czyli g u a c h e ’ ó w , o ozem przy pism ach ozdobnych będzie w zm ianka. Inne przybory kaligraficzne. D aw niej p rzy kaligrafii do sprzętu pisarskiego należały prócz 1. thecae calam ariae (kałam arza z piórnikiem ), 2. szybki ołowianej kolistej do znaczenia l i n i i , 8. praw idła do prosto­ w ania tychże linii , t a k ż e 4. n o ż y k , którego używ ano nie tylko do zacinania p i ó r , ale tak że do w yskrobyw ania m yłek i do obrzynania papieru (scalpum librarium ). W ielkie znaczenie m iała ta k ż e : B. o s e ł k a (d-rjydrt] , cos) do ostrzenia nożyków, 6. z ą b k i e r n o z i (dzika) lub k o n c h a do gładzenia k arty , 7. k a m i e ń z p ian y m orskiej do skrobania trzcinek i skroba­ nia k a r te k , 8. g ą b k a (anóyyia) do w yw abiania plam . Dzisiaj potrzebny n o ż y k tylko do zacinania rysików , ołówków i drew ienek przy sporem piśm ie rondowem. Zacinanie ołówka. C h c ą c z a c i ą ć o ł ó w e k , bierzem y go do lewej ręki, przytrzym ujem y oparłszy na dłoni palcem w ielkim i w skazu­ jącym i ścinam y drzew ce, potem zaostrzam y koniuszek, od­ w róciw szy ołówek od siebie. Zacinanie pióra. Gdzie to w skazane, m ożna uczniom pokazać, ja k się tem ­ peruje czyli zacina pióra. Oskrobawszy z lekka d u t k ę pióra gęsiego z pow ierzch­ nej bło n k i, przy trzy m u je się ją zw róconą ku sobie palcem dużym i w skazującym lewej rę k i, oparłszy o palec ś r e d n i ta k samo ja k przy zacinaniu ołówka. P otem przycinam uko­ śnie najp ierw b r z u s i e c , następnie g r z b i e t e k u samego k o n iu sz k a , w reszcie trzeciem cięciem podłużnem odsłaniam w nętrze d utki m niej więcej na długość 8 cm w p o ł o w i e j e j g r u b o ś c i i w yjm uję ze środka ta k zw aną d u s z ę . Teraz po­ ciągnąw szy po grzbiecie d u tk i nożykiem w zdłuż raz 'lub dwa razy, by uczynić pióro do gładkiego rozczepienia s p o s o b n e , rozkłuw am je cośkolwiek nożykiem , a w łożyw szy dutkę innego pióra przez n a c i s k ku górze przedłużam to rozkłucie na 1 cm i n ajpierw z lew ej, potem z praw ej strony ścinając n a r ó ż n i ­ c z k i , zbliżam się nożykiem do rozkłucia i form uję n o s e k , k tó ry oparłszy na paznokciu dużego palca ręki lewej lub na dutce innego p ió r a , p r z y c i n a m z n ag ła ostrzem z praw ej strony na lew ą. Doświadczenie p ouczyło, że koniuszek l e w y noska, t. j. ze strony lewego palca, pow inien być dłuższy i szerszy, aniżeli koniuszek praw y*). K a lig ra f nie obejdzie się wreszcie bez rozm aitych l i n e a - ł ó w , a to linii p ł a s k i e j , k a n c i k a czyli linii czw orogrania­ stej, l i n i i t r ó j k ą t n e j i k ą to w n ic y ; p o trzeb n y m u c y r k i e 1, a do w yciągania linii p rz y rz ą d , n azw any grafionem (Reifife- der). D aw niej używ ano do w ysuszania pism a piasku (białego, b ry lan to w eg o ), obecnie w ystarcza b ib u łk a , której zarzu t czy­ n ią , że w skutek je j użycia atram en t tra c i n a czarności, a pi­ smo staje się często blade i niew yraźne. P o w ykończeniu ja ­ kiejś pracy piśm iennej, należy pióro oczyścić i osuszyć bibułą, kaw ałkiem ircby lub su k ie n k a , które piszący zawsze powinien mieć pod ręką. 9. Piórnik. Byłoby wielce p o żąd an em , by każdy z p iszący ch , przy ­ najm niej n a wyższym stopniu nauki, posiadał porządny p i ó r ­ n i k z p r z e g r ó d k a m i , w k tórycbby m ogły znaleźć pom ie­ szczenie sta ló w k i, rą c z k i, o łó w k i,. r a d y r k a , kaw ałek ircby lub sukna, lin ijk a , dw a tale rz y k i m ałe na farb y i m iejsce na pen- dzelek do rozpuszczania farby. P iórn ik dość sz ero k i, w postaci większego n o ta tn ik a , niezbyt głęboki b y łb y najbardziej odpo­ wiedni. *) Por. „Sztukę pisania1. Warszawa 1781. Kartka 18. i tabelę II. 2 W te n sposób piszący przyzw yczaiłby się mieć w szystkie swoje przybory razem i naw y k łb y do porządku i ła d u , gdy tym czasem obecnie nieraz to jednego , to drugiego przyboru n ie m a , lub szuka go długo , bo nie przypom ina sobie , gdzie go w pospiechu schow ał, w k tó rą kieszeń ubrania. Znam z a k ła d , w którym każdy uczeń m a n a w szystkie przybory pudełko z swoim podpisem. Te pudełka przechow ują się w osobnej szafie oszklonej , i to wszystko w ygląda wcale porządnie. Zw ażyw szy je d n a k , że ta k ą szafę m usiałaby posia­ dać każda k lasa, w której uczą się kaligrafii, że pudła zostają w klasie, a uczeń m usiałby mieć chyba 2. pudło z takim iż przy- boram i dla ćwiczeń d o m o w y ch , a więc narażać się na po­ dw ójny w ydatek , nie uw ażałbym takiego zarządzenia za p ra ­ ktyczne. 10. Tablica. N ajniezbędniejszym sprzętem każdej klasy je s t porządna t a b l i c a . Jeżeli bowiem nau k a w szystkich przedm iotów w szkole m a się opierać ile możności na p o g l ą d z i e , toć poglądow ą m usi być w pierw szym rzędzie nau k a kaligrafii, a uczniowie, przynajm niej na pierw szym stopniu n a u k i, pow inni tylko to pisać, co w idzą n a tablicy ręką nauczyciela skreślone. Um ieszczona na podw yższeniu czyli stopniu (gradusie), ta k żeby dla w szystkich naw et dla najdalej siedzących była w id n a , lub przytw ierdzona na ścianie i za pom ocą korby, bloku lub innego łatw ego m echanizm u przesuw alna, nie po­ w inna r a z i ć oczu uczniów połyskiem la k ie ru , a pracę nau­ czyciela pow inna ułatw iać p r z y c z e p n o ś c i ą kredy do swej p o w ie rz c h n i, żeby się kreda nie ześlizgiwała. Musi więc być tablica m a t o w o p om alow ana, z drzew a należycie w ygładzo­ nego lub z grubego płó tn a woskowego sporządzona, bez r y ­ sów, pęknięć, bez sęków i chropow atości. Po obu sw ych stro n a c h , albo, jeżeli je s t przesu w alną, na sw ych częściach m a mieć lineam ent dla pism a łacińskiego i niemieckiego, ja k w zeszytach dziatw y ; n a w yższym stopniu lineam ent j e d n o l i n i j n y , a gdzie je s t obowiązkowe pismo rondow e, albo gdzie uczą p i s m o z d o b n y c h , je d n ą stronę kratkow aną o k ratk a ch 3 do 4 centym etrow ych. — Poniew aż pisanie w zoru zabiera dużo czasu i nieraz w ypadnie zostawić go n a następny dzień, należy tablicę odw rócić, albo przesu- w alną podciągnąć, b y w zoru nie zm azano. W daw niejszych czasach nauczyciel s a m s p o r z ą d z a ł sobie lineam ent n a tablicy s p o s o b e m c i e s i e l s k i m przy pom ocy sznurka nakredow anego i odpow iednich nacięć n a ta ­ blicy, naprężając g o , a potem puszczając, ta k że pow staw ała linijka. Gdzie konieczność się okaże, może będzie potrzeba spo­ sobu tego użyć. Tablica m a służyć nie tylko do n a p isa n ia w z o r u , lecz także do przeprow adzenia k o r e k t u r y z całą k lasą , bo bez k o rek tu ry nau k a żadną m iarą postąpić nie może. Także ucznia w zyw a się do tablicy, aby popróbow ał swoich sił w kreśleniu znaków k red ą , szczególnie zaś pozbył się błędów i naw yczek niew łaściw ych p rzy piśmie. 11. Kreda. Tylko kreda m ię k k a , łatw o p rzy c z e p n a , hez obcych przy­ m ieszek: ziem i, gliny, piasku jest p rzy d atn a do uży tk u szkol­ nego. K reda tw a rd a , p ełn a ziarnek k am ieni, krająca tablicę, ześlizgująca s ię . do rozpaczy piszącego doprow adzić może i je st ogrom ną przeszkodą w pracy. Musi przeto być ja k najtroskli­ wiej w y s z l a m o w a n a , nabyw ana z pierw szorzędnych skła­ dów, jeżeli m a odpowiedzieć celowi. Obok kredy szkolnej w la­ seczkach czw orograniastych najlepsze są kredy a m e r y k a ń ­ s k i e w laseczkach stożkow atych lub ostrosłupow ych, które się n ad ają n aw et do najdelikatniejszych r y s u n k ó w na ta ­ blicy. Oprócz kredy b i a ł e j są też k o l o r o w e , wielce do nauki p r z y d a tn e , m ianow icie , gdy m am y pisać pismem rondowem, gotykiem lub fra k tu rą d w u d z i e l n i e czyli dwoma kreskam i n a r a z ; — będzie o tern m owa na właściwem miejscu. Oczy­ wiście na ciemnej tablicy nie m ożna użyć kredek ciemnego k oloru, lecz w yłącznie koloru ja k najjaśniejszego. 12. Gąbka i ściereczka. Gdy w zór na tablicy spełnił swoje zadanie i gdy m am y przy­ stąpić do dalszego to k u n a u k i, trzeba tablicę zetrzeć a do tego konieczna gąbka m iękka, dość d u ż a , zawsze przed ś c i e r a ­ n i e m dobrze w yciśnięta i w czystej wodzie w ypłukana. G ąbka należycie nie w ypłukana tab licy nie oczyszcza, ale owszem p l a m i . N ajlepiej tablicę przed rozpoczęciem lekcyi ś c i e r a ć , aby nie dużo tracić czasu. U skutecznia się tę czyn­ ność w ten sposób, że się gąbką posuw a z góry ku dołowi, od jednej do drugiej strony. Grdyby o s a d k r e d o w y n a gąbce był za obfity, w ypadnie często gąbkę p o d c z a s ś c i e r a n i a po raz w tóry w ypłukać i dać tab licy potem w y sch n ąć, bo na suchej tablicy kreda nie w ilgotnieje , nie ześlizguje się-, lecz z łatw ością p o s u w a i pisanie czyni o wiele spraw niejsze. Lecz takie s t a r c i e gąbką nie zawsze w ystarcza, jeżeli pragniem y, żeby postaci pisowe j a s n o w y stąp iły ; dobrze mieć przeto, j eżeli to m ożliw e, czystą ściereczkę i tą ściereczką ta ­ blicę na sucho w ytrzeć , aby nie pozostało na niej ani śladu po kredkach białych lub kolorowych. 13. Doskonałość sprzętu pisarskiego nowszych czasów. W idzieliśm y, jak ich to przyborów potrzebow ano daw niej przy pisaniu i z jakiem i trudnościam i m usiał daw niej piszący walczyć. P ra ca tysięcy lat i setek pokoleń złożyła się na to, aby przybory do pisania ulepszyć i udoskonalić, a tern samem pracę ułatw ić. Nie potrzeba teraz żm udnego i trudnego tem perow ania piór, bo dzisiejsze stalów ki najw ybredniejsze n aw et zadow alają w ym agania i są przydatne swoim odrębnym krojem do pism wszelkiego rodzaju i gatunku, od najdelikatniejszych począwszy, a na plakatow ych pism ach skończyw szy. Nie potrzeba rów nież papieru g ła d z ić , ró w n a ć , liniować, przecinać, bo to w szystko ju ż otrzym ujem y gotowe i n a ty c h ­ m iast dó u ży tk u przydatne. — Nie potrzeba w reszcie zajm ow ać się zaw odzącą nieraz fabrykacyą rozm aitych atram entów , skoro teń a rty k u ł stał się nadzw yczaj ta n i i może w szystkim odpo­ wiedzieć potrzebom . P rz y ułatw ionej technice p i ę k n e pismo może i pow inno stać się w ł a s n o ś c i ą ja k najszerszego o g ółu, bo w szystko składa się na to, aby nabycie biegłości w piśm ie ułatw ić i p i­ smo .udoskonalić. Tern bardziej ubolewać należy, gdy kto tę biegłość sobie lekceważy, a koszlawe, niedbałe, zam azane i nie­ czytelne pismo pragnie uw ażać za oznakę wyższości um ysłu. — Je st to raczej' dowodem próżności nagannej i najczęściej źle świadczy o .charakterze piszącego. ROZDZIAŁ III. UKŁAD CIAŁA. aj w ażniejszym w arunkiem nabycia dobrego pism a je s t praw idłow y układ ciała *). Na układ ten od pierw szych chw il nauki baczną trzeba zwracać uw agę, bo pom ijanie tego szczegółu i naw yknienie do złego układu staje się potem drugą n a tu rą tak, że później będzie coraz trudniej piszącego do należytego układu ciała przyzw yczaić. N iepraw idłow y układ ciała podczas pisania wiele sm utnych sprow adza następstw . Z bytnie pochylanie ciała pow oduje skrzyw ienie stosu pacierzow ego, nu ży oczy i prow a­ dzi do krótkow zroczności. O pieranie się piersiam i o przednią część ław ki tam uje rozwój klatki p iersio w e j, u trudnia oddech i osłabia cyrkulacyę krw i — słowem, nuży dziatw ę i działa na nią przygnębiająco. P rzechylanie się w bok ku lewej stronie pow oduje w zniesienie się-lew ego ram ienia. Te i tym podobne skutki złego układu ciała przy pisaniu zgubnie oddziały wuj ą na każdy organizm , szczególniej zaś u m łodzieży w toku jej rozw oju fizycznego, mogą naw et spro­ wadzić różnego rodzaju kalectw a. Dlatego trzeb a uw ażać: a) na n ależy ty układ tułow iu, b) na nachylenie głow y, c) na ram iona, cl) n a ręce, e) odległość oczu od zeszytu, f ) na układ n ó g , g) n a trzym anie pióra. a ) T u łó w . Uczeń pow inien siedzieć przy pisaniu ja k w skazuje Fig. I.**) bez p rz y m u su , prosto i swobodnie i piersiam i kraw ędzi stołu lub ław ki wcale nie dotykać.. Tułow ia nie wolno prze- *) P o r ó w n a j dzieło p. t.: „a ) Sztuka pisania, Warszawa 1781, gdzie w rozdziale II. mowa o regułach istotnie potrzebnych do foremnego pisa­ nia, jak: 1. o ułożeniu ciała, 2. o trzymaniu, pióra, 8. o sposobności ^zdol­ ności) do pisania w powszechności, 4. o ułożeniu ciała do pisania przy­ zwoitego młodym panienkom, 5. o wyobrażeniu ręki trzymającej pióro, 6. o naginaniu i wyciąganiu palców i t. p. b) Instruction fur den Unter- richt an den Eealschulen in Osterreicłi im Anschlusse an einen Normal- lehrplan. Wien 1879. c) Instrukcj a dla gimnazyów w Auśtryi 1900. d) Układ ciała, położenie zeszj'tu i li, runek pisma, Józefa Czerneckiego, 1895. **) Według zdjęcia ] rof. B. Błażka. chyląc w żadną stronę, ani też górnej części ciała nie m ożna nachylać n aprzód, gdyż to kręp u je swobodę ucznia i pow oduje prędkie znużenie. • Fig. I. b) G ło w a . Grłowa ma być lekko naprzód ku zeszytow i pochylona. Nie wolno nią żadnych w czasie pisania w ykonyw ać ruchów ani jej przechylać w jed n ą lub d ru g ą stronę. c) R am io n a. Oba przedram iona, nachylone względem siebie pod ką­ tem p ro sty m , m ają mieć łokcie na odległość dłoni poza k ra­ w ędzią s to łu , czyli p u n k t oparcia obu przedram ion m a być oddalony od łokcia na szerekość dłoni. Łokcia ani praw ego ani lewego nie należy trzy m ać za blizko c ia ła , ale też nie wolno go bardzo oddalać, aby jed n a lub druga łop atk a w skutek tego się nie podnosiła. R ów nież górną część ram ienia praw ego na­ leży trzym ać dość blizko c ia ła , nie przyciskając zbytnio do siebie. d ) Ręce. Zadaniem ręk i lewej je s t przytrzym yw anie z eszy tu , po którym ręka praw a posuw a się swobodnie w raz z . przedra­ mieniem. e) O d le g ło ś ć oczu od zeszytu. P rz y takim układzie ciała oczy będą m iały należyte od­ dalenie 26—31 cm od z e sz y tu , a ich oś poziom a będzie rów no­ legła do kraw ędzi stołu. Grbyby uczeń n a tę odległość nie w i­ dział pism a zw ykłego w y raźn ie, natenczas pow inien używ ać okularów. W iększa zaś odległość m ęczy wzrok. f ) N ogi. Nóg nie należy zakładać jednej na d ru g ą , ale zgiąw szy w kolanach pod kątem p ro sty m , stopy opierać całą pow ierzch­ nią o p o d ło g ę , a nie na palcach luh piętach. Nie wolno nóg k rzy żo w ać, ani w yciągać daleko przed s ie b ie , zaginać wstecz w lew ą lub praw ą stronę. P ię ty stóp m ają być zbliżone, a palce odchylone od siebie. Zdanie więc P io tra S zrettera („N auka pięknego pisania. W arszaw a 1889“), że pozycya nóg je s t p rzy pisaniu obojętna, m usim y stanow czo potępić, ale pochw alić jego tw ierdzenie, że p r z y s t o j n o ś ć , a raczej (przyzwoitość) je s t tu w praw dzie nie j e d y n y m , ale j e d n y m z w arunków dobrego pisania. g) T rz y m a n ie pióra. W ażnem dla postępu w nauce kaligrafii je st trzym anie pióra (ry sik a , o łó w k a , trzciny, drzew ienka). Pióro trzeb a trz y ­ m ać t a k , aby w ręce nie drgało , bo w tenczas pismo byłoby chw iejne i d rżące; ujęcie pióra m a więc być pew ne, ale swo­ bodne, t. j. nie za słabe ani za mocne , bo mocno trzym ane zm niejsza swobodę ruchu r ę k i , osłabia czucie potrzebne do cie­ niow ania każdej litery i pow oduje skurcz pisarski. N ależy zatem pióro trzy m ać lekko i to w ten sposób, by w ielki palec praw ą stroną tylko koniuszkiem dotykał rączki i przyciskał ją lekko ku lewej stronie palca środkowego, a p ra ­ wej w sk azu jąceg o , k tó ry m a być w ygięty łagodnym lukiem nad trzonkiem . K oniuszek palca wskazującego w yw iera nacisk p rz y tw orzeniu kresek fu n d am en taln y ch , czyli p e łn y c h , pro­ w adzi pióro i oddalony je st od jego końca czyli noska 3 do 4 cm. Bliżej ujęte pióro plam i palce , a przez to i zeszyt, da­ leko zaś ujęte u tru d n ia pisanie. Bliżej końca pióra leży palec środkow y, a najdalej oddalony palec wielki. P alce: serdeczny (pierścienny) i m ały m ają być lekko podgięte pod palcam i do pisania użytym i i pochylone ku d ło n i, ta k ażeby tylko praw a strona palca małego dotykała się zeszytu. N a koniuszku p ra ­ wej strony palca m ałego opiera się ręka piszącego i znajduje w nim ułatw ienie we wszelkich poruszeniach na papierze. R ą ­ czkę, ry sik , ołówek i t. p. trzym ać pow inny 3 palce t. j. wielki, środkow y i w skazujący. Trzonek opierać się m usi poza kostką głów pa palca wskazującego i być skierow any ku praw em u b ar­ d o w i piszącego. P raw a ręka nie pow inna przy pisaniu ani pię­ ścią' ani podręczeni dotykać ław ki. P rz y piśmie rondo w em , gotyckiem i łam anem u k ł a d c i a ł a .ppzostaje zupełnie ten sam , l e c z z e s z y t m usi leżeć rów nolegle do kraw ędzi sto łu , a trzo n ek rączki spoczywać na głów nej kostce palca wskazującego, w skutek czego palce, pod­ trzym ujące rączk ę, m uszą być w c i ą g n i ę t e (skurczone), a nie, ja k p rzy piśm ie zw y k łe m , w y c i ą g n i ę t e . Ł a w k i szkolne. Zw ażyw szy, że dziatw a przebyw a w roku około 1000 go­ dzin w szkole, co dla pilnego u c z n ia , k tó ry w sześciu latach kończy szk o łę, czyni 6000 g o d z in , starać się trzeb a koniecznie o ja k najodpow iedniejsze ła w k i, aby zapobiedz zgubnem u w p ły ­ wowi ta k długiego w ysiadyw ania w niew ygodnej ławce. Nasz pierw szy te o re ty k : Stanisław Serafin Jagodyński ta k o tern mówi żartobliw ie w swojem dziele: „Trzeba, aby ław y w szkole były heblow ane, aby tam kolące orzechy nie b y ły dopuszczane, żeby co p an a młodego na ław ie nie kłuło, zaczem by się często m usiał p o ry w a ć , albo ja k na szydle sie- dzieó‘!. Ł aw ka więc i stoły pow inny być gładkie i zastosow ane do w zrostu uczniów ; dlatego w każdej klasie m ają być przy ­ najm niej dwa rodzaje ław ek t. j. dla uczniów w iększych i m niej­ szych. N ależy przedew szystkiem zw ażać, ażeby: 1. uczeń sie­ dząc w ław ce i zgiąw szy nogi pod kątem p ro s ty m , m ógł mieć uda podparte aż do p o d k o lan e k , a całem i stopam i opierał się 0 podłogę, 2. aby m ógł się swobodnie w pionow ym k ierunku opierać krzyżam i i plecam i, 3. aby stół b y ł zastosow any do w zrostu piszącego i w takiem o d d a le n iu , iżby, chcąc n a nim pisać, nie potrzebow ał się zbytnio nachylać i w krzyżach zgi­ nać , ani w spinać ram ion do góry. Starać się trzeba w reszcie 4. żeby św iatło padało z l e w e j s t r o n y piszącego a więc ‘ł aw ki w odpow iedni ustaw ić sposób, inaczej będzie cień padał na zeszyt i osłabiał w zrok. W lecie, gdy św iatło je st zb y t j a ­ skraw e, należy je złagodzić spuszczeniem zasłon. Po napisaniu ćw iczenia pow inien uczeń przedew szystkiem obetrzeć stalów kę o b ib u łk ę , kaw ałek sukna lub irch.y, bo w y­ m aga tego porządek, zachow anie dobroci pióra i popraw ność następujących ćwiczeń. Z aschnięty bowiem n a st^le^y^eT* ajtr m ent je st potem przeszkodą dobrego pisma. Uw aga. .... ... J a k i m a być średni w ym iar ław ki, mówi „Instrukę^ji^Usfaw 1 R ozporządzeń w zakresie szkół ludow ych K. Pierożyńśkidjs(eęj str. 90“. W tej m atery i pisali także w ie le : Dr. F a h rn er, Dr. Frey, Dr. Schober i i n n i , a Dr. P a h rn e r p o w ia d a , że głów nym po­ wodem złego trzy m an ia się u dzieci je s t złe oddalenie przed­ niej części ław ki (zwanej pultem ) od siedzenia; dlatego p ły ta w przedniej części ław ki pow inna być w y su w aln a, aby uczeń m ógł ją sobie w edług potrzeby u re g u lo w a ć ; gdzie zaś tego n ie m a , trzeba dzieciom m iejsca ta k w yznaczać, aby uczniow ie starsi siedzieli w ław kach w y ższy ch , m ogli się swobodnie w nich poruszać i siedząc oprzeć się stopam i o podłogę. Gdzie znow u konieczność tego w y m a g a , żeby się posłu­ giw ać starem i, dzisiejszym w ym aganiom nie odpow iadającem i ła w k a m i, trzeba za w ielką wysokość ław ki sprostować zapo- m ocą stołeczka (podnóżka), a.za m ałą wysokość s t o ł u (pultu) zapom ocą p o d k ł a d e k . Ze w zględu na to , że się zb y t często nap o ty k a n a roz­ m aite niedostatki w budowie ła w e k , u w a g a n a układ ciała n i g d y nie może być za w i e l k ą , a nau k i pięknego pisania należy w te n sposób udzielać, b y uczniow ie m ogli od czasu do czasu pow staw ać. Poniew aż bardzo często uczniow ie ćwiczą się w p i s a n i u znaków właśnie w tedy, gdy nauczyciel now ą objaśnia form ę, mimo że co do jej pow stania i budow y nie m ają jeszcze j a ­ snego p o jęc ia, w skazaną je s t rzeczą, by uczniow ie objaśnień n a u c z y c i e l s k i c h w ysłuchali stójąc, bo tern zaradzi się p o - b i e ż n o ś c i , a zarazem da się uczniom podczas pisania kilka­ k ro tn ie sposobność, by ciału inne nadali położenie , a tem sa- m em wypoczęli. W razie niedostatecznego ś w ia tła , nauka kaligrafii o d- b y w a ć s i ę n i e p o w i n n a . Z drugiej strony zb y t jaskraw e św iatło należy łagodzić zapom ocą ru le t, storo w lub innych za­ słonek. ROZDZIAŁ IV. CEL NAUKI KALI GRAFI I . ,elem kaligrafii je s t: 1. w yuczenie dzieci pism a pię­ knego t. j. w yraźnego i kształtnego , 2. w pojenie wczesne w uczących się zam iłow ania p o rząd k u , czy­ stości i p ię k n a 1). A by zaś cel te n osiągnąć , należy naukę sam ą i je j cel traktow ać na rów ni z innym i przedm iotam i. Z najo­ mość bowiem p i s a n i a je s t dzisiaj przedm iotem ta k ogólnego i powszechnego p o żytku, biegłością ta k p o trzeb n ą i pożądaną, że w naszych czasach bez niej obejść się nie m ożna. Sam a więc znajom ość ju ż nie w ystarcza i słusznie m ożem y się domagać, aby pisano c z y t e l n i e , p i ę k n i e i b i e g l e . M amy w języ k u polskim cenne dzieło J a c k a P r z y b y l ­ s k i e g o : „O kunszcie pisania u starożytnych. K raków 1788“, k tóre przedstaw ia rzecz o kaligrafach w starożytności, opartą na nader licznych a wielce ciekaw ych źródłach. U ludów zachodnich doszła dziś kaligrafia do tej wyso­ kości, źe graniczy poniekąd ze sztuką ry so w an ia, na której opiera się w znacznej c zęści, przynajm niej w nauce początkow ej. U nas rów nież do pisania w ielką przyw iązyw ano wagę, czego najlepszem dowodem są ta k liczne nazw iska pisarzów, przepisyw aczów , exornatorów i illum inatorów w w ieku 14. —16., o których w spom ina L elew el, niem niej okazały poczet pol­ skich kaligrafów , któ ry ch w ym ienia E stre ich e r w swej Biblio­ grafii2), lub k tórzy w nowszych w ystąpili czasach. Pierw szym now atorem i reform atorem naszego pism a ta k drukowego ja k odręcznego pod względem teoretycznym i p rak ­ tycznym je s t w y traw n y m yśliciel i znaw ca języka polskiego, zarazem w ytw orny drukarz krakow ski, J a n J a n u s z o w s k i , k tó ry w książce pod ty tu łe m : „ N o w y K a r a k t e r P o l s k i z r. 1594.“ bierze zu p ełn y rozbrat z dotychczasow ym gotykiem , a zastępuje go charakterem dw ójpolskim : p r o s t y m i u k o ­ ś n y m . D ow iadujem y się z tej k siążk i, że popraw ą pism a pol­ skiego zajm ow ali się n aw et nasi królow ie, ja k Z ygm unt A ugust, Stefan B atory i m ężowie najw ybitniejsze w naszem społeczeń­ stw ie zajm ujący stanow iska, ja k kanclerz i hetm an w ielki ko­ ronny J a n Z a m o jsk i, J a n K ochanow ski, Ł ukasz G órnicki, S ta­ nisław Orzechowski. N ajdaw niejszem dziełem , tra k tu ją c em w szechstronnie w ła­ ściwą naukę pięknego p isa n ia , jest S t a n i s ł a w a S e r a f i n a J ag o d y ń s k i eg o : „ K a l l i g r a p h i a a bo C a n c e l l a r i a z roku 1695.“. Z aw iera bowiem może pierw sze i najdaw niejsze w zory pism a kaligraficznego polskiego, w ypow iada pierwsze zasady teoretyczne i m etodyczne pięknego pisania. Egzem plarze pięknych charakterów do tej książki Jago- dyńskiego w ykonał bardzo starannie k a lig ra f K a r n e w a l s k i . Po tej „K alligrafii“ pojaw iają się u nas nowe w zory do­ piero w drugiej połowie X V III. w ieku, m iędzy innym i: „For- schryfty nowe polskie", w ydane przez M ichała Grólla w W ar­ szawie 1773. Dowodzą one, że pismo polskie m a swój odrębny charakter, bo unika kluczek g ó rn y c h , n aw et d o ln y ch , kończąc w ygięte w ydłużenia kropką, i różni się od innych pism w y ra­ zistością i zamaszystością. Podręcznikiem do kaligrafii w całem tego słowa znacze­ n iu , godnym uw agi ta k pod względem w ytw ornego druku, jak o też nad er pouczającej tre ś c i, je st książka p. t . : „Sztuka p isan ia11 w 3 rozdziałach. W arszaw a 1781. Sprow adza pismo .do 2 pierw iastkow ych fig u r: p r o s t e j i k r z y w e j , a całą b u ­ dowę pism a przeprow adza genetycznie, wiele la t wcześniej niż Niemcy. N ader cennym pom nikiem dla nas j e s t : „W zór pism a, do­ dany do E lem entarza dla szkół parafialnych i narodow ych. K raków . W ilno. W arszaw a. 1785“ wiekopom nej K om isyi E d u ­ k a c y jn e j, k tó ra tym „E lem entarzem 11 w yprzedziła w szystkie ucyw ilizow ane narody w m etodzie czytania n a podstaw ie p i­ sania i w połączeniu z tem że. W zór odznacza się nadzw yczajną p ro sto tą , w yrazistością i czytelnością, a więc naj główni ej szemi zaletam i praw dziw ie dobrego pism a. L ask i, łu czk i, kluczki i typow e postaci g ło se k , um ieszczone na czele w z o ru , dowo­ dzą , że autor p rag n ął oprzeć naukę na m etodzie genetycznej, przepisy zaś są tego ro d zaju , że u łatw iały nauczycielow i n a ­ uczanie, a dzieciom postęp. Jeżeli W zór K om isyi E dukacyjnej dom aga się ju ż ćwi­ czeń przygotow aw czych, to na potrzebę i ważność tychże n a j­ w iększy nacisk kładzie: „Sposób N ow y11 pisania i czytania ra ­ zem dla p a n i e n e k z przypisam i dla nauczycielek. K raków . 1790. Za pierw iastki abecadła uw aża ta książka laseczki, kó­ łeczka i półkółeczka, które nazyw a także oczkam i i półoczkami, przeprow adza z całą ścisłością naukę czytania i pisania razem , posługuje się m etodą linearną i genetyczną. Tylko w zór do­ dany do książki je s t dość niedołężny, dlatego polecą autor wzór kaligrafa J a k u b o w s k i e g o , w ybijany w W arszaw ie; za to sam w ykład o nauce p isa n ia , p rze stro g i, u w a g i, reguły, prze­ pisy i ustaw y autora są wyższe nad wszelkie pochw ały. C hlubą naszej lite ra tu ry kaligraficznej jest: „N auka o do­ brem piśm ie11 przez X . Kopczyńskiego, P ijara. W arszaw a. 1807. Słow nictw o czysto polskie, w ykład ja sn y i przystępny, zasto­ sowanie ćwiczeń przy g o to w czy ch , m etody, linearnej i g en ety ­ cznej — to głów ne zalety tej książki. Pismo sam o . odznacza się siłą, męskością i jakąś ujm ującą pow agą; je st ono przejrzyste, jasne i pew ne i najdobitniej uw ydatnia właściwości praw dziw ie polskiego pism a. N ajlepiej i najpiękniej odczuły i zachow ały później te znam iona „W zory polskie1' Sew eryna Oleszczyńskiego, A ntuszew icza, Tarczyńskiego i Józefa Piórkiewicza*). Dzisiaj nan k a pisania je st w szkołacli naszych nieroz- dzielną cząstką ogólnego w ykształcenia młodzieży, je st przed­ m iotem obow iązkow ym , a plan naukow y przyw iązuje do niej w ielką w a g ę , bo w yznacza osobne n a te n cel godziny. W szko­ łach ty p u niższego wolno naw et nauczycielow i, pomimo bar­ dzo skąpego w ym iaru czasu, zając w edług istotnej potrzeby dwa stopnie równocześnie pisaniem , jak o n au k ą głośną. ROZDZIAŁ V. Z A L E T Y PI SMA DOBRE GO. onieważ p i s m o je s t ja k b y drugim j ę z y k i e m , po­ S słem lub t ł u m a c z e m naszych m y śli, przeto słu­ sznie dom aga się jed en z n ajdaw niejszych naszych kaligrafów J a g o d y ń s k i , żeby było p i ę k n e m i staw ia k r a s n e p i s m o n a rów ni z k r a s o m o - s t w e m . „Iż zaś piękna to, pow iada, i oczom i uszom ludzkim podobać się i przez nie do serc niejako się w kradać , każdy o tern r a d z i ć i na to ma się s a d z i ć , a by 9 z d o b n i e mógł mówić, co mówi i n a d o b n y m i m ógł napisać, co pisze, cha­ rak teram i". W tej m yśli też p rzytacza zdanie sław nego filologa z 16. w. Jakóba P o n tan u sa, któ ry p isze: „Pismo ja k sz n u re ­ czek rów ne i proste... i w całości wdzięczne, które m ianowicie najbardziej się zbliżyło do postaci i c z y s t o ś c i c z c i o n e k spiżow ych i d o s z t u k i d r u k a r s k i e j , nie m ałą czytającem u spraw ia roskosz. Takie tylko pismo je st p i ę k n e m , a c i, co się niem z a jm u ją , nazyw ają się kaligrafam i". — J a g o d y ń - s k i idzie n aw et d a le j, bo tw ierd z i, że d o b r y r o z u m d o ­ b r e m p i s m e m się ok a z u j e . S tarajm y się ted y , żeby n ik t o nas nie pow ziął zdania p rzeciw nego, a s t a w i a j ą c d r u k za w zór p i s m u , doma­ gajm y się, by' m iało tę c z y t e l n o ś ć i t ę p i ę k n o ś ć , co druk. *) Obacz: Najdawniejsze Wzory pisma polskiego i polskie podręczniki do nauki kaligrafii Józefa Czerneckiego. Lwów. 1902. „Każdego bowiem pism a p i e r w s z ą zaletą je st c z y t e l ­ n o ś ć , a d r u g ą p i ę k n o ś ć 14 (O nufry Kopczyński). C z y t e l n e m będzie pismo, jeżeli będzie się odznaczać: 1. C z y s t o ś c i ą , 2. P r o s t o t ą , 3. W y r a z i s t o ś c i ą . 1. Czystość pisma. T rzym ajm y tab liczk i, ry s ik i, zeszyty, arkusze, blankiety, ćw iartki i koperty w należytym p o rz ą d k u , w ystrzegajm y się plam , unikajm y bryzgania i zalew ania piór, nadajm y, co n a j­ w ażniejsza, częściom znaków i i cli całości postać nie zam a­ z a n ą , w ykończoną starannie do najdrobniejszych szczegółów, a otrzym am y pismo c z y s t e . P am iętajm y mieć pod ręk ą za­ wsze ćw iartkę bibuły, żeby palce nie doty k ały bezpośrednio p a­ p ieru , bo mogą być sp o co n e, albo przez samo dotknięcie się z w łosam i lekko zatłuszczone, m iejm y pod ręką kaw ałek ircby lub sukna do oczyszczenia naszej staló w k i, by stalów ka zbyt o s t r a lub ze zbytnim prow adzona naciskiem nie w yryw ała w łókienek z p ap ieru i nie daw ała potem r z u t o w y c h , dzie- sięókroć grubszych od lasek, a lasek niem ożliwie zam azanych, a uczynim y zadość pierw szem u w arunkow i dobrego pism a, c z y ­ s t o ś c i , od której czytelność jego w wielkiej m ierze zawisła. N aw et najpiękniejsze pismo nie będzie czytelnem i nie zrobi korzystnego w rażen ia, jeżeli je s t ro z la n e , zam azan e, popla­ m ione i obryzgane, lub na pom iętym i brudnym w ykonane pa­ pierze. O obow iązku utrzym ania całego sprzętu pisarskiego w n a­ leżytym porządku i starannego w ykończenia lite r i całej pracy wogóle nigdy piszącym nie wolno zapom inać, ani podczas nauki samej kaligrafii, ani p rzy jakiejkolw iek p racy piśm iennej, szkol­ nej, domowej, kupieckiej lub biurow ej. Czystość bowiem pism a pow inna cechować każdą pracę pi­ śm ienną , bo ona podtrzym uje w szkole poczucie p ię k n a , w y­ rabia i kształci zm ysł estetyczny, poza szkołą i w życiu po- wszedniem ujm uje za serce, budzi uszanow anie i m iłe spraw ia w rażenie. Czystość czyni pismo p rz e jrz y ste m , jasnem i p rzy ­ czynia się do jego uw ydatnienia. P a trz ą c n a pismo, m ożna p ra ­ wie zawsze tra fn y sąd w ydać o piszącym . 2. P ro sto ta pism a. D rugim przym iotem pism a c z y t e l n e g o jest prostota. Pism o odznacza się p ro sto tą , jeżeli w szelkie zbyteczne ciągi i „w y k rę ta sy “ z niego się usunie. Często w idzi się pismo prze­ sadnie przeładow ane różnym i dodatkam i i niepotrzebnym i ogon­ k a m i, które p rzyczyniają się tylko do zagm atw ania i zam aza­ nia. L ite ry pow inny się składać tylko z ty ch elem entów, które są isto tą ich postaci. Takie pismo odznacza się pew ną pow agą i godne je st człow ieka m yślącego , w szelkie zaś niepotrzebne ciągi świadczą tylko o lekkom yślności piszącego. Co innego je s t ozdabiać pism o in icy ałam i, k tórych używ am y tylko w w y ­ jątkow ych razach i to tylko przy piśm ie ozdobnem , a znów co innego szpecić je niepotrzebnym i ciągami. 3. Wyrazistość pisma. K ażde pismo, n aw et niekaligraficzne, pow inno być w y ra ­ ziste i to je s t 3. przym iot pism a czytelnego. W yrazistość pism a polega na tern, a b y : 1 . każda litera posiadała w łaściw y sobie odrębny k s z ta łt, 2 . aby jej nie brakow ało żadnego istotnego ciągu, k tó ry j ą od innych odróżnia, a k tó ry z prędkości może opuszczono, lub przez niepotrzebne „w y k rętasy “ ta k zagm a­ tw ano, że trudno literę rozpoznać. Jeżeli np. w m ałem w przez pośpiech opuścim y w ęzełek, m usim y te n zn ak czytać ja k u; toż samo bez w ęzełka zn ak b będzie l, nie w spom inając o zna­ m ionach naszych znaków ą ę 6 ś ź ż ł , k tó re bez ty c h zna­ m ion m uszą inaczej być czytane. W n i e m i e c k i m a l f a b e c i e pisow ym L bez ow alu w stępnego będzie C , a źle zakończone M da znak W, litera V zam ieni się w N , A w U i t. d. K onieczna przytem 3., aby litery w w yrazach , w yrazy w z d a n ia c h , zdania w rozdziałach ta k b y ły rozmieszczone, iżby ich odczytanie nie spraw iało tru d n o śc i, a wszelkie zbijanie, zlew anie lub niew ła­ ściwe dzielenie stało się niemożliwe. Pism o niew yraźne t a k , że go częstokroć n ik t w yrozum ieć nie z d o ła , nie może rościć sobie p raw a do czytelności i nie na wiele zda się w ży ciu później szem , bo nie w ystarczy naw et do w ykonania najzw yklejszych prac piśm iennych. "Wyrazisto­ ścią góruje pismo drukow e łacińskie nad pism em niem ieckiem , gdzie znaki f i f, 93 i 9ł i 9t, i 2B, <3 i ® i t. d. ta k są tru d n e do odróżnienia. W yrazistości służyć m usi prócz te g o : a) j e d n o l i t o ś ć , b) p r a w i d ł o w o ś ć . J e d n o l i t o ś ć pism a polega na tern , że w w yrazach, zdaniach i w całości pracy używ am y zawsze znaków tego sa­ mego charakteru. N agannem je s t przeto użycie wśród tego sa­ mego w yrazu form raz łac iń sk ic h , drugi raz niem ieckich (jak to często spostrzegam y w w ypracow aniach niem ieckich uczniów), dalej pism a raz sporego, drugi raz drobniejszego ta k , że na drugiej stronie , czasem naw et w drugiej linii m am y zupełnie inne pismo. W yjątek stanow ią p i s m a k u p i e c k i e , kancela­ ry jn e i nagłów ki, w których wolno dla odróżnienia jednego w yrazu od otoczenia użyć pisma sporszego, a n aw et w tekście niem ieckim w ypisać je pism em łacińskiem . P r a w i d ł o w o ś ć pism a w ym aga: a) aby t e s a m e znaki ta k samo pisano, ja k w łaśnie pow stały, lub się złożyły z tych sam ych pierwociągów , czyli kresek fu n d a m e n ta ln y c h , (3) aby nie mieszano lasek z k lu cz k a m i, ślim acznic z kropkam i (kul­ kami), lecz stale używ ano jed n y c h albo d ru g ic h , aby stale p i­ sano lub stale opuszczano owale w stępne,, sło w em , aby prze­ strzegano praw ideł budow y liter. Nieocenione pod tym w zglę­ dem usługi oddałby szkołom naszym stały, przez w ładze szkolne dla całego k raju potw ierdzony i obow iązujący a l f a b e t czyli a b e c a d ł o normalne*). pism o, które posiadać będzie te trz y przym ioty i odpowie w arunkom powyższym c z y s t o ś c i , p r o s t o t y i w y r a z i s t o ­ ś c i będzie z pewnością c z y t e l n e , ale jeszcze niekoniecznie piękne. A by pismo c z y t e l n e było zarazem zdolne zatrzym ać oko czytającego, uwięzić i zadowolić uczucie estetyczne naw et, zawodowca i k ry ty k a , jędnem sło w em , żeby zasługiw ało na m iano pism a p i ę k n e g o , m usi odpowiedzieć jeszcze trzem n a­ stępującym w arunkom : 1 . R ó w n o ści, 2 . Proporćyonalności i zw iązanej z nim i 3. • Potoczystości. *) Por. Józefa Czerneckiego rozprawkę w „Praktyce szkolnej11 1. 16. Dodatek do Nru 28. „Szkoły11 1903. 1. Rów ność pisma. Do najistotniejszych znam ion pism a pięknego należy r ó w ­ n o ś ć je g o , bez której nie może się żaden rękopis podobać. Lecz równość panow anie swoje w sześciu roztoczyć m usi kie­ runkach i w ym aga: (^jed n ak o w eg o p o c h y le n ia, b) jednakow ej średnicy czyli podstaw nej w ysokości, c) rów nych w ydłużeń, d) jednakow ego cieniow ania, e) rów nych oddaleń i f ) równej szerokości. a) Równość pochylenia. R zuty, la s k i, p ó ło cz k a , oczka (cz. pó ło b łączk i, obłączki), owale, falowe, skręty, w ężyki i t. d. m uszą być do siebie rów ­ noległe czyli pow inny mieć jednakow y kierunek. Brzydko w y­ gląda pismo, w którem litery różnie są pochylone. Pismo takie zdradza niepew ność i robi wrażenie, ja k b y się m iało przew ró­ cić, rozpaść i rozlecieć. A by tego uniknąć i naw yknąć do je ­ dnostajnego pochylenia pisma, używ ano daw niej zeszytów, które oprócz linii poziom ych czyli w ytycznych opatrzone jeszcze b yły liniam i ukośnem i, w skazującem i kieru n ek pism a. L inie te je ­ dnak ze względów hygienicznych zostały dzisiaj usunięte, jako szkodliwie działające n a wzrok. O kazały się n aw et zupełnie zbę­ dne, skoro się przekonano, że pism u ukośnem u przy 30-stopnio- wem odchyleniu pap ieru od kraw ędzi stołu m ożna nadać kie­ ru n ek pozornie prostopadły, n ajłatw iejszy do w ykonania*). W tedy kierunek pism a będzie m iał nachylenie 60°, n a j­ właściwsze dla pism a polskiego. Pod ty m więc kątem pow inny być nachylone w szystkie kreski pełne. D la pism a niem ieckiego m ożna w ięcej odchylić papier, a w tenczas i kreski będą m iały kierunek więcej ukośny. b) Równa średnica czyli podstawna. wysolcość liter krótkich. W ysokość podstaw na liter czyli ich średnica m usi być wszędzie jednakow a i stosować się w inna do stopnia nauki. Na niższych stopniach ś r e d n i c a je s t w iększa a pismo spore, na w yższych m niejsza ta k samo ja k pismo. Chodzi jed n a k o to, aby wysokość w szystkich liter m iędzy sobą by ła ró w n a , aby *) Porównaj rozprawkę Józefa Czerneckiego: „Najprostsza odpowiedź na pytanie, jakim ma być k i e r u n e k p i s m a ? Praktyka szkolna 1903. 3 araum UMCS każdy elem ent i każda litera, k r ó t k a m iała rów ne w ym iary, nie w ychylała się nad in n e , nie górow ała nad sąsiadkam i, bo 'w y ra z każdy brzydko się przed staw ia, jeżeli w nim jedne li­ te ry są sporsze, inne nikłej sze. c) Bówność wydłużeń. Dalszym w arunkiem pism a pięknego je s t równość w ydłu­ żeń. Szpetnie przedstaw ia się pismo, w którem w ydłużenia nie są rów ne, litery, ja k to często m ożna widzieć, przeciągnięte za linijkę lub niedociągnięte do niej. J a k długo pisze się w 4 lin iac h , piszący m a ściśle ozna­ czone granice przez w yty czn e; gdy jed n a k piszem y w jednej lin i i , n a podkładce lub bez lin ii, oko nasze uw ażać m usi, aby średnica, w ysokość, głębokość i długość lite r była zawsze je ­ dnakow a. Tylko litery duże m ogą być nieco większe od liter m ałych z w ydłużeniam i, ja k to w idzim y w w yrazie: L ite ra „f u, k tó ra m a kluczkę g ó rn ą, może dosięgać tej w ysokości, co litery duże; i nt Ll, k tóre z w y ją tk u należą do lite r półwysokich, m ają w ydłużenie górne o 1/3 krótsze, sięgają więc ty lko nie wiele ponad linię drugą czyli ponad średnicę. d) Bówność cieniowania. Cieniow anie liter stosownie do wielkości pism a pow inno być silniejsze lub słabsze. W iększe pismo należy silniej , m niejsze zaś słabiej cieniować. Dalej należy uw ażać, aby wszelkie linie rzutow e b y ły c ie n k ie , a laski czyli kreski pełne , grubsze. .— Chcąc otrzym ać linie rz u to w e , prow adzi się pióro lekko , bez n acisk an ia, pełne zaś z naciskiem . Ciągi pełne m ają posiadać w całej swojej długości jednakow ą g ru b o ść , dlatego zaraz od góry należy piórem naciskać , byle nacisk b y ł we w szystkich w yrazach pracy piśm iennej zawsze rów ny. Siła cienia pierw ­ szego w yrazu je s t m iarą dla cieniow ania w szystkich innych. Piszący zaczynają niekiedy laski całkiem cienko u góry, by następnie tern silniej naciskać, przez co laski otrzym ują szpetną postać baniastą. Zagięcia la s e k , wężyków, kresek falow ych na początku lub u góry, m ają nieznacznie n a b r z m i e w a ć , aby znów nieznacznie w ą t l e ć u dołu lub n a końcu. W tenczas otrzym am y ta k m iłe, łagodne i piękne przejście od rzutow ych do pełnych i odw rotnie, które pism u nadaje szczególny powab. d) Równość oddaleń. ■Także części znaków m iędzy sobą, jed e n znak od dru­ giego , dalej w yraz od w yrazu i szereg od szeregu m usi być jednakow o oddalony, jeżeli pismo m a się podobać, gdyż wszel­ kie pod ty m w zględem uchybienia bardzo je szpecą. W idzim y to n. p. w w yrazie: „m a m a gdzie i części liter i same litery są nierów no oddalone. Inaczej zaś przedstaw i się te n w yraz „ m a m a 11, gdy oddalenia są jednakow e. Pism o tak ie m iłe robi w ra ż e n ie , je s t przytem czytelne i w yraźne. N iektórzy kaligrafow ie, ja k K opczyński i in n i, oddalenia te bardzo szczegółowo , a naw et m atem atycznie obliczyli, ale w p rak ty ce nie da się to zastosować. P am iętać tylko należy, aby każdą literę w słowie w takiem kreślić oddaleniu, iżby j ą bez trudności odróżnić było m ożna. Odległość lite r m iędzy sobą m a wynosić szerokość jednego „i u, odległość w yrazów od siebie szerokość jednego „uu. Odległość linii czyli szeregów m iędzy sobą m a być ta k a , by górne w ydłużenia następującego szeregu, nie p rzecinały w ydłużeń dolnych szeregu poprzedzają­ cego. N iekiedy m iędzy szeregam i ,dla jasności pism a zostawia się w ąziutkie pole wolne*). *) U w a g a . W „Sztuce pisania z r. 1781.“ znajdujemy przepisy co do oddalenia liter i wyrazów. Odległość między słowami ma wynosić szero­ kość dwóch głosek. „Odległość ta będzie mniejsza, jeżeli się trafi głoska z apostrofem, t. j. tylko na półtorej szerokości. Pomiędzy jedną a drugą głoską daje się jednę szerokość. Od głóski „c“ do jakiegokolwiek prosto- ciągu powinno być odległości u góry na dwa noski pióra, zaś do jakiej­ kolwiek okrągłości daje się także tylko jedna szerokość głoski. Od jednej okrągłości do drugiej trzeba zawsze dać odstępu pół szerokości głoski, albo półtora noska pióra. Od głoski „e“ do t, d , b , l i t. d ., które mają główki wychodzące nad wysokość pisma , daje się odległość w górze na jeden nosek pióra11. Mierzenie szerokością końca pióra, czyli noskiem, usprawiedliwione tern, że używano piór gęsich, a te musiały mieć końce szersze, podobne do naszych stalówek rondowych. Dziś jeszcze wymiary pisma rondowego są zastosowane do szerokości piór i odwrotnie. f ) Bówna szerokość liter. Szerokość liter m ałych m a w ynosić J/2 lub co najw ięcej 2/3 ich w ysokości, w przeciw nym razie pismo byłoby albo zb y t ścieśnione i w iotkie, ja k zw yczajnie pismo niew ieście, lub ciężkie i niezgrabne, ja k nieraz u początkujących. Musi się nadto stosować do rozm iarów p ism a , bo im pismo sporsze, tern i sze­ rokość będzie większa — zawsze jed n a k m a być raz p rz y ję ty w ym iar wszędzie rów ny ta k dobrze na pierw szej , ja k na ostatniej stronie. Praw idło powyższe , w ysnute z wzorów najcelniejszych, odpow iada także praw u złotego działu (divisio a u r e a ) , o któ- rem później będzie mowa. 2. Proporcyonalność czyli stosunkowość. D alszym w arunkiem pism a pięknego je st proporcyonal­ ność czyli st.osunkowośó znaków i ich części, polegająca n a zgodnych w ym iarach ich w ysokości, długości, szerokości, um iarow em oddaleniu liter, słów i szeregów m iędzy sobą. Pię­ kność bowiem polega na harm onii całości z jej częściami i od­ w rotnie. Podział całości na r ó w n e części bez wszelkiej odm iany m ógłby nużyć m onotonnością czyli jednostajnością. W ięcej roz­ m aitości form dopuszcza s y m e t r y a , czyli podział całości na dwie rów ne części, ale po obu stronach p u n k tu środkowego lub linii w yjścia; najw iększą swobodę dopuszcza p r o p o r c y a , czyli całość połączona z częściami w spólną m iarą. Z pom iędzy niezliczonych proporcyi najobszerniejsze za­ stosow anie w otaczającym nas świecie znalazło praw o działu z ło te g o j= proportio divina albo sectio także divisio a u re a , na mocy którego część m niejsza m a się ta k mieć do części w ię­ kszej , ja k część większa do całości , czyli całość m a być tyle razy w iększa od odcinka dłuższego , ile razy odcinek dłuższy jest. w iększy od odcinka krótszego. J a k badania dowiodły, stosunek ten ujaw nia się w bu­ dowie ciała ludzkiego, zachodzi w budow ie kryształów , w kró­ lestw ie ro ślin , w budowie w yższych gatunków z w ie rz ą t, ude­ rza w najpiękniejszych zabytkach budow nictw a, zn ajduje po­ tw ierdzenie w m alarstw ie i płaskorzeźbie, w m uzyce i poezyi,