Microsoft Word - XTAYI3 - Ghulam Yaghma

Please enable JavaScript to view the full PDF

Ғ. О. Зулпиқар Шәрқий Түркистан Азатлиқ Йолида Издиниш (Илмий, Сиясий Мәҗмуә) (3) (Китап тәминләш мәнбәси: әйнәк тори Www.eynek.biz) Шәрқий түркистан һөррийәт нәшрияти Истанбул — 2018 Бу китапни бирла җүмлигә йиғинчақлаш мүмкин; китаптики барлиқ мақалиларниң мәркизий идийиси пәқәт шула: әгәр қайта тирилимиз дәйдикәнмиз, идиологик қурулмимизни йеңидин бәрпа қилишимиз шәрт, буниң үчүн әң керәклики, тәшвиқат!тәшвиқат! Тәшвиқат ! Һаят көришидә йеңилгән милләтләр, бу көрәштә әң аз қәһриманлиқ нәмуниси көрсәткәнләр вә я паразитларниң һилисигә қурбан болғанлардур. Бу нуқтида шуни демәк мүмкинки, бу йеңилиш — әқил кәмтүклүкидин көрә, чидам вә җасарәт кәмтүклүкидин келип чиққандур. —Адолф Гитлер: "көрәшлирим"(Түркчә нәшри) МУНДӘРИҖӘ БӘЗИ "АШУРИВЕТИШ"ЛИРИМ ҺӘҚҚИДӘ ..............6 ӨЗИМИЗНИ ӨЗГӘРТӘЙЛИ! .......................................20 Тәшкилатлиниш Мәсилиси .........................................21 ИСТЕТИК ӨЛЧӘМЛӘРДИКИ АЙНИШ ВӘ ЙӨНЛӘНДҮРМӘ .........................................................36 МИЛЛИЙ МУСТӘҚИЛЛИҚ ИДИЙИМИЗНИҢ АСАСЛИРИ ...................................................................46 БИР АЗ СИЯСӘТ ӨГИНӘЙЛИ ....................................65 ИСТИХБАРАТ ЕҢИ — СИЯСИЙ ҺУШЯРЛИҚ МӘСИЛИСИ ..................................................................93 йәнә тәшвиқатниң қудрити тоғрисида .......................103 вәзийитимиз һәққидә тәһлил вә қилишқа тегишлик ишлар ...........................................................................117 олимпик ғәвғасиниң илһами.......................................132 чәт'әлләрдә миллий кимликни ипадиләшниң әқәллий пурсәтлири ...................................................................138 УЙҒУРЛАРДА ПИКИР КАСАТЧИЛИҚИ ................145 ХИТАЙЛАРНИ ПӘС КӨРҮШ РОҺИМИЗНИҢ ХАСИЙИТИ ................................................................152 УЙҒУРЛАРДА "МӘН" ВӘ "БИЗ"НИҢ ДИАЛИКТИК БИРЛИКИНИ ИШҚА АШУРУШ ЗӨРҮР.................157 ХИТАЙНИҢ ДЕМОКРАТИЙИЛИШИШИ БИЗГӘ НЕМӘ ЕЛИП КЕЛИДУ? ............................................162 ҺИНДИЯНЛАР ВӘ УЙҒУРЛАР ................................176 "АПТОНОМИЙӘ"ЧИЛИК = ТӘСЛИМЧИЛИК!......185 "ДАҺИ" ВӘ ТӘШКИЛАТ ҺӘҚҚИДӘ ОЙЛИҒАНЛИРИМ .....................................................207 ..."ЙҮЗӘКИ МУҺАКИМӘ"НИҢ ШӘРҺИ ВӘ МУЛАҺИЗИЛӘР .........................................................219 ҚОШУМЧӘ (1) ............................................................ 244 ҖАСУСЛУҚНИҢ БҮГҮНКИ ТӘРӘҚҚИЯТИ ........ 244 ЙӘР АСТИ ТӘШКИЛАТЛИРИНИҢ ҺӘРКӘТ УСУЛЛИРИ1 ‫ ـ‬............................................................279 ахирқи сөз ....................................................................287 қошумчә(2)...................................................................290 ШИНҖАҢДИКИ БӨЛГҮНЧИЛИК МӘСИЛИСИ ТОҒРИСИДА ЙҮЗӘКИ МУҺАКИМӘ .....................290 Пайдиланған Китаплар ...............................................310 БӘЗИ "АШУРИВЕТИШ"ЛИРИМ ҺӘҚҚИДӘ (Кириш Сөз Орнида) Һазирғичә язмишлиримда — кейинки йиллардики инқилап һәрикәтлиримиз һәққидә тохталған мавзуларда — тилға елинған вә сәлбий тәрәпкә йөләп ипадиләнгән бәзи "тарихий шәхсләр" тоғрисидики оқурмәнләрниң охшимиған көз қарашлириға, шундақла мениң илгирики китаплиримниң җимики сәлбийликлири колап чиқирилған гәп-чөчәк типидики инкасларға җавап бериш зөрүрийити һис қилиниватиду. Алди билән шуни дәп қоюшум керәк: исми зикри қилинған у әпәндиләрниң һич бири билән йеқин достлуқум болмиғандәк, шәхсий зиддийитимму йоқ; бар дегүчиләр болса вә палани иш вәҗидин өчмәнлик қилип, шундақ қиливатиду, дегүчиләр болса, дегәнлирини дәлиллисә, мән йәнә шуниңға яриша җавабимни беришим мүмкин. Әмди дәл буниң әксичә, мени "ашуриветиш"тә әйиплигүчиләрдә халислиқ бәкрәк аз: я, өзи ақлашқа урунуватқан шәхс билән хусусий йеқинчилиқи, ағинидарчилиқи,... Бар; я бу шәхсләрни сирттин тонуйду, "даңқиси"ни кочидин аңлиған вә "ашундақ улуғ адәмму шундақ поқни йәрму?" типидә муназиригә арилишидиғанлар . Көрүнүп туруптуки, шәхсий мунасивитиниң йеқинлиқидин адвукатлиқ қилмақчи болуватқанлар халис һесапланмайду; биваситә арилишип бақмайла, аңлиғини бойичә пикир қатнаштурмақчи болуватқанларда бундақ салаһийәт йоқ. Йәнә бундақ халислиқтин йирақ бәзи әпәндиләрниң адәм баһалаштики аҗайип тутумини күзитидиған болсақму, уларға ишиниш балилиқ болидиғанлиқини дәлилләйду: охшаш бир адәмни өзи билән яхши мунасивәттики чағда "инқилапчи" баһалиса, мунасивити йирикләшкән һаманла "мунапиқ" дәп җакалайду. Әмди әсли гепимизгә келәйли. Мән һәқиқәтәнму хата қиливатамдиғандимән? Яхши адәмләргә увал қиливатамдиғандимән? Бу соаллар һазирғичиму калламда қуюндәк пиқирап туриду. Чүнки мени иккиләндүрүп қойидиған бәзи мисалларғиму дуч келип қалимән. Мән қандақ тәпәккүр қилмай, һәр бириниң асасланған бир мисали болуду, йәни, йеқин болғанда яхши адәм, йирақлашқанда яман адәм шәклидә әмәс. Әмма, хата оттурида икән, бу адәмләрни ақлашниң чариси йоқ. Пәқәт, "дәриҗисини чүшүрүш" (йәни, мунапиқ, хитай ғалчиси, дәвәтмәй, бир аз йеникрәк қалпақ бериш) пирактикиси елипму баримән тәпәккүрүмдә. Лекин шуниңға ишиниңки, һәр қетимда йәнә ахирқи хуласә ашуниңға елип бариду. Бу мундақ, бир қимарға яки санлиқ зеһин синаш оюниға охшап кетиду: алақидар бир тор бәт бар, sudoku. Ғәрптики бәзи гезитләрдә судокудин һәркүни бир оюн елан қилинип туриду. Ишқилип, бу 81 катәкчидин ибарәт болуп, бәзилиридә санлар бар, сан йезилмиған бошлуқларни толдуруш керәк. Тик тәрипиму тоққуз, көндиләң тәрипиму тоққуз болған бу катәкчиләргә бирдин тоққузғичә болған санлар һәр бир көндиләң қатар вә тик қатарда бир қетимла ишлитилип толдуруш тәләп қилиниду. Йәнә һәр үч- үчлүк горуппиму бар. Тик тәрәп үч горуппа, көндиләң тәрәп үч горуппа. Буниңдиму сан тәкрарлиқи болмаслиқи керәк. Нәтиҗидә бу шундақ мурәккәп тәләплик оюн болған болуп, һәр катәкчигә чоқум бәлгилик бир сан чүшүши керәкки, униң орниға башқа бир сан һәргиз чүшмәйду: тикисини тоғрилисаң, көндиләңдин, уни тоғрилисаң, үчлүк горуппидин чатақ чиқиду . Худди шуниңдәк, һелиқи "тарихий шәхсләр" һәққидә иккилинип қалған чағлиримда уларни "бәк шөһрәтпәрәст адәмләр болғинидин, ‹мениң раст› дәпла мушундақ қилди" дәп ойлап бақимән. Яқ, "көндиләңгә" тоғра кәлди-ю, "тикигә" рәп кәлмиди! "нийити яхши болсиму, билимсизликидин мушундақ болди" дәп бақимән. Буму бәзи ишлириға чүшиду, әмма бәзилиригә рәп кәлмәй қалиду. "шәхсий қаранийәтчи, ‹қоймичи› болуши керәк, һисиятни таварға айландуруп, пул үндүрүвелиш оюни ойниған!" буму хелисиға чүшиду, әмма йәнила бәзи һәдди- һәрикәтләргә рәп кәлмәйду! Демәк, ашу бәлгилик "сан" "бәлгилик катәкчә"гә чүшмигичә, оюн йешилмәйду. Қандақ қилиш керәк? Издиниш давам қилиду. Һәр йолуққан йип учи һесапқа елиниду. Бир күниси һадисиләр (яки һелиқи оюндики санлиқ катәкчиләр) җамаәткә сунулуду вә җамаәт бу оюнни қандақ йешивалса өзлириниң иши! Әмди язмишлирим һәққидики иккинчи түрлүк инкас: һәммини инкар қилиш! Бу "инкас"ларму һечқачан йезиқта ипадилинип бақмиди. Миһмандарчилиқ дастиханлирида, орман сәйлисидә кавап йегәч, йеқинларниң ғәйвәт сорунлирида, әң аммивий түс алғини пәқәт тордики "пит базарлири"да намсиз тиллаш шәклидә. Әслидә бу қәдәр бичариликкә җавап берип олтурмисамму болатти, чүнки бундақ чүпрәндә "еғиз обзорлири"ниң немә қиммити болсун! "җинниң қәсти шаптулда" дегәндәк, буниңға йөләп йәнә бәзи бир гәплиримни дәвелиш зөрүрийитидин бундақ бир җавапқа һазирлинип олтуруптимән. Көпчүлүк оқурмәнләргә мәлум болғинидәк, мән тор бетимдә мақалә елан қилиш билән биргә, өз мақалилиримға қарши бир бәс- муназирә барлиққа кәлтүрүшкә, тәнқид аңлашқа, "чавамни читқа яйдуруш"қа урунуп, көп қетим мураҗәтләрдә болунған болушумға қаримай, һелиқи, қосиқи тойғандин кейин тамақ сиңдүргәч, улуғвар қуруқ гәпләрни қилидиған җанаплар яки хенимларниң һечбиридин сада чиқмиған иди. "өзәмни тиллатмақчи болуш"тәк тәлвиликимдин мәхситим: бәс- муназирә арқилиқ сиясий истиқбалимизниң әң тоғра йолини, әң тоғра методини тепип чиқиш; һеч болмиғандиму, бундақ илмий бәс-муназирә арқилиқ хәлқни тәрбийилигили болуду, дәп ойлайтим. Бир-биригә қарши икки хил пикир яки бир пикирни тәнқид қилған, муһакимә қилған, муәййәнләштүргән,... Йәнә бир мақалә болғандила оқуғучи үчүн "таллиқ бағ" болған болуду. У, у йәрдин бир һәқиқәтни таллайду. Бәлким бир нәччә қетим хата таллап тумшуқиға йәр, әмма аста-аста тоғриға һөкүм қилишни өгүнүду; сиясий калла пәйда болуду. Бирла гүл, бирла рәң, бирла көз қараш,...ниң бундақ җәлп қилиш күчи болмайду, тәрбийиләш ролидинму сөз ечиш тәс. Мана шу нийәтләргә көрә мән һәркимниң "һәр тәрәпкә тартип, титиветиш"и үчүн мақалилиримни оттуриға ташлиған болсамму, бир илмий инкас болмиди. Шуниң билән буларни шу бойичә муқумлаштуруп, китап қилип нәшир қилишқа тоғра кәлгәниди . Дурус, бәзи тәнқидләр болунди дейилсиму, бу "тәнқид"ләрниң шиддитидин қәтийнәзәр, униңда қилчилик халислиқ болмиғини, "ялиқини қоғдаш" типида, көз қарашқа әмәс, шәхскә қарши мәйданда туруп қилинғанлиқи үчүн, уларни етиварға елишқа әрзийду дәп қаримидим. Дослурумму маңа бундақ "тәнқид"ләр һәққидә "поққа чалма атмаслиқ" йоли тутушумни тәвсийә қилишқан иди, кониларниң һикмәтлик сөзлиридики һәқиқәтни сәл чағлиғандәк, "поққа чалма етиш" хаталиқини өткүзүпму қалғанидим вә буниң "чачрандилири" әтрапни бир елип, бу һикмәтни йәнә бир қетим дәлиллиди. "һәммини инкар қилиш" тоғрисида пәқәт шуни дәймән: әмисә муәййәнләштүргүдәк немә бар? Сиз җанабий тәхсир маңа көрсүтүп берәләмсиз? Буни дегүчиләр асасән бирәр "мәнсәптә" олтурған чоңлар болуп, улар әслидә махтилишни арзу қилатти. Махтай десәң, махтиғудәк бир иш оттурида болмиса, орда шаирлиридәк, уларниң мувәппиқийәтсизликлирини ғалибийәт дәп махтишим керәкмиди? Бундақ махтилиш тамайи, риякарлиқтин болуп, әгәр сәмимий нийәттә вәтән үчүн иш қилидиған адәм, махтилишни әмәс, қиңғир кәткән йәрлириниң көрсүтүп берилишини техиму бәк арзу қилған болатти, кәмчиликлирини түзүтүп, техиму үнүмлүк иш қилиш үчүн. Қайта-қайта шуниңға диққәт қилишиңларни тәвсийә қиливатимән: әгәр бир тиҗарәтчи бир йәрдин яңақ әкилип сетишқа җабдуватқан болсун (бу бир мисал), кочида шу мәһәллиниң дәлдүшлиридин бири учрап: —аңлисам сиз бир йәрдин яңақ әкилип сетишқа җабдунуветипсиз, һәргиз шу поқни йемәң! — дәпла өтүп кәткән болса, биз бу тиҗарәт һәққидики пиланимизда бир ойлишилмиған чатақниң барлиқини һис қилимиз вә һелиқи дәлдүшни "ундақ дәлдүшләр дәвәрмәмду!" дәп ишимизни давам қилиштин қаттиқ иһтиятта болимиз. Дәлдүшниң немишкә ундақ дегәнликини, қандақ бир зиянниң учурини билидиғанлиқини сорап дегүзмәстин көзимизгә уйқу кирмәйду. Немә үчүн? Тиҗаритимиз җаниҗан мәнпәәтимиз! Зиян тартиштин қорқумиз. Әмма немишкә милләтниң бир ишини қилмақчи болуватқанлар мана шундақ әстайидил әмәс? Немишкә инкасларға, тәнқидләргә қулақ салмайду? Шуниси әмди бәк аддий вә чүшинишлик болудуки, улар бу ишни җаниҗан мәнпәәтим дәп қиливатқан әмәс! Йәни, риякарлиқ, нам-атақ чиқиривелиш яки вақитлиқ пайда қазиниш, шәхсийәт,.... Қисқиси, нийәттики напаклиқ! Көпчүлүкниң сәмидә болса керәк, мән писхикимиздики пиринсипсиз мадарачилиқ, "дипломатчилиқ"ни тәнқид қилғанидим. Бир әқәллий уқум шуки, киши өзи тәшәббус қилған ишқа һеч болмиса өзи әмәл қилиши керәк, болмиса өзигә өзи қарши турған болуп қалиду, "әти- мәти йоқ" санилиду. Мән биздики пиринсипсиз яхшичақлиқни тәнқид қилип туруп, йәнә өзәм һәммигә яхши көрүнүш хиялида мадарачилиқ қилсам, мунапиқлиқниму көрмәсликкә салсам, "яман болуп қалсам мени төригә чақиридиғанлар аз қалармикин" дегән тама билән яхшичақлиқ қилсам, өзәмниң пиринсипиға өзәм қарши турған болуп қалмамдимән? Мәйли шу яман көрүп қалғанлар кейин мени "улуғ..." дәп махтимиса махтимисун, әмма һәқни дейиштин һеч чекинмәймән. Көпчүлүккә аян болғинидәк, һәммә адәм өзигә гоя һәқ үчүн көрәш қиливатқандәк қилсиму, һәқ гәп қилған адәмни яман көрүш дуня дуня болғандин берила мәвҗут болуп келиватиду. Һәтта аллаһниң һәқиқитини елип кәлгән пәйғәмбәрләр немә күнләрни көрмиди ? Һәқни сөзләп йитим қелиш һечқачан һәқниң образини хунуклаштуралмиди, қиммитини төвәнлитиветәлмиди ! Махтилиш тамайиниң йәнә бир вариянти, "‹сән чәтәлдә ишниң тайини йоқ›, дәп вәтән ичидикиләрни үмидсизликкә патуриватисән" дегән қалпақ. Демәк, вәтән ичидикиләрни емизгиләр билән голлап, сиртта бир ишлар болуватиду, йеқин арида азад болумиз,... Дегән алвун мисали үмидләргә бағлаш керәккән! Алдаш, биғәм, хатириҗәм турушини капаләткә игә қилиш керәккән! Бихудлаштуруш керәккән! Бу қандақ мәнтиқә? Әпәндиләрниң бу нәзирийәлирини бир аз шәрһийилишини бәк үмид қилимән. Мениңчә күпчүлүкму шуни күтсә керәк. Чүнки ялғанни атмақ асан болғандикин, бу таза бизгә бап келидиған көрәш йоли болатти-дә, бирақ, биз униң қандақсигә пайдилиқ болидиғанлиқиғила ишәндүрүлсәк! Үмидсизликниң роһий җәһәттин йемирилишкә сәвәп болудуғанлиқини билгүдәк һалим бар. Әмма бу үмид бирәр мәнтиқилиқ сәвәпкә таянған болуши, һеч болмиғанда мәнивийәткә бир әқидини, бир идийини чиң орнаштуруш асасиға бәрпа қилинғини яхши, һәргизму "чәтәлләрдә вәтән азатлиқи йолидики көрәшләр җуш уруп раваҗлинип кәтти", дегән ялғанларға голлаш арқилиқ пәйда қилинған, ишәнчсиз үмид болмаслиқи керәк! (бу һәқтә китап ичидә йәнә тәпсилий тохтулумән.( "милләт йоқулуватиду", дегән җакалиримда мән немә демәкчидим? Буни тоғра нийәттики кишиләрниң һәммиси яхши қарши алди. Йәни, бу кишини чөчүткидәк мудһиш реаллиқтин сәскинип уйқулирини ачқанлиқи, мәсилигә шу дәриҗидә җиддий қаралмиса, һаңвақтилиқ билән, һәрикәтсиз, тәдбирсиз олтурувәрсә чатақ чиқидиғанлиқини бир қетим тонушти. "милләт йоқалмайду!" дегән улуғвар җакани дәп қоюш нәқәдәр асан? Хош, қандақ? Йоқалмайдиғанниң шәртлири, асаслири немиләр? Буни улуғ қуруқ гәпләр билән, сөз ойнутуш йоли билән әмәс, конкирит, әмәлий, җанлиқ мисаллар билән көрсәтмәк әлвәттә наһайити яхши болатти. Һеч болмиса бимәниликтә учиға чиққан һалда болсиму бир асас, сәвәп, мәнтиқий, әқлий (әмәлий болмисиму) асас, мәсилән: "навада хитайларниң көңлигә инсап берип, бизни йоқитивәтмәй қалса,..." дегәнчилик болсиму сәвәп көрситилиши керәк иди. "әски тамдин һошур чиққандәк, тулумдин тоқмақ чиққандәк"ла бундақ җакани җакалашниң пайдиси немидә? Һеч болмиғандиму қуруқ үмидләр билән хәлқни голлап турушниң улуғвар пайдилири болсиму шәрһийләнсә биз шуниң билән худди һесамиддинниң дегинидәк: "бәрибир ялған болғандикин, пихсиқлиқ қилмай, йоған- йоған атә!" дәпла етишмизни башлап кәтсәк, бу ишқа бәкрәк ярайдиғанлиқимизға көзүм йетип туриду. Йәнә шуниму қошуп қояй: мән шәрқий түркистанниң мустәқил болишиға үмидвар қараймән. Әмма бу һәргизму котулдап йүргән җанапларниң пәдисидә қуруқтин- қуруқ үмид әмәс, бәлки униң мәлум асаслириниму көрсәттим вә көрситиватимән. Мәсилән: алдинқи җилдта берилгән "шәрқий түркистан мустәқиллиқиниң мүмкинчилики тоғрисида" дегән мақалида буниң сиясий җуғрапийә җәһәттин қандақ асаси барлиқини көрсүтүшкә тириштим; йәнә җасуслуқниң бүгүнки тәрәққияти тоғрисида тохталған мақаләмдә буниң пән - техника җәһәттин мүмкин қилидиған йошурун амиллар барлиқидин бишарәт беришкә тириштим. Йәнә, бәзи мақалилиримда бир күчлүк мәнивийәт тикләш арқилиқ, үмидни йоқатмай қәддимизни пүкмәй яшиғили болудуғанлиқини, бу мәнәвий үмидниң диний әқидимиз асасиға бәрпа қилинишиниң шәртликиниму дәп өткәнидим. Һәрһалда үмидкә сәвәп көрсүтүшкә тиришиватимән. Әмма сиз — мени үмидсизликни тәрғип қилиш қалпиқи билән тартуқлашқа урунуватқан җанаплар — "үмид"лириңизгә бирәр асас көрсүтүп бақтиңизму? Бәзиләр мениң тәнқидлиримниң җиддийлик дәриҗисини қәстән бурмилап, пәскәшләрчә, юртвазлиқ нуқтисидин чүшәндүрүп, җамаәтниң диққитини буриветишкә урунди. Улар тәнқидләр ичидә юртлуқлурумдин бәзилиригиму тегиватқинини көрмигән яки әсли мәхсиди шум болғини үчүн қәстән көрмәсликкә салди вә: "палани һәққидә немишкә язмайсән?" дейишти. Мән тәнқидлиримни чакинилаштуриветишни халимидим: башқиларниң диққити сиртида қеливатқан яки "дипломатлиқ" билән көрмәскә селиниватқан вә яки җиддийлик дәриҗиси диққәттин чәттә қеливатқан, әмма наһайити моһим, пиринсипал мәсилиләр һәққидә йезиватимән. Һәммә адәм бәс-бәстә тиллаватқан, тиллиялаватқан, әскиликини көрәләватқан, аллиқачан "ур!- ур!"ға қалған бирсигә мениңму тиғ көтүрүп чиқишим шәртмиди? Мәнму "йип базиридики тәнқидчи"ләр сепигә қошулуп, өзәмни чүшүрүшүм керәкмиди? Әгәр көпчүлүктә худди шу қизғинлиқ һәрзаман, башқа һәр түрдики пиринсипал мәсилиләргиму шундақ сәзгүр болған болса, башқа һәрқандақ "улуғ"лардин әймәнмәй, худди шу қизғинлиқ билән тушму-туштин талишидиған болсиди, бу қәдәр көп тәнқидни худди көтирә алғандәк мәнла қилишқа тоғра кәлмигәнму болатти . Бу дашқайнақ мәзмунларниң омумхори болмиш мавзуниң йәклимәсликидин пайдилинип, йәнә шу мәсилә һәққидиму икки еғиз гәп қилип өтүмән: бу тәнқидлиримниң очуқ җакалиниши зиянлиқму? Пайдилиқму? Дегән мәсилә. Бәзи сәмимий достлар бундақ мәслиһәт беришти. Тәнқидләрни аммивий шәкилдә елан қилмай, тәнқид обектлириниң өзигә биваситә хәт йезиш, телипун қилиш, чәткә тартип қулиқиға пичирлаш йоли билән қилсақ техиму пайдилиқ болмасмиди? Җамаәт алдида, аммивий түстә тәнқид қилинғанда, техиму җәһли қетип, тәтүрлики тутса, көзлигән нәтиҗини бәрмәй, тәтүр нәтиҗә бәрмәсму? Бу сәмимий пикир һәқиқәтәнму яхши көңүлдин ейтилған. Әмма мениң җавабим: мән тәнқид обектлириниң тәнқид арқилиқ өзгүрүдүғанлиқидин һеч үмид күтмәймән. Чүнки кәчмишимдә айрим мәслиһәт бәргән вә шундиму дүшмәнликкә учриған тәҗрибилирим болди. Биваситә өзигә дейиш, телипун билән дейиш, йеқинлири арқилиқ "салам" ейтиш шәкиллириниң көпини қилип бақтим, һелиму бәзилиригә қарита давам қиливатимән. Әмма шуниңға көзүм йәттики, бу адәмләрдики улуғлуқ тамаси, риякарлиқ, мәнмәнлик, бинормал шөһрәтпәрәстлик,... Уларниң тәнқидий пикир- мәслиһәтләргә қулақ селишиға йол қоймайду. Бундақ қаттиқ боюнлуқ адәмләрни тәнқидлирим билән ишлириға түзүтүш бериду, дегәндин тамамән үмүдүм үзүлгән. Шу сәвәптин, бу хаталар һәққидики тәнқидий мулаһизилиримни аммивийлаштуруш арқилиқ, кейинкиләргә савақ қилишни мәхсәт қилдим. Йәни кейинки ледир (булар униң һәққидә болмиғачқа терикип кәтмәй), "һә, бундақ қилиш хата болидикән, қаршилиққа учрайдикән,..." дәп диққәт қилидиған болурмикин, дегәнни үмид қиливатимән; башқа әпкар аммә үчүн сиясий һәққидики аддий сават болуп, бир аз мәсилә мулаһизә қилиш характери йетилдүрүшкә пайдиси болар дегәнниму үмид қилимән. Шуниң үчүн бу тәнқидләрни "қулиқиға пичирлаш" шәклидә демәйватимән. Тәнқид һәққидики тонуш мәслиси тоғрисда илгирики китабимдиму қисмән тохталған идим. Йәни, бир адәм өзи ағзида дәп йүргән (йүрикидиму барму‫۔‬йоқ, җәзм қилмақ тәс) сиясий ғайисигә пайдилиқ тәнқитни тәтүригә елип, техиму қашийип, дейилгәнниң тәтүрини қилса, бу адәм билән ашу дәп йүргән ғайисиниң мунасивитини немә дәп баһалисақ болар? Мениңчә әмди бу нуқтида чүшәнчә бериш йетәрлик болди. Йәнә бир мәсилиму бар. Мениң мулаһизилиримниң қобул қилиниши яки чүшүнүлүши мәсилиси. Бир мулаһизә мәңгү пут терәп туралайдиған һәқиқәт болушиму мүмкин, бир мәзгиллик болушиму мүмкин. Бу муәллипниң шу мәзгилдики чүшүнүшиниң мәһсули болуп, шу мәзгилдики мунасивәтлик амилларға бағлиқ: шу мәзгилдики кәйпият, сәвийә, еришилгән хам материял, һәтта хусусий майиллиқ,... Қатарлиқларниң муқәррәр тамғиси бесилған болуду. Шуңа униңға қарашта "мени (бизни) қоллапту" дәп хурсәнд болушму балилиқ болғандәк, "маңа (бизгә) қарши турупту", дәп чичаңшип кетишму охшашла балилиқ болуду. Бир мулаһизә (яки обзор)ни бир гүл десәк болуду: чаққақ һәриләр униңдин зәһәр йиғиду, һәсәл һәриси ширнә йиғиду; гоя уни су десәк, бир бағдики миң түрлүк мевә охшаш суни ичсиму, өзигә хас тәм билән мевә бериду. Йәни, қобул қилғучи униңдин қандақ пайдилиниду? Бу пайдиланғучиға бағлиқ иш. Бир адәмдә иҗадий калла болса, униңға көрситилгән рәң қапқара болған тәқдирдиму у аппақ рәңни көз алдиға кәлтүрәләйду. Иҗадий тәпәккүр униң әксини тәсәввур қилишқа имкан бериду . Нормалда савақ (дәрс) икки түрлүк болуду: иҗабий савақ, тоғридин-тоғра нәқ мәһсулат; сәлбий савақ, тәтүрисичә пайдилинидиған мәһсулат . Мулаһизә - обзорлар һәққидә шундақрақ чүшәнчидә болунса барлиқ хапилиқлар түгүгән болатти. Һәрким шуни билидуки, бир мевиниң шопуки болуду, уруқи болуду. Буларни илғиветип, андин униң йәйдиған йеридин пайдилинимиз. Буғдай терисақ, униңдин нәқ нан чиқмайду. Самини бар, чалири бар. Буларниң һәммисидин адалиғандин кейинму техи нәқләшмәйду, түгмәндә тартип әкәлсәк, йәнә тасқап бирмунчә кепикини чиқириветишкә тоғра келиду. Тәнқидий мақалилар, мулаһизиләр, китаплар һәққидиму әнә шундақрақ муамилидә болунса, һәммә хапилиқ түзәлгән болатти. Тәнқидкә биздәк бундақ тәтүр позитсийә тутидиған башқа хәлқләр наһайити аз. Һәммимиз пәқәтла махтилиш тамасида. Дуняға мәшһур кишиләр һәққидә, дөләт сораватқанлар һәққидә немә гәпләр болунмайду? Әгәр уларму мушундақ чичаңшип кетидиған болсиди, уларниң улуғлуқи түгигән болатти; бүйүк ишларни қилидиған нурғун вақтини зая қилған болатти. Қисқиси, шуниси реаллиқки, мән гоя кассандра ниң күнигә қалдим. Қандақтур бир аполлониң қарғиши түпәйли, сөзүм тоғра болсиму қобул қилинмайватиду. Әнә шу "аполло"ниң кимлики, мәсилиниң түгүни болса керәк! Алдинқи китапта хәлқимизниң истихбарат туйғусиға кичиккинә болсиму пайдиси болармикин дәп, издәнгәнлиримдин түгәлләнгән азрақ мәһсулатимни сунуп баққан идим, омумән яхши инкаслар болди. Шуниң илһами билән бу китапта техиму кәңрақ издинип, бу нуқтида бир башланғуч сават болсун дәп ойлудум. Шунисиму барки, буниңғиму "өзи җасус болуп бақмиған болса, җасуслуқ һәққидики бу мәлуматларни нәдин биләтти?... " типидики худди "һөл тамға ешәк тәпкәндәк" "инкас"ларму болудуғанлиқини билип турсамму, йәнила зор көпчүлүкни нәзәрдә тутқанда йәнила бу темини моһим дәп қаридим. Йәнә бир мәсилә, язмилиримда әмәл қиливатқан имла мәсилиси болуп, бу йәрдә шуни очуқ дәп қоюш зөрүрийити туғулуватиду. Мән мәмликәттә елан қилинған ахирқи имла қаидисигә пикрим болғачқа техичә талаш- тартиш қилип туруватимән. Шуңа тилшунаслиқниң омумий қаидисигә хилап келидиған йәрлиригә, мениң узун йиллиқ йезиқчилиқ әмәлийитимдә хата икәнликини җәзм қилған бәзи нуқтиларда, омумий түрк тиллири аилисидики тилларға ортақ болған, әмма немишкидур кейинки чағларда биз чәтнәп кетиватқан бәзи нуқтиларда у имлаға әмәл қилмаймән. Бу темида айрим бир мақалидә тохталдим вә торда елан қилдим, шуңа бу китапниң мәзмуниға җиддий алақиси болмиған бу тема һәққидә тохталмаймән . ӨЗИМИЗНИ ӨЗГӘРТӘЙЛИ! Инсан өз- өзини яки башқа инсанларни өзгәртәләмду? Буниңға бир еғиз сөз билән әлвәттә! Дәп җавап берилиду. Әмма, қандақ? Гәп мана шу йәрдә. Һөкүмни кәсмәкқу асан, әмма униң қандақ әмәлгә ашурулудуғанлиқи мәсилиси, җиддий тәрәп. Инсанларни мәхсәткә уйғун шәкилдә өзгәрткили болудуғанлиқи һәққидә башқа мақалилиримда мисаллар берип тохталғанлиқим үчүн, бу йәрдә йәнә уни дәлилләшкә урунмисамму, бу мәсилә һәл дейишкә болуду. Өзгәртишкә болудуғанлиқи — өзгәртилгәнликимиз әқилләрдин өтсила буниңдин немә қилишимизниңму упуқи көрүнүду. Йәни, дүшмән өз ғайисигә уйғун шәкилгә кәлтүргән икән, униң әксини немишкә қилғили болмисун!? Йәнә бир тәрәпму бар: қайси тәрәплиримизни өзгәртиш мәслиси. Тәбиийки, нөвәттә сиясий ғайимизгә йетиш йолида әң чоң тосалғу ролини ойнаватқан аҗиз тәрәплиримизни өзгәртишимиз керәк. Бундақ бир абистракит җавапму йәнә анчә күч кәтмәйдиған асан нәрсә. Гәп буниң конкрет җаваплири: әң әҗәллик аҗиз һалқилиримиз қайсилар, әң әвәл түзитишкә тегишлики қайсилар,... Буларға җавап бериш бир адәмниң қолидин келидиған иш әмәс; һеч болмиғандиму, бир мақалида пүткүзгили болудуған аддий әмәс. Буларға күчүмниң йетишичә, оқуғанлиримдин һасил болған илһам арқилиқ көңлүмдә шәкилләнгән вә һаят тәҗрибилирим, кәчмиш-кәчүрмүшлиримгә селиштуруп, һисси тәҗрибидин өткүзүлгән дәсләпки тезислиримни сунумән. Тәшкилатлиниш Мәсилиси Тәшкилатлиниш мәсилисини чөридигән бәзи мақалиларда илгири бу җәһәттики аҗизлиқлиримизни оттуриға қоюшқа тиришқан вә тәшкилатлинишниң зөрүрий шәртлири һәққидә йүзә тохталған идим. Бу мәсилә бизниң сиясий ғайимиз йолидики әң моһим ишлардин бири болғачқа, бу темида давамлиқ издиниш, чоңқурлап бериш зөрүрийити бар. Һәрқандақ бир колликтип, мәхсәткә йетиш үчүн тәшкилатлиниш шәрт икән, у һалда бизниң ишлиримизниң әпләшмәсликини мана шу җәһәттики аҗизлиқимизға артмай туралмаймиз. Биз я һеч тәшкилатлиналмайватимиз, я тәшкилат қурғандәк қилсақму, ашу дәсләпки рамкиси пети, худди йигиләп қалған өсүмлүктәк, зориялмай тохтап қалимиз . Буниңда бирмунчә амил бар әлвәттә. Тәшкиллигүчиниң нийити вә иқтидари мәсилиси, нопуз мәсилиси, тәшкилатқа қатнашқанларда нийәт, садақәт мәсилиси ..., Гитлер мундақ дегән: "(лидер) асасий көз қарашлар нуқтисидин бир қетим хаталишиш сәвәплик, иккинчи қетим йәнә шу хатани тәкрарлиши мүмкин. Шуниңдин кейин бу лидер пухраларниң ишәнчини қазиниш җәһәттә яки өзини етирап қилдуруш җәһәттә тамада болушқа һәққи йоқ." "сиясий лидер үчүн милләтниң диний етиқади вә диний муәссәсәлири һәрқачан қол тәккүзүлмәс бир һалда қелиши керәк" . "тәшкилатчи һәммидин бурун бир писхолог болуши керәк. Тәшкилатчи инсанни болғуничә қобул қилиши керәк. Бу җәһәттин тәшкилатчи инсанни билишкә мәҗбурдур. Тәшкилатчи инсанниң қиммитини кичик көрмәслики керәк, зиядә чоң көрмәктинму сақлиниши керәк. Тәврәнмәс һаятий күчкә игә болуши шәрт болған тәшкилатчи бир идийини яймақ вә у идийини мувәппиқийәткә ериштүридиған йолни ечишқа қабил инсан топини вуҗутқа кәлтүрүши зөрүридур ". Тәшкилат зоруюш үчүн инсанларни давамлиқ өзигә тарталайдиған сирлиқ күчкә игә болуши керәк; инсанларда садақәт тиклийәлиши керәк. Буларға қандақ еришилиду? Қандақ қилғанда садақәт бәрпа қилғили вә уни өңмәс шәкилдә сақлиғили болуду? Буларни бәзи издинишлирим арқилиқ йорутушқа тиришип көрүмән. Алди билән тәшкилләшниң сири немидә икәнлики үстидә издинишкә тоғра келиду. Тәшкилләшниң сири немидә? "писхологийилик шәртләндүрмигә асасланған ... Тәрбийә (маарип), кандидатларни пүтүн мәниси билән ғәлибә қилишқила бағланған бир команда оюнчисиға айландуруду. Омумән, шәхсийити кейинки орунға чөрүп ташлинип, һәтта бәзидә тамамән йоқ қилинип, қиммәтлик бир ‹команда әзаси› болуп қалиду. "кишиләр, пидаийлиқ билән шәхсийитидин вә өзигә хаслиқидин ваз кәчкән һаманла, өз тәқдириниң өзи тәвә болған горуппа билән чиң бағлиқ икәнликигә ишиниду вә әң хәтәрлик вәзипиләрни өз хаһиши билән қобул қилишқа тәйяр һалға келиду. Бу түр кишиләрниң әң қийин шараитларда, өзини горуппиниң башқа әзалири үчүн қурбан қилиштин қачмайдиған һалға келидиғанлиқини көргили болуду. "бу усул билән нормал бир кишини, қанхумар бир терорист, ... Хәтәрлик вә мәхпий топқа садиқ малайға айландурғили болуду. "һич шүбһә йоқки, қурбан беришниң әң чоңи кишиниң мустәқил кишиликидин ваз кечишидур. Ваһаләнки, горуп ғайисиниң бир парчиси болунди, ундақкән горуппиниң тәләплиригә бойсунулуду вә нишанлирини қоллаш керәк". Дунядики барлиқ мәхпий тәшкилатларниң әзалири, "әзалиқиниң берисидә, һаятиниң көп һалларда көрүнмигән бир оқтин, бир зәнҗиргә тәвә икәнликини вә бу үстүн күч тәрипидин иш- һәркити бәлгилинидиғанлиқини һис қилишқа башлайду" . "шәхс һаятиниң қурбан берилиши ирқ һаятиниң давами үчүн зөрүридур. "әмәлийәттә дөләтләрни яратқан вә яшатқан қуввәтләрниң немиләр икәнлики соралса, буларни шу ипадиләргә җәмләш мүмкин: шәхсниң җамаәт үчүн пидакарлиқ роһи вә ирадиси. Бу пәзиләтләрниң иқтисад билән һечқандақ ортақ тәрипи йоқлуқи мундақ бир аддий иш билән аңлишилиду: инсан һечбир заман иқтисад үчүн өзини пида қилмайду. Йәни, инсан бир иш үчүн әмәс, бир идиал үчүн өлүду" . Бу нәқилләрдин шулар хуласилиниду: Садиқлиқ — шәхсликниң йоқулуши; шәхсниң өзини мәлум горуһқа яки мәлум колликтипқа тәвә дәп билиши; шәхсниң кичикләп йоқулуши, униң әһмийити бир колликтипқа бағлиқ болушта икәнликиниң толуқ етирапи. Тәшкиллиниш (яки тәшкилий "бағ"ниң мәһкәм болиши) үчүн шәхсий өзлүкниң түгиши әң болмиғандиму минимумға чүшүши шәрт. Колликтип өзлүкниң күчийиши шәрт. Изаһ: "өзлүк" икки түрлүк болуду: бири "мән"дин ибарәт шәхс өзлүки; йәнә бири колликтип өзлүк ("биз" — бир милләт, бир дөләт, бир партийә-горуһ, бир иҗтимаий-сиясий тәшкилат, уруқдашлар топи, әң кичики аилигичә.( Тәшкилләшниң сири: 1. Күч; 2. Сирлиқлиқ . Сирлиқлиқ = қорқунуч (һейиқиш, тәп тартиш ;( Қорқунуч (һейиқиш, тәп тартиш) = садақәт ; Садақәт = шәхсликниң йоқулуши, омумийәт еңиниң тиклиниши демәктур. Бу формула мениңчә ишәнчлик. Күч болмиса топни тутуп турғили болмайду; тәптартиш (қорқуш, һейиқиш) болмиса садақәт болмайду. Өзимиз қорқудиған яки һейиқидиған бирсигә вәдә қилған болсақ, буни чоқум орундаймиз; анчә көзимизгә илип кәтмәйдиған бирсигә нисбәтән бундақ бир мәсулийәт туйғуси, мәҗбурлуқ туйғуси һис қилмаймиз. Худди шундақ, турмушимизда дуч келидиған нурғун ишларға селиштуруп, тоғра- хатасини тәкшүрүп көрсәк болуду . Тәшкиллинәлмәсликимиздики сәвәпләрдин бири писхикимизда бириккән "қейдаш" е тәрсигә тепиш е хемиға йениш болуши мүмкин. Коммунист түзүминиң мустәбитлики, тәшкилатлинишқа йол қоймастин, коммунист тәшкилатлириға киришкә зорлиши, буниңға қарши пәйда болудиған бизарлиқ туйғусидин келип чиққан "қейдаш." Йәнә бири, узақ заман коммунист идиологийисиниң тәшвиқат һуҗуми астида роһимизниң қурулмилирида көрүлгән бузулуштин болса керәк. Коммунистлар өз тили билән матириялисттур. Матириялистлар идиалға ишәнмәсликни е көзи көрмигән, қоли билән тутуп баққили болмайдиған нәрсиләргә ишәнмәсликни тәшәббус қилидиған болғачқа, инсанларниң әсли роһий қурулмисидики ғайипқа ишиниш (диний етиқаттин һасил болған колликтип йошурун аң) е идиалға ишиниш асаси йемирилгән яки бузғунчилиққа учрап, мукәммәлликини йоқатқан. Ваһаләнки, тәшкилат ғайивий бир идиални мәхсәт қилиду; бу мәхсәтни конкрет һалда бүгүн көрсәткили болмайду; бүгүнла кишиләрни униңдин пайдиландурғили болмайду; шуңа тәшкилатқа, униң ашу көз йәткүсиз узақтики мәвһум ғайисигә ишинидиған адәмләр шәрт болуду; тәшкилат әзалири ашу кәлгүсидә йетииш көзләнгән мәхсәт үчүн уюшушлири керәк болуду. Һәтта мәхсәткә йетәлмәй оңушсизлиққа учраш, пүтүнләй һалак болушларму көз алдиға кәлтүрүлүп, униңғиму рази болған адәмләрдин болуши керәк. У һалда, ғайпқа ишәнмәйдиған е идиалға, мәвһум бир ғайигә ишәнчисини йоқатқан адәмләрдин қандақму тәшкилат вуҗутқа кәлсун? Зәһәрлик чекимлик әткәсчилири (яки һәрқандақ бир қара горуһ)ниң иш һәрикәтлирини күзүтүдиған болсақ, улар тоғра қилмайватқанлиқини билмәйму қалмайду. Ундақкән, дәбдәбилик ғайиләргә, улуғвар нишанларға болған ишәнчидин садақәт туғулуду, дейәлмәймиз. Әмма шуни көрүмизки, уларда тәшкилигә нисбәтән садақәт бар, бир чамадан пулни көтүргүзүп, узақ бир йәргә әвәтсә, пулни елип қечип кетәй, демәстин тапшурулған ишни орундап келиду. Буни тәмин әткән садақәт, мәнивий бир ғайидин әмәс, қорқуш вә сирлиқлиқтин туғулуватқанлиқини көрүшкә болуду. Бу сирлиқлиқ вә күчниң, тәшкиллиништики шәрт икәнликиниң бир дәлили. Дунявий һакимийәт қуруш йолида әсирләрдин бери тиришиватқан бәзи дөләт һалқиған тәшкилатларниң әзалиридики садақәтму қорқуш вә сирлиқлиқтин һасил болуватқанлиқини, әмдиликтә болса зорлиғучи күчму бу садақәткә түрткә болуватқанлиқини көрүп туруптумиз. Бир тәшкилат әң әвәл мәһәлливий бир нопузни шәрт қилиду (әң кәм дегәндә. Әгәр нопузниң даириси қанчә кәң болса техиму күчлүк болуду, әлвәттә), әгәр нопуз талантлиқ тәшкиллигүчи болса, әзалирида бир сирлиқлиқ туйғуси пәйда қилиш арқилиқ, уларниң садақитини қолға кәлтүриду. Буниң билән нопуз күнсери йоғинайду. Нопузниң йоғунуши, униң әтрапиға техиму көп адәм топлунушиға сәвәп болуду. Униң әтрапиға топланғанларниң көпүйиши тәтүр танасип һалда қарши күчләрниң кичиклиши демәктур. Бу һалда муқәрәр бир күч барлиққа келиду. Кейин қатнашқанлар ичидин халимайдиғанлар болған тәқдирдиму, уларниң садақити "күч"ниң көрүнмәс мәҗбурлишидин барлиққа келиду. Шуни әстин чиқармаслиқ керәкки: "бүйүк нишанларға қаритилған бир һәркәтниң хәлқ аммиси билән болған мунасивитини бузмаслиққа үстүн бир сәзгүрлүк билән диққәт қилиш зөрүр. Һәр бир мәсилини бу йөндин тәтқиқ қилиш вә қарарларни бу йөнүлүшкә қарита тоғрилимақ керәк. Буниң билән биллә хәлқ аммисиға қарита тәсирини аҗизлаштурудуған елментларниң һәммисидин сақлиниш керәк. Бу һал хәлқ қәлбини овлаш үчүн әмәс, һечбир бүйүк пикир, мәйли қанчилик муқәддәс болса болсун, хәлқ аммисиниң күчи болмиса әмәлийәткә айлиниш имканиға игә болалмайдиғанлиқидиндур" . Бәзи һаят тәҗрибилиримиз шуни көрсәттики, бәзи инқилапчилар дүшмәнниң қолиға чүшкән һаманла, җимики вәдә- қәсәмлиригә, һәтта аллаһ намиға берилгән қәсәм болғиниғиму қаримай, наһайити чапсанла дүшмәнниң тәләп қилғанлириниң һәммисини тапшурди. Бәзи мунапиқлар инқилапчиларниң қолиға чүшкәндә болса, әсли хоҗайинлириға садиқ қалди, мүмкин қәдәр әпқачти гәпләр билән алдап қутулуп кетиш урунушида болди. Бу улар тәвә болған "күч"ниң дәриҗисидин туғулуватқан таллаш иди. Авалқисиниң садақәтсизликиниң сәвәби һәргизму әслидин мунапиқ тәбиәт болғанлиқидин әмәс, у қаршисида қорқунучлуқ бир дөләт күчини көрүватқанлиқи, арқисидикиләрниң болса, яман күнгә қалса игә болалайдиған, сатқинлиқ қилса җазалиялайдиған күчи йоқлуқини тәбиий туйғулири арқилиқ һис қилған, селиштурған вә кейин қарарини таллиғанлиқидиндур. Кейинкисиниң (инқилапчиларниң қолиға чүшкән мунапиқниң) хоҗайиниға садақәттә қелиши, арқисидики күчниң зорлиқи, әгәр буларниң қолидин қутулалмай өлгән тәқдирдиму, аилиси вә кейинки ишлириниң бир игиси барлиқи ишәнчи; алдидики күчниң зәиплики, һәтта мунапиқ дәп тутқан турупму, шу баһасиға бәк ишәнч қилалмайватқанлиқидики аҗизлиқ, юмшақ көңүллүклүкидики қутулушқа илһам болудуған йочуқ, өлтүрүветишкә кәскин җүрити болушиниң натайинлиқи, қатарлиқлар униңға чиң туруш, алдап қутулуп кетиш қарарини бәргән. Булардинму шуни көрүш мүмкинки, садақәт пәқәт мәнәвийәткә улуғвар бир ғайини өзләштүрүш биләнла ишқа ешиши натайин. Қуруқ мәвһумийәткила таянған қәсәм- вәдиләр реал тосалғуға дуч кәлгәндә дәрһал илгирики таллашлирини қайта тәһрирләшкә мәҗбур қилиду. Зорлиғучи күчниң шәрт болишидики сәвәп бу. Әмди гәп, зорлиғучи күчниң асан әмәслики һәммимизгә аян. Униңға еришкүчә қандақ қилиш мәсилиси даһини шәрт қиливатқан моһим мәсилидур. Чүнки зорлиғучи күчкә еришкәндин кейин даһиянә даналиқ болмайму топни тутуп турғили болуши мүмкин. Ундақта ашу дәсләпки басқучта топни һасил қилиш, тутуп туруш билән биллә уни күнсери зорайтиш үчүн немигә тайинилиду? Бу даһийлиқ талантини шәрт қиливатқан нуқта болғанлиқи үчүн әң моһимдур. Бу басқучта күч болмиғанлиқи үчүн, сирлиқлиқ арқилиқ болуду. Сирлиқлиқниң һасил болиши үчүн, даһи, (әң кәм дегәндиму) өз җамаити алдида бир пәзиләт игиси сүпитидә көрүнүши керәк болупла қалмай, униң барлиқ тәшвиқат механизми уни шундақ көрсүтүшкә, униң үчүн нопуз қазинишқа, уни сирлиқлаштурушқа хизмәт қилиши шәрт. Әмма бу даһийниң әмәлий ипадилири билән күчлүнүп, дәлиллинип туриши керәк. Униң нопузини чүшүрүшкә урунудуған ичкий реқабәтчиләр әң хәтәрлик болуп, бундақлар дәрһал чәклиниши шәрт. Буниңдиму даһи нопузини қоғдаш үчүн өзи оттуриға чүшүвалмай, ледирлиқ салаһийитини сақлиши, әтраптикиләр өктичи күчләргә зәрбә бериши наһайити моһим. Әгәр бундақ болмиғанда даһиниң пәзилити гуман туғдуруп, уни йөләп игизләш урунушлирини йоққа чиқириветиду. Сиясий "я мән, я сән!" демәктур. Шуңа сиясион йүз- хатиричи болса униң сиясионлуқ һаяти бәк қисқа болуп қалиду. У бир қаплан болиши керәкки, териси гүзәл, қиммәтбаһа, әмма рәһимсиз. Сирлиқлиқ һәққидә кәскин бир илавә беришим зөрүр: сирлиқлиқ һәргизму ледирни әпсанийлаштуруш, илаһлаштуруш, мөҗизивий көрсүтүш урунушлири әмәс, чүнки буниси бәк асанла күлкигә сәвәп болуду; сирлиқлиқ, кишиләр сениң қолуңда зади қанчилик имкан бар, қанчилик адимиң бар, сир болсун, улар сениң йошурун имканлириң һәққидә һәмишә әмәлийәтниң үстидә пәрәз қилишқа йетәклиниши керәк дегәнликтур. Асасий темимиз болған өзимизни қандақ өзгәртиш мәсилисиму, сиясионниң тәшвиқат механизми үстигә алидиған бир вәзипә болуп, әң дәсләпки кичик горуппа һалити хариҗ, тәшкилат өзигә мувапиқ кишиләрни таллимайду, әксичә өз ғайисигә уйғун җамаәтни өзлири "ясап чиқиду". Йәни, тәшвиқат арқилиқ, инсанларни өзгәртиду, өзи нишан қилған ғайигә уйғун шәкилдә қайтидин шәкилләндүрүп чиқиду. "тәшвиқат қанчилик шиддәтлик болса тәшкилатму шунчилик тез сүрәттә чоңийиду." кәң җамаәт мәхсәткә уйғун қайта шәкилләндүрүлмәй, инсанлар ичидин өзигә мувапиқ келидиғанларни таллашқа қалса, бундақ тәшкилатниң кеңийиш имкани бәк тар болған болуду. Чүнки охшаш пикиргә игә инсанларни издәп тепиш наһайити тәс вә көп һалларда бундақлириму мәлум заман яки маканда мухалип қараш ипадилиши, дүшмәнгә айлинип кетиши мүмкин. Мунасивәтлик мақалилиримда бизниң тәшвиқат арқилиқ қандақ қорқунучлуқ түрдә өз мәнпәәтлиримизгә зиянлиқ, дүшмәнгә пайдилиқ болған роһий вә идийивий шәкилгә кәлтүрүлгәнликимизни дәлилләп өткән идим. Бизниң гүзәллик өлчәмлиримизниң тәтүр қиливетилиши мүмкин болғинидин, пайдилиқ тәрәпкә қаритип өзгәртишкиму болудуғанлиқи қияс қилиниду. Бу пәқәт қариму қарши тәшвиқатларниң тәсирләндүрүш күчигә бағлиқ. Шуниңға бәк әпсуски, бүгүнгичә ледирлар бир тәшвиқат механизми бәрпа қилалмиди вә буниң үчүнла қилған ишиниң тайини болмай, йилларчә бир изда туруватиду. Чәтәл дөләт рәһбәрлири билән бирнәччә минутлуқ көрүшүшләр милләт тәқдиригә һечқандақ иҗабий өзгүрүш елип келәлмәйду. (чүнки бундақ көрүшүшләр шу дөләтниң өз мәнпәәти үчүн, дүшмәнлиримизгә қарита "рәшиққә муптила қилиш арқилиқ сөйгүни күчәйтиш" оюнидин башқа нәрсә әмәс. Шуңа улар бу ишта бәк әстайидил позитсийидә болмайдиғанлиқи, пәқәтла қарши тәрәпни қизғандурушнила мәхсәт қилғанлиқи үчүн, көрүнүш, тәшвиқат өрники яритишла мәхсиди бар. Шу минутлардин кейинла улар бизниң һәққимиздә тамамән хиялиға кәлтүрүпму олтурмайду) шуңа уни чоң иш дәп биливелиш наһайити еғир хаталиқтур. Биринчи чоң иш өз хәлқини өзгәртмәктур. Тәшвиқатни биринчи дәриҗилик моһим орунға қоймиған тәшкилатчи ғәлибә қилишни хиял қилмисиму болуду. Чүнки, бир милләтниң иши башқа бир дөләт тәрипидин пүткүзүп берилмәйду. Һәрқанчә яримас болсиму шу хәлқ өз тәқдириниң бәлгилинишидә асаслиқ амилдур. Бу нуқта етирап қилинидиған болса, ичкий тәшвиқат биринчи моһим иш икәнликиму раст болған болуду. Демәк, өзимизни өзгәртишниң зөрүрийити етирап қилинидиғанла болса, у һалда бир тәшвиқат меианизими бәрпа қилиш бүгүнки күндики биринчи дәриҗилик моһим иш икәнликини тән елиш керәк. Вәтән ичидикиләрни тәдриҗий өзгәртиш болса радиони шәрт қилиду. Һәммигә мәлум болғинидәк, бүгүнки радиониң қурулмиси буниңға имкан бәрмәйду. Бу йәрдә икки түрлүк җамаәт барлиқи пәрәз қилиниду: бири аңсиз яки аңлиқ түрдә сетивелинғанлар; иккинчиси қосақ беқиш үчүнла колдурлап йүргәнләр. Моһими уни йөнләндүридиған тәшкилий қурулма болуп, униң бешида от йүрәк бир вәтәнпәрвәр олтурмиғичә бу тәйяр имканийәтләрдин үнүмлүк пайдилиниш үмиди күтүлмисиму болуду. Әмди тәшкилатлар тәшвиқатта бир-бирини әмәс, ортақ дүшмәнни нишан елиши, өз хәлқимизни тәрбийиләш обекти қилиши керәк. Бу гәп йәнә бир мәсилини туғдуридиғандәк қилиду: тәшкилатларниң һәммиси бирләшмисә, қандақму бирдәк идийә билән тәшвиқат қилиниду? Қандақму бирдәк һәрикәт қилғили болуду? Бу соаллар хели адәмләрни тәмтиритиду. Охшимиған көз қараштикиләрни бирләштүрүш пикри ярилиштинла хата пикир болуп, бундақ бир бирлишишниң әмәлийәттә шәкилвазлиқтин башқа нәрсә болмайдиғанлиқини бәзи мақалилиримда тарихий мисаллар арқилиқ дәлиллигән идим. Шуңа, әгәр тәшкилатларда мустәқиллиққа қайта еришиш арзуси раст болудуғанла болса, бундақ бирлишишкә зорлаш билән, ичкий йемирилиш елиментлирини өзидә сақлиған сүний бир бирләшминиң зөрүрийити йоқ болупла қалмай, биздәк бир милләт үчүн һәтта хәтәрлик. Буниңға қарита бәзиләр, бирләшмисәк ярдәм беридиғанларму кимни асас қилишини билмәй қаймуқуп, яки бу һалитимиздин үмидсизлинип, ярдәм бериштин ялтийиши мүмкин, дегәнни баһанә қилип, чоң бирлишиш шуарини қуввәтләндүриду. Лекин, биз билидиған мисалларда шу нәрсә ениқ көрүлүдуки, ярдәм қандақтур бизниң обданлиқимизға, бизниң пайдимизни көзләп берилмәйду. Әксичә ярдәм бәргүчиниң мәнпәәтини чиқиш қилиду. Шуңа, вақти- саити келип, ярдәм бериш мәҗбурийити туғулса, һәрқандақ әһвал астида ярдәм берилиду. Мәсилән: рус- афған уруши мәзгилидә афғанистанлиқлар йәттә айрим партийә горуһ, уруқдашлиқ топиға бөлүнгән һалда иди. Һәр бири өзини әң мунасип дәп һесаплайти вә башқиларни әйпләйти. Бу әслидә кәлгүсидики дөләт һакимийитини талишиш риқабити болуп, шу мәзгил үчүн иккиләмчи амил иди. Биринчиси ташқий дүшмәнни қоғлап чиқириш иди. Афғанларниң партийә горуһлири мана шу ортақлиқта талашмиди, ичкий зиддийәтлиридин қәтийнәзәр, асасий ғайидики ортақлиқини чиқиш қилип, һәммиси өз алдиға совет таҗавузчилириға қарши көрәш қилди. Чәтәл күчлири уларниң бирлишишини шәрт қилмастин, һәммисигә ярдәм бәрди . Буниңдин көривелишқа болудуки, бир қоманданлиқ астиға һәммини бирләштүрүш үчүн зоруқуп урунуш вақит исрапчилиқидин башқа нәрсә әмәс. Миллий мустәқиллиқни ғайә қилған тәшкилатларниң өз мустәқиллиқини сақлиған һалда өзара хизмәт мусабиқиси шәклидики риқабити техиму пайдилиқ болуши чоқум. Әмма, асасий мәхсәтни қоюп, ичкий зиддийәт кочиланмиған тәқдирдә. Тәшвиқатларму мана шу қараш асасида болуш керәк. Тәшвиқатларда ичкий зиддийәтләр татиланмаслиқи, вәзипиләр өз рети бойичә идийиләргә сиңдүрүлүши керәк. Мәсилән: бүгүнки биринчи нишан немә болса, у һәқтә тәкрар тохтулуш, қәлб терәнликлиригә қәдәр сиңдүрүш; һәргизму әтиниңкини арилаштуривелиш, талаш- тартиш қилиштәк балилиқни қилмаслиқ. Мәсилән: йеқин өтмүшимиздикидәк, "сәвзидин хәвәр йоқ, гүрүч дәм йәпту" пәдисидә, кәлгүсидики дөлитимизниң сиясий түзүминиң немә болушини талишиштәк тәлвиликни қилмай, авал "бисмиллаһ" дәп хитайдин қандақ қутулушни ойлаш, бу һәқтики идиологик системимизни тәшвиқ қилиш, хәлқтә вәтәнпәрвәрлик, миллий һисият, диний қизғинлиқ ойғутушқа қаритиш керәк. Мустәқил болуш билән, мәһкумлуқниң пәрқлири һәққидә чүшәнчә бериш керәк. Алди билән даваниң бешидикиләр өзи қиливатқан даваниң характерини тоғра тонуши, түп йөнүлүш ениқ болуши керәк. Дава дөләтниң даваси икән, дөләтниң намини ишләтмәслик, пиринсип җәһәттики хәтәрлик еғиш болуп, бундақ мәсилидә башқиларниң райиға беқиш, беқиндилиқтин, қорчақлиқтин дерәк бериду. Әгәр, иқтисадий ярдәм беридиған кишилик һоқуқ яки демократийини һимайә қилғучи органлар дөләт намини атимаслиқни шәрт қилса шундақ сорулуши әқәллийдур: "сиз демократийини, кишилик һоқуқни һимайә қилидиған болсиңиз, әҗәба бизниң әҗдатлиримиздин бери яшап келиватқан туприқимизни өзимизниң тилида аташ һәққимизму йоқму? Сизниң һимайә қилидиғиниңиз қандақ шәкилдики демократийә"? Сиясида йол қойғансери уттуруш бир қанунийәт. Шуңа пиринсипчан болуш бәкму зөрүр. Йәнә авалқи темиға — охшимиған тәшкилатларда охшаш нишанға қарап йүрүш мәсилисигә қайтсақ, буни қандақ ишқа ашурғили болуду? Мәсилиниң җиддий тәрипи бу соалда ечиливатидуки, һәммимизни бир "хаманда" ортақ бир "момиға" бағлап турған "йип" йоқ. Мана шуниң үчүнму пикир адәмлиримиз, билгинләр, мутәпәккүрлиримиз ортақ тиришип, бир нәзәрийивий асас яки бир идийивий систем барлиққа кәлтүрүш зөрүрлүки тәкитлиниватиду. Йиллардур қилиниватқан һәркәтләрдики чечилаңғулуқ, нишансиз, сәвәпсиз еғишларниң һәммиси мушундақ бир асасниң болмиғанлиқидин болған. Буниң үчүнму бир тәшвиқат миханизими зөрүрийәт болуп, буниң билән мана шу дейилгән нишанларниң һәммисигә асас яриталаймиз. ИСТЕТИК ӨЛЧӘМЛӘРДИКИ АЙНИШ ВӘ ЙӨНЛӘНДҮРМӘ Истетик өлчәмләр өзгүрәмду? Йәни, кишиләрниң шәрәп вә номус, пәзиләт вә шәрмәндиликкә қарита баһалаш мизани түптин өзгүрүп, бир өткән дәвргә нисбәтән тамамән тәтүрисичә өлчәм барлиққа келиши мүмкинму? Бу һәқтики издинишимизниң әһмийити шуниңдики, бизниң әллик йилниң алдида номус билидиған ишларни ихтиярсиз йосунда шәрәп билишкә башлиғанлиқимиз пакиттур. Бундақ бир тәтүрисичә тәрәққиятқа еришкили, йәни инсанниң инсанлиқ еңини бузуп, уни истәккә уйғун тәрәпкә йетәкләшкә болудуғанлиқи, турмушимизға, әтрапимизға обданрақ нәзәр салсақла мәлум болуду вә әқил билән ойлайдиған болсақ, "това!" демәй туралмаймиз. Буларни көрүп, бу мүмкүнчиликкә ишәнсәкла, йәнә тоғра тәрәпкә қайтурғилиму болудуғанлиқини һис қилмай қалмаймиз. Мана бу кейинки нишан, бизниң бу тема үстидә издиништин мәхсидимиз. Ғәрплик бәзи җәмийәтшунаслар, алимлар инсанларниң кимләрниңдур астириттин шәртләндүриши билән мәнивийти тәтүрисигә өрүлүватқанлиқини, истетик өлчәмлириниң бурмулунуватқанлиқини илгири сүрүшмәктә. Пулниң сеһрини 1- орунға көтүрүш арқилиқ, инсанниң мәнивий қиммәтлирини чүшүрүш, кишиләрни ғайисизләштүрүш, мәнәвийәтни әмәс, маддини өлчәм қилиш.... "америкида вә дуняниң қалған йеридә көпчүлүк инсанларниң яхшини ямандин, тоғрини хатадин,... Айриш таланти, сүиқәстчиләр тәрипидин тәрәққий қилдурулған бир хил меңә контрол системи билән диққәтлик бир шәкилдә өчүрүлүшкә вә йоқ қилишқа урунулмақта. "бүгүн ғәрп дунясида әң кәң тарқалған кишилик дуня қараш (‹етиқад›)ларниң бири, киши һаятидики әң моһим ишниң пул тепиш икәнликидин ибарәттур. Бу гумраһларчә дуня қараш вә пули көп болғанниң немилики болмисун техиму парасәтлик вә җәлп қиларлиқ болудуғанлиқидин ибарәт кишилик қариши ‹тәсәввур ишләпчиқарғучи›лар тәрипидин инсанларниң меңисигә тохтимай қачиланмақта" . Реал һаятимизда нурғун йошурун ишәндүргүчиләр мәвҗут. Мәсилән: товар еланлирини алидиған болсақ, көп тәкрарланған махташлар арқилиқ ахири еңимизға тәсир қилип, әслидә у қәдәр мәйлимиз болмиған бир мәһсулатқа қизғинлиқимизни көрүкләйду. Иккинчи дуня уриши вә һарписида германийидә натсистларниң пүтүн германийәликләрниң еңиға шәкил берәлигәнлики, уруштин кейин нурғун писхолог вә пәйласопни чоңқур тәсирләндүргән иди. Нәтиҗә шу болдики, демәк, бәлгилик бир иҗтимаий нишанларни тәсирлик бир шәкилдә қоллаш, дәстәкләш хаһишидики тәшвиқат вә методларни бәлгилимәк үчүн йеңи йолларниң тәтқиқати үчүн илһам болди. Теливизорларниң аилиләргә кириши, әмәлийәттә, униң бизниң роһи дунямизға һаким болушқа башлиши болуп қалди. Униң игилигән орни тәдриҗий йосунда қериндашлиқ, қошнидарчилиқ,... Мунасивәтлириниң зәиплишишигә сәвәп болди. Йәни, теливизийә сәйри үчүн вақит чиқириш тәқәззаси, қошнилар билән барди- кәлди қилиш вақтини қисқартти; туққанлар ара мунасивәт беғиниң зәиплишиши үчүн асас салди. "көздин йирақ, көңүлдин йирақ" дегән тәмсилниң һәқлиқи шу йәрдики, инсанлар бир ‫۔‬биригә йеқинлашқанчә, издәшкәнчә йеқинлишиду; арилашқанчә меһир күчийиду. Издәшмигәнчә ятлишиду; меһир суслишиду. Бу тәбиргә қаршилиқ болмиса, қошнилар билән мунасивәтни күчәйтиш роли ойнайдиған өзара ахшам зиярәтлириниң азийиши, кишиләрни тәдриҗий ятлаштурушқа яриди. Чүнки, кишиләрниң бу зиярәт вақтини теливизор програмлирини сәйритиш игилиди. Йошурун ишәндүргүчиләр һәққидә винс пакард "йошурун ишәндүргүчиләр" намлиқ китабида шундақ язиду: "бу йошурун ишәндүргүчиләрниң бәзилири, иш-һәркитимизни йөнләндүрмәк үчүн көрсәткән ғәйрәтлириниң бир нәтиҗиси сүпитидә, инсанларниң пәқәт башқурулуш (қамал қилиниш) үчүн мәвҗут икәнликлири тонушини тиклимәктә". Көндүргүчиләрниң нәзирийичилиридин бири болмиш бертранд рассел "билимниң җәмийәткә тәсири " намлиқ әсиридә шундақ дәйду: "писхологийидики тәрәққиятларниң шәхсләрниң идийисини техиму бәк контрол қилғили болудуған имканларни бериши күтүлмәктә. Маарип- әркин ирадини (истәкни) йоқутушни нишан қилиши керәк. Шундақ болуши керәкки, оқуғучилар мәктәптин айрилғандин кейинму, һаятиниң қалған қисмида мәктәп мудириниң күткинидин башқичә ойланмаслиқи вә һәрикәт қилмаслиқлири керәк." рассел йәнә, һөкүмранларниң, балиларниң әқли үстидә "наһайити кичик яштин башлапла күтүлгән характер вә әқидиләрни ишләпчиқармақ үстидә" ишлиши керәкликини илгири сүргән иди. У йәнә: "балилар бир йүрүш әскәртишләргә көндүрүлсә, бир бөлүк күчләрни җиддий һалда тәнқид қилиши, писхологик тәрәптин мүмкинсиз һалға келиду" дегәнни дәва қилатти. "һәрким йоқсуллуқ ичидә үзүватсиму, һәммиси бәхтияр икәнликигә ишиниду, чүнки һөкүмәтлири уларға шундақ болғанлиқини даим әскәртип туруду." (хитайлар бизниму дуняда әң бәхтлик икәнликимизгә ишәндүрмидиму(? "аста- аста, һөкүмранлиқ қилғучилар билән һөкүмранлиқ қилинғучилар арисидики туғма пәрқләр, бу икки синип тамамән пәрқлиқ түр болғанға қәдәр талланғучилар (җәвһәр синип) көпийиши билән ешип бариду. Төвән синипларниң исяни худди қойниң қой гөши йейишкә қарши қозғилаң көтүрүш имкани қанчилик имкансиз болса, шу қәдәр имкансиз болуду" . Инсан балисиниң қандақ қилип бирлириниң ирадисигә көрә тәдриҗий өзгәртип чиқилидиғанлиқи тоғрисидики нәқилләрдин башқа, биз турмуш әмәлийитимиздиму, тәдриҗий өзгүрүп бериватқанлиқимизға дәлил болудуған аламәтләрни көрүп турмақтимиз: Чишисини қизғиниш туйғуси пүткүл җанлиқларға ортақ бир туйғу. Һичқандақ бир әркәк, өзигә тәвә бир "чиши"ни башқилар билән ортақлашмайду. Лекин бүгүн инсанлар шундақ шәртләндүрүлдики, аяллирини күнләшни бир хил "мәдәнийәтсизлик" дәп билидиған, аялниң әврәтлирини йерим - ята ечип йүриши билән "ортақ һозурлунуш"қа сүкүт қилидиған, һәтта униңға ачкөзлүк билән қариғучиларниң көп болуши униңда "демәк, мениң аялим бәк чирайлиқкән, шуңа кишиләр тоймай қараватиду" дегән (кесәл) һисиятта иптихарлиқ һис қилидиған һаләткә кәлтүрүлди. Қандақсигә бу қәдәригичә ишәндүрүлдуқ? Ойлисаң һәйран қалисән. Мусулманларғу хотун күнлимәсликни "дәйүзлүк" дегәнгә ишинәтти; явропалиқларму аяллар вәҗидин дуилларға чиқип, бир бирини етишаттиғу? Мәсилән мәшһур рус шаирлиридин пушкин лермонтовлар аяллар вәҗидин дуилда өлмидиму? Йәнә шуму бар, ғәрптә бәзи аяллар язниң мәлум күнлиридә "қәһриманларчә" ялиңач кезип, кишиләрни таң қалдуриду. Ғәрп җәмийитидә (һазирчә ғәрп җәмийитидә, бәзи "мәдәнийлик"ләрни қобул қилиш хирсимиз етиварға елинидиған болса, кәлгүсидә пүтүн дуняда) бу аялларниң нәқәдәр пәшкәш, изани билмәйдиғанлиқи әмәс, нәқәдәр җүрәткар икәнлики сөз темиси болуду. "падишаһниң йеңи кийими" дикидәк, һечким оттуридин чиқипла, һәй бу немә шәрмәндилик! Демәстин, (ундақ дәй десә мәдәнийәтсизкән дейилип қалмаслиқ үчүн) һәммә "мәдәнийәтлик" болувелип, һәвәс қилишиду. Әҗәба, биз арқида қалғанлиқимиздин мушундақ туюлуватамду? Яки авулар таптин чиқтиму? Ойлап көрсәк, инсанлар билән һайванларниң арисида санақлиқла моһим пәрқләр бар: тил билән биллә һис- туйғуни тилға алимиз; мадамики, һис- туйғу, номус туйғусини өз ичигә алмамду? Һайванлар әвритини