Rights for this book: Public domain in the USA. This edition is published by Project Gutenberg. Originally issued by Project Gutenberg on 2014-07-31. To support the work of Project Gutenberg, visit their Donation Page. This free ebook has been produced by GITenberg, a program of the Free Ebook Foundation. If you have corrections or improvements to make to this ebook, or you want to use the source files for this ebook, visit the book's github repository. You can support the work of the Free Ebook Foundation at their Contributors Page. The Project Gutenberg EBook of Ljocht en Skaed, by Douwe Kalma This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org Title: Ljocht en Skaed In mennich biskôgings Author: Douwe Kalma Release Date: July 31, 2014 [EBook #46459] Language: Frisian *** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK LJOCHT EN SKAED *** Produced by Steffen Haugk Utjeften fen De Jongfryske Mienskip - ûnder samlerskip fen D. Kalma - No. 2. Ljocht en Skaed In mennich biskôgings fen D. KALMA A. J. OSINGA - SNITS - 1916 Ljocht en Skaed fen D. KALMA I. TWIVEL. [1] Dit is de syktme, dy’t it ûnsidige lân, dêr ’t wy yn libje, oantaest hat en ûnsjênber, stadichoan it hiele gestel ûnderminet, oant er ienris tapakt en ynslacht, sûnder in lytse kâns op genêzing to litten —det, wylst tichte by ús grinzen de blom fen ’e jonkheit út omlizzende lânnen sichte wirdt fen ’e dea, wylst de nachtloft read is fen fjûr en de groun fen bommen towoelle, wylst de lânnen sêd binne fen geskriem en de weagen fol fen gerop, fierwei de measte minsken hjirre dogge, as barde der neat, en swietsjesoan trochgean mei hjar deistich wirk, ef mei hjar wyn-drinken en it ôfrinnen fen komeedzjes en jounspretten foartfarre. Men fetsje my wol. Nimmen scil bigeare, det wy nei de yllinde en de ûnminskelikens fen de oarloch in toarn oanskôge to hawwen, ús jowe mids de forheftige kolk fen de striid, nimmen sels, det wy út rouwe om de frjeonen, dy’t foelen, lyk as eren de hartoginne fen Angoulême, ek it glimkjen oerjaen scoenen, ek út ús libben it laitsjen fordriuwe. Mar hwet as plicht rêst op elts, dy’t syn libben net trochgean wol as in doarmer yn in geheimige en rûzige nacht, is him to jaen yn de earnst fen ús tiid en de ynfloeden fen ús dagen op him ynwirkje to litten, sûnder to eangjen, det hja him út it lead slaen mochten. Priislik is it, tige priislik wis, det wy hjirre komité’s oprjuchtsje for hwa ’t finzen waerden yn ’e macht fen hjar fijânnen, for hwa ’t op de slachtfjilden lizze út to sjên nei frjeonlike soarch en de treast fen in pear bimoedigjende eagen, for hwa ’t in man ef in heit forlearen, dy’t sa nedich wier for hjar gesin— treflik, det men flechtlingen út barnende stêdden hjir ûntfangt, lyk as men neffens de âlde en wijde wetten fen gastfrijens, hjar heart to ûntheljen. Mar hjir sprekt allinnich it meilijen, it langstme it leed fen yens neiste to sêftsjen—haedsaek bliuwt, det yens egen persoanlikheit syn maklike ûnforskilligens en tofredenens ôfleit, en, syn greatske hegens biwarjend, ré stiet, moedich en fêstbisletten, om de takomst oan to fetsjen, lyk as ienris de Germanen de hoarnen griepen fen in oanstoarmjende ûrokse. Hwa ’t de wrâld net rjucht yn de read-biroune eagen sjên doar, biret om, as it nedich is, mei hjar oan to gean in striid fen libben-op-dea, lit him gean nei de broeijerige loft fen syn sliepkeammerke en ynslomje —lit ús hoopje forgoed—wylst de loften it gleonst binne en de lûden it forheftichst. Hwent hy forstiet net de stimme fen God, dy’t it oerjown hat allinnich to lústerjen yn ’e sigens fen in mylde simmerske joun, mar dy tongeret, lûder en lûder, oant einlings de minske de earnst fen it libben wer earet—en is dos in ûnnut, net weardich as tinkend en fielend wêzen diel út to meitsjen fen de ûntsachlike kosmos. Mar hwet docht men. Op thébisite by in frjeonlike âlde moeike, dy’t, breidzjend en in koaltsje fjûr ûnder de foetten, sa jerne hwet kâltet oer waer en wyn, bigjint men to earmoedzjen oer dy grouwélige oarloch, en sawier, men suchtet sims—bûten, yn ’e greate Mienskip, rjuchtet men mei in sikelike langstme aloan wer nije forienigs to stiftsjen, antioarlochsrieden op, hwerfen de leden contribúsje jowe, in tiidskrift lêze, en, fensels, oertsjûge binne fen de ûnweardigens fen dizze wrâldstriid. Men scil de minsken nou ienris en forgoed oan ’t forstân bringe, det sok in tastân netwier, yn in biskaefd Jerope . . . ensf., men scil de wrâld for in inkelde kear forbetterje, hjir in pleisterke op in iepen plak, dêr in doek om in dragend lid—och, it is wol ljeaf, en der binne sa’n protte minsken, dy’t wol graech ris mei in oar omdokterje meije, en fensels, wy binne wiis en witte hwet forkeard is, mar in oar sjucht det sa goed net yn, en dêrom scille wy him det nou ris leare. Mar hjirmei tsjinnet men allinne de egene heechhertigens en waenwizens, en God alderminst. Einlings hearre wy yn to sjên, det it net ús earste plicht is ús broerren heal-idioat en ûntarekkenber fen bigryp to biskôgjen, om den frjeonlik oer him de fâld en de master to spyljen — mar det wy alderearst ús sels hawwe to forfoarmjen, út to driuwen hwet lyts is en swak, rjucht to stean mids de woelige wiksel fen ’e wrâld en nea net bilies to jaen, noch for it minne yn, noch for det bûten ús. Earst as men wis is fen yensels, as der gjin gefaer for nuvere útgliderijen mear bistiet, as men fielt det yens egen opfieding ôfroun is en fortuten efterliet, dy sterk meitsje for hiel it kommende libben, den mei men in oanbigjin meitsje mei it wrâldforbetterjen. Hwent net earder as den scil men straffeleas de wrâld yn it antlit sjên kinne en net earder as den scil men forstean, det, hwet ek meifalle mei, tomôge en ûndermine, hwet yen bidriget oan eltse kant, krêftleas is tsjin yens egen ivige siele en tsjin yens egen karakter, det bliuwt en stiet, ûnforwrigber. En as wy dit net leare yn ús geweldige dagen, det de wrâldmachten allinnich krêft hawwe oer yens liif, mar det it eigen Ik, det is yens eigene geast mei syn krêft en syn hegens, syn greatskens en syn wil, him inkeld hat to bûgen for God, mar for net ien fen ’e minsken, om ’t itsels godlik is, den scil hiel dizze oarloch omdôch west hawwe, en God scil ús bisiikje mei yet pynliker pleagen, om it ús by to bringen. Wêz fêst, wêz sterk, it is yn it libben de iennichste plicht. En de iennichste wet is „Bid en wirkje”. Bid, det is, sûnderje dy faek ôf fen ’e wrâld en haw noed, det hja dy net yn bislach nimt, tink folle en djip, fiel suver en klear, jow rekkenskip, dy sels en it Albiwâld, fen hwetstou diest en dochst — wirkje, det wol sizze, gean mei dyn bêste en ynbânnichste krêft nei it lân yn en bûten dy, fêstbisletten, yn beide oars to meitsjen, hwet sa breanedich oars wêze moat. Ik wit, det der in ûntsachlike striid for útfochten wirde moat, om rêstich to stean tsjinoer al it fierderflechtsjen en it drokke gekrang fen de koartsige wrâld, ik wit det der drege moed for nedich is, aloanwer it mês yn ’e hân to nimmen, as der seare steden de gevens fen yens egen gestel ef it lichum fen hiel de wrâld bigjinne to bidriigjen. Mar dizze fêstens en dizze moed is perfoarst nedich, hwent, koe men hjar net bimasterje yn yens learjierren, dy’t by somliken it hiele libben dûrje, den bliuwt der ivich gefaer, det men meiskoerd wird fen ’e twivel, hwaens sûgende krêft nei alle wierskyn nea net sa lûkend west hat as yn ús tiden. En om ’t Friezen jimmeroan rynsk mei dy twa eigenskippen seine waerden, dêrom doar ik it den oan, iepen to wizen op hwet ús to wachtsjen stean kín. It is myn fêste oertsjûging, dy’t ik taljochtsje koe mei mennich in moai en ynslaend foarbyld út de miene skiednis en út myn eigen bifinen, det de minskelike krêften, ynsafier dy nei bûten bliken dogge fen hjar bistean, mei enoar yn wriuwing en konflikt komme moatte,—oars sein, det it quantum „striid”, lyk opgeande nei it oanwaechsen fen de wrâld-krêften, aloan tanimt, fen hokfor alloai dizze striid den ek wêze mei. By de tsjinwirdige ynrjuchting fen ús mienskip kin dit skreppen for yensels op stoffelike kriten allinnich gean ta skea fen yens neiste, en om ’t men, wol men yn ’t libben bliuwe, der op oanwiisd is for yensels to soargjen, kin men der inkeld om tinke, ho’t men syn meiminsken de minst bitsjuttende en maklikst to dildzjen skea oandocht. By de greate mennichten giet it net oars: de ûnderskate partijen wirkje tsjin enoar yn, kinne net oanhelje as mei forlies fen de oar, en dêrom is ek hjir dy partije-striid de oannimmelikste en weardichste, dy’t, krêftich en mei trochsetting fierd, dochs de oar gjin ûnbinlik neidiel, yensels gjin ûnrjuchtfeardich foardiel bisoarget. Yn it bilang fen de minskelikheit en fen de bêste ûntwikkeling is it dêrom to winskjen, det, sadré dizze wrâldstriid ôfroun is, de krêften fen ’e minskekloften útwyk fine yn in klassestriid, hwerút safolle dwaenlik alles hwet minnich en ûnweardich is, weikeard wirdt. Mar dit scil allinnich den barre kinne, as dizze oarloch einet mei in folsleine ûnderlaech fen de machten Berlyn—Bagdad, en as Dútsklân by it nije fredes-fordrach sa ynrjuchte wirdt, b g. troch in fordieling yn twa ef trije keningriken, det it oan in forset tsjin de entente-machten, dy to’n earsten de fâldij oer det lân útoefenje moasten, net meartinke kin. Hwent komt dizze kriich net ta in útdragen saek, den kinne ef de Jeropeeske greatmachten safolle krêften oerhâlde, det hja dalik wer in kriichrin in biwapening en legerfoartsterking bigjinne— ef hja scille, allegearre, ôfmêd en forslein to hymjen lizze, sûnder moarch en piid mear, it ynlân fol yllinde en kankerjende noed, oant hja de ien nei de oar ûndergean yn in revolúsje fen de hongerlijers tsjin de mennich heech-troanjenden. Wirdt de wrâldstriid biëine mei in oerwinning troch Prússen, Hongaren, Boelgaren en Turken, den scil sok in ein dochs nea net definityf wêze, om ’t de oerwoune foltsen hjar nea skikke scoenen yn hjar lot, en aloan scille hja wrakselje om de skea yn to heljen en it forlerne wer to winnen, oant einlings de wrâld bifrijd wirdt fen ’e ûndraechlike hearskippije fen jonkers mei houneswipen en rinkeljende spoarren. Hwent och, safolle minsken meije noutiids, skriemende wirch fen it ôfmêdzjende gejacht fen ús tiid, moedleas sitte to winskjen nei ljochter, freedsumer dagen—wy scille op dizze wrâld ek op hege âlderdom net folle rêst mear fine. Rêst—de jongfeinten fen it âlde Grikenlân wisten, fielden hwet det wier, as hja nei it swiere wrakseljen yn in gymnasion, det wyt blonk fen it sân, útrêsten yn ’e simmersinne, de krânse yn it hier en lústerjend nei it liet fen in frjeon; de mûnts fen ’e middelieuwen fielde hjar seine, as er, opsjênde fen de glânzgjende perkemintblêdden fen in âld hânskrift, troch de yn lead fette rútsjes seach nei de oarderlike, bloeijende kleastertún—, mar út de tsjusterens fen ’e frânske revolúsje en it kleare bigryp fen Napoleon syn forstân is de striid fen ús dagen berne, dy’t oanwaechst yn krêft en de mienskip mei hjar minsken sloopt. Hwet scil men folle bigjinne? de weagen fen dizze jimmeroan ûnlijige sé strûze rizend en tommeljend oer de lânnen, dêr ’t ienris it sêfte genúnder wier fen it jounsliet en de mimerjende priel fen hwet wite roazen en dêr ’t nou de wetterplanten fen de grize groun hinne en wer soeije mei it rôljen fen de weagen, wylst mar hiel inkeld in berchtme, ûnforwrigberfêst, boppe de skomjende widens útriist. Sa ûntsachlik yn wêzen en yn gefolch is dizze striid, det de grinzen fen ’e steaten fen Jerope, dy’t ieuwen en ieuwen fen neden hawn hawwe for hjar stadige en fêste groei, dy dêrnei lange jierren aloan bistevige waerden mei hwet de wizens fen tiid en minsken as middels úttocht—det dizze grinzen as útwiske binne en de steat, dy’t men hjoed forearet as de weardichste en de krêftichste, moarn yn moude útinoar falt. Der is yn Jerope gjin lân, gjin steat, ef syn foarste bilangen steane op it spil—de steaten wirde bidrige troch fijânnen, sims al steande binnen de grinzen fen it eigen lân, de troanen wriggelje troch de ûnrêst fen it folk, det syn eigen hearskers oansjucht op al det lijen, yn pleats fen de steaten en dy hjar hearsksucht sels. Ruslân, Dútsklân, Ingelân, de geweldichste minskekloften, dy’t ea in mienskiplike striid oanbounen, de lânnen, dy’t wy ûnforwinlik achtene, hjar egenste grounslaggen trilje fen it gedinder en de swiere ynspanning—de lytse lânnen krimmenearje en kettermintsje nou en den hwet, mar birêste al lang yn it gefal, en nimme it mei hjar rjuchten net to earnstich, bêst wittend, det dyselde rjuchten ienris in skoandere oanlieding wêze kinne for in greatmacht om hjar yn ’e oarloch to biheljen—en hwêr bliuwt den it folk, det mar in lyts diel útmakket fen in lyts lân, ús Fryske goe-minsken? Dit is de twivel, dy’t ek my sims to machtich wirdt. Net de wenstige gefaren yn Fryslâns fjilden—de earsucht fen lytse geasten; it Hepkema-gekeakel fen ljuwe, dy’t nidich binne, om ’t immen hjar masker fen hjar antlit ôfskoerrend, hjar wyt en gammel troanjemint oan de wrâld biwûnderje liet; de ôfbroazeljende ynfloeden fen Hollânsk en Dútsk—hawwe my ea ek mar in amerij oandien mei noed, ynpleats fen my oanlieding to wêzen ta in mennich meilydsume wirden; mar as men tinkt om hwet ik der niis-krektsa neamde, om dizze ûnhjirmlike striid dy’t inkeld it bigjin is fen hwet ús yet wachtet en men sjucht hjir dit lytse, fredige lân mei syn stimmige jounsloften, ja, den moat men wol twivelje, eft al de soannen fen Fryslân, al hienen hja tsjienris safolle striidbere krêft, yn steat wêze scille hjar lân ûnbismodze to hâlden fen alles hwet smoarch, ûnhuer en bloedderich is. En dochs meije wy inkeld sjên nei it read fen de rizende sinne, nea net nei det fen ’e flier yn in slachthûs—en docht is de soarch for ús lân ek ús, ús alderearst, oplein. En sa steane wy den for it poarperen gerdyn fen ’e takomst, det yn swiere en rike fâlden delhinget op ’e blinkende flier fen ús keninklike seale, it geheimige klaed hwerefter feal suchtsjen is en heal-lûd gekjirm, en hwerfen de flierseame wiet is fen in wûnder read. Noch binne ús sitten sêft en noegjend fen forwiel, noch falt it sinneljocht yn rêstige en stimmige kleuren troch de suver-bimielle ruten, noch is it liet fen hwa ’t ús niis-krektsa song fen maeitiid en séwyn en ljeafde ús earen net ûntstoarn, mar it wirdt tiid, det wy de rêsting nimme fen it plak, dêr ’t hja jierren laei, en it blinkende swird yn ’e hânnen. „Bid mei dyn eagen en wirkje mei geast en liif . . . Wêz fêst, wêz sterk”. [1] It opstel „Twivel” is skreaun yn ing forbân mei haedstik V (Stipers) fen it wirkje „De Jongfryske Biweging” (útjown by Bergsma, Dokkum) en mei it striidskrift „Fryslân en de wrâld” (Ljouwert, Eisma). II. US TAELSTRIID. [2] De soarch for it Fryske folk, binammen dos for de ynwenners fen it sélân Fryslân, birêst bihalven by de kommissaris fen Leechlân’s keninginne—en fen him mei men, om ’t it kommissariaet it forbân bistjut bitwisken Fryslân en it Ryk, net altyd-en-ivich in apart- fryske hâlding forwachtsje—by de fryske steaten, gearstald út mannen, hwaens namme in goede klang hat yn it stik fen ’e forsoarging fen fryske bilangen, en dy’t bihearre ta ûnderskate politike partijen. Ek hjir yn Fryslân is de tsjinstelling twisken lofts en rjuchts fen oerhearskjende krêft, en it is nuver en fornoegjend to sjên, ho’t read en swart mear en mear for master bigjinne op to slaen, en ho’t it liberalisme, det sims net ûnaerdige bigjinsels forkindige, mar sûnt jierren forstive en ynsliept is, en mei it forliezen fen syn wirkkrêft ek syn bisteansrjucht forspile, stadichoan ôftakket en toskromfelet. Hwent hjirút sprekt de fryske siele tige dúdlik, dy’t it hjar ûnweardich achtet hjar to jaen by in partij, dy’t syn ynhouten forlaer, hokfor moais hja yn fiere tiden ek ienris ûnthiet. It forskeel twisken lofts en rjuchts is net uterlik, mar rekket it djipste fen it minskebistean, om ’t de lofter partijen jimmeroan skreppe for in forbettering fen de stoffelike mienskips-tastânnen, wylst dy fen ’e rjuchter kant binammen hjar oandacht jowe oan geastelike bilangen. Striid twisken de twa klibers scoe dos net perfoarst nedich wêze, laei it lân der net sá ta, det de lofter fraksjes miene opkomme to moatten tsjin de wize, dêr ’t hjar tsjinstânners de geastelike bilangen op winskje to forsoargjen, wylst dizze lêsten min hjar moed hawwe oer de mannear, dêr ’t dy fen ’e lofter side de tastânnen yn ’e greate wrâld op wizigje wolle. Mar dizze strideraesjes, dy’t by hwet ynskiklikens en fordraechsumens fen beide kanten tige bêst for in goed diel bisljuchte wirde koenen, foroarje neat oan de wierheit, det de rjuchterside binammen geastelike, de lofter stoffelike tastânne-forbettering biëaget. Der mei forskeel fen miening oer bistean, hwet for de naesje sels it nedichst en weardichst is, alteast ditte docht der klear bliken út, det it bistean fen partijen, dy’t hjar yn haedsaek wije oan de geastelike bilangen fen in folk, net allinne winskelik-yn-theory, mar ek yn praktyk hiel wol mûchlik is. De partijen fen ’e rjuchter side, dêr ’t ik net ta bihear, mar hwaens bistean en wirk net hegernôch oanslein wirde kin, om ’t hja hjar leden de wisse oertsjûging en krêftige trochsetting meidiele, dy’t needwindich it gefolch binne fen in fêst bitrouwen op in liedende en diekrêftige God, sadet ytlike ljuwe, dy’t oars nea wisse moréie grounslaggen forwirven, nou rêstich en ynbânnich gean troch it grousume libben—dizze partijen den wije hjar yn it steatkindige der oan, it Gelove, neffens hjar oertsjûging ynjown fen it Albiwâld, triomfearje to litten boppe de fen minskeforstân útfoune Steat. Mar nêst de oerwinning fen it Gelove, al moat dit neffens party neamd en bistreve wirde yn it alderearste plak—bliuwe der yet oare geastelike bilangen bistean, dy’t wol is wier fen dizze ierde binne en dos tidelik, mar dy’t nimmen it rjucht hat to forwaerloazgjen, op straffe fen de namme „Minske”—det is: de yn-syn-siele ivige bitsjûrder en organisearder fen de forgankelike wrâld—ûnweardich to wêzen. En hjirta biheart den wol binammen de plicht, oan de lieders fen in folk oplein, om to soargjen, det de naesje, dêr ’t hja diel fen útmeitsje, oandiel kriget yn de minst tidelike bloei fen de wrâld: de djip- minskelike, ynlik-bistevige cultuer, dy’t op de útkomsten fen de ûntwikkeling fen minskelik tinken en fielen, mei lijen en fortriet, mar stadichoan en rigelmiettich opboud waerd. Oer dizze kwesje hoecht hjir net folle yn it formidden brocht to wirden. Elts folk ommers kin oan de mienskiplike cultuer inkeld diel hawwe yn de tael, dêr ’t it him it maklikst yn uteret, dy’t him it hânsumst en brûksumst is, yn syn eigene dos, omdet syn bistean it iennichst uteringsmiddel yn syn tael hat, lyk as myn siele hjar allinnich uterje kin troch myn mûle en net troch dy fen myn bûrman. Mei it forlies fen syn tael rekket it folk de kâns kwyt, in apart plak yn de wrâld en yn de cultuer yn to nimmen, forliest it de gelegentheit it folksaerdige op to fieren ta de hillichste hichten, hâldt it op as apart folk to bistean, en wirdt it dos twongen op to gean yn, gear to ranen mei machtiger naesjes: de útkomst is, det it, koart nei it forlies fen syn iennichst uteringsmiddel, syn siele kwytrekket, sûnder fensels dy fen in oar derfor yn it plak to krijen. Ik wiis op de Grinzers en de East-Friezen, dy’t, praktysker fen oanliz as wy hjirre, hjar lokkich priizgje meije om it bisit fen in fruchtberder yntellekt, en dy’t sûnder ús twinkeljende marren en rûzige wâlden ek minder bihindere wirde fen de twivel, dy’t altomets it gefolch is fen in krêftich- ûntwikkele fielingslibben—masters yn suver tinken en fen klear ynsjuch, en dy dennoch suver neat yn it stik fen cultuer ta stân bringe kinne. Hja forlearen hjar biwende fryske sprake, en net earder as it hjar slagge is, mei úthâldend arbeidzjen en bitrouwende moed, hjar leech-dútske gearspraken op to fieren en to ûntwikkeljen ta in weardige selsstânnige tael, scille hja wer apart, nou net mear as fryske, mar as friso- saksyske stamme rjuchtstreeks oan in greater cultuer-gebiet dielhawwe. Hjirút folget ienfâldich en sûnder omhalen, det de striid for de fryske tael fierd wirdt út soarch for en yn it bilang fen it Friezene folk, det foroardiele en delstaet wirde scil ta de rang fen in tjirmjend en sukkeljend, ommers heal-bloedich, lid fen ’e Great-Leechlânske stamme, koart nei ’t it syn egene sprake forlear. Mar ek is it maklik yn to sjên, det dizze taelstriid it alderbêst en krêftichst fierd wirdt net út in wittenskiplik bitinken—b.g. det it for de witnis sa spitich wêze scoe, det sok in âld-Germaenske tael it bistoar—noch út in sin for hwet âld is en biwend—men scoe den ek stride moatte for de earizers, de klinkebaitsjes en sa— mar út in waermbloedige en ynlike ljeafde for yens eigen folk. Ja, it stiet by my fêst, det de fryske biweging der allinnich by winne koe, as sokken, dy de tael rêdde wolle inkeld om in wittenskiplik bilang, hjar mar fen ús ôfjoegen, om ’t hja dochs net forsteane ho’t in Fries syn tael achtenearre sjên wol, en faken dos bisocht binne mei in bihyplike healslachtigens. Dit is it swiere stik, det men yn ’e forflein hûndert jier fen fryske taelbiweging—forflein ja, as hiene se mar in deimennich bistean, sa leech en sûnder fortuten—nea net oandoaren hat: iepen en moedich nei it folk sels ta to gean, it to wizen op hwet as folk syn plicht wier en it oan to fiterjen ta in warbere fordigening fen ’e rjuchten, dy’t it Frysk as tael hat, om ’t men ealge, det de fryske ljuwe binijd redendiele scoene: „Ho is dochs ditte, det wy de tael biwarje moatte, om ús eigen wêzen en siele to rêdden? wy hawwe dos yet in apart bistean? wy binne dos yet in selsstânnich folk? hwerta regeart men ús den út in Hollânske haedstêd wei?” Ik wit net, eft it folk yn wierheit yn syn gehiel ea sa redenearje scoe, en my tinkt det, al nimt de nasjonale fieling ek noch sa folle yn krêft ta, in separatistyske oanstriid (ûnder Hollâns hearskippij wei) dochs to’n earsten net as in earnstige mûchlikheit biächte hoecht to wirden; mar dit wit ik wol, det, wier it gefolch fen in nije nasjonale oplibbing, dy’t needwindich mei it fieren-fen- folkswege fen de taelstriid mank gean moat, ek in greatske en heechhertige hâlding tsjinoer Hollân, al ûntstie der wriuwing en ôfkear, al stjûrde men frysk-nasjonale keamerleden nei den Haech en al rôp men yn it iepenbier de stipe yn fen it Ingelske regear, det dit alles, ho bigreatlik ek, better tocht wirde moat as det it folk, syn plichte forwaerloazgjend, him earst tael, den eigen siele kwyt-makket. Waling Dykstra hat it folk for de tael yn it spier bringe wollen mei syn Winterjounenochten—syn doel wier treflik, mar de gefolgen fen syn skreppen wiernen inkeld achting for him sels, in ûnbidich gelaits en in net bjuster oannimmelike wilte, en de opfetting, det it Frysk nearne for doochde as for leech-by-de-grounske redenaesjes en aerdichhedens. Piter Jelles—men kin syn namme net neame as mei spyt en mistreastigens: hwennear scille wy hjir wer sok in striidfeardich sjonger oanskôgje!—seach klearder, en joech as syn bitinken, det it Frysk allinnich rêdden wirde koe troch in folksbiweging, mar wirke der sels allike min oan mei as de forfalman Hof, dy’t soks biskreppe wol mei geastleaze rymstikken, ûnbigryplike sonnetten en opsettelik-falske redenaesjes. It Alde Selskip is to tige ynnommen mei syn egen treflikens, om him sa to reorganisearjen, det it yn wierheit yn folksselskip wirdt, det in weardige folksstriid liedt— somlike liberale Haedbistjûrders wirde al bleek om ’e noas, as hja om sok in rûzige maitiidswyn, sok in skriklikens tinke—, inkeld de Soasialisten as de Zee en van der Zwaag, dy’t de ûnmisbere krêft fen it folk op wearde witte to skatten, en aldergeloks hiel it Kristlik Selskip, sjugge de tastân klearder. De fryske taelstriid is alderminst in hopeleas ûndernimmen, en as men aloan it folk wize wol op syn eigen wearde, syn eigen aerd, det de tael fen neden hat as it yn syn suvere fryskens bistean bliuwe scil, den haw ik op de útkomsten sok in lokkich bitrou, det men neffens my oertsjûge wêze mei it sels op ’en dûr sûnder Ingelske stipe ôf to kinnen, ho dy ek aloan weardearre scil. Is men út persoanlike ef steatkindige bitinkings tsjin op it ynroppen fen Ingelske stipe, den is men lykwol ek sûnder genede der op oanwiisd to dwaen, hwet ik niis- krektsa yn bitinken joech. Hjir komt yet in oare saek op it aljemint. Men wit, det ik as eindoel fen de taelstriid fordigene haw de hearskippije fen it Frysk op fryske groun, wylst it Hollânsk inkeld as bytael biskôge wirde scoe, om sa ek mei de oare dielen fen it Ryk fieling hâlde to kinnen. Yndie scoe neffens my dit de ideael-tastân op ús erflike kriten wêze, det in ûntwikkele Fries, eltsenien dy’t bihalven it leger ûnderwys yet in algemien- ûntwikkeljende cursus trochmakke hat, syn eigen tael, it Frysk, alhiel ûnder de knibbels hie, fen it Ingelsk foldwaende ôfwist om it moai flot sprekke to kinnen, sa’t er yn hiel de wrâld nearne forlegen hoechde to stean, en fen it Hollânsk genôch, om it alteast goed fetsje en lêze to kinnen. Mar al is dit it jongfryske eindoel, hjirút folget alhielendal net, det wy hjoed-de-dei al bigjinne moatte oan to stjûren op amptlike ientaligens en in skrikliken heibel en kabael útjaen, om foartdalik yn skoalle, tsjerke en rjuchtseale ús sin troch to driuwen, dêr ’t in aldermâlste en for it Frysk wier-wier neidielige opskoer fen ûntstean scoe. Hwet nedich is, is die-krêftige, fiks-trochsette, moedige mar rigelmiettige arbeid, en for de beide utersten fen soarchsume en opkearende forsichtigens en hirdrinner dearinnerij hat men yen mei de measte hoedenens to mijen. Ik neam dit efkes, om to forklearjen, ho’t ik by al myn biwûndering en foldwaning dochs in bytsje biwyldere wier, do’t ik fornaem, det in mennich fen it jongerein yn ien fen ús liedende fryske lichums al bigoun wiernen oan to stean op amptlike ientaligens, dêr ’t de lieders bliken fen joegen lang net ôfkearich fen to wêzen,—en det hja dêrom yn it Karbrief fen hjarren forieniging opnommen hawwe woenen, det it doel fen it lichum û.o. wier: „De fryske tael wirdt de ienichste amptlike tael fen Fryslân”. Ik fyn wrychtich-wier gjin wirden om myn blidens oer sok in manlik en ynfrysk ûndernimmen to uterjen, mar dochs, frjeonen, yn myn wirk haw ik de winskelikens fen sok in hastigens nea net fordigene, en ik leau hast, det wy op dy wei, as wy alteast gjin folsleine steatkindige revolúsje winskje, net sa folle fortuten for it Frysk bihelje scille, as it tsjinwirdich wol kin. De wyt-moarmeren wente mei syn kante pylders en syn ryk byldhouwirk, dy’t fier, tsjin de blauwe kym oan, omhegen riist op de brede rêch fen dy gouden- glânzgjende kling is dochs al net yn in ûremennich to birikken, en needlottich kin it sels wirde, as men al foartdalik by it bigjin fen de wei, dy’t omhegen laet en dos swier is to bigean, rint út al yens macht. Det der wirk dien wirde moat, in protte wirk, is dúdlik; my tinkt, lit ús bigjinne mei, elts nei syn krêften, derta mei to wirkjen det it Frysk op fortsjinstlike wize brûkt wirdt as in weardige kinst- en cultuertael, en safier as wy mar in bytsje kinne, der op oanstean en der ta bydrage, det yn safolle mûlk iepenbiere en bysûndere skoallen Frysk jown wirdt as tafek, det it preekjen-yn-Frysk mear algemien wirdt, en det der einlings ris in fryske kranie útkomt —in ding, dêr ’t nei hûndert jier fen „taelstriid” (hwer de fryske krêft bleaun is yn dy tiden?) de tiid sa njunkelytsen dochs wol ris for kommen wêze scil. Binne wy safier, den, jimmeroan ôfgeande op it strieljende doel, in folgjend diel fen de baen: ik jow grif myn ûnthjit, det men op my rekkenje kin, as ienris dit ta stân brocht waerd. Bûten det it gefaer fen to wrimpene hastigens en bloisterigens sadwaende alhiel weinommen wirdt, biedt it útstel, det ik hjir joech, net sûnder det it my moeide, det ik net fierder doarst to gean, dit ek to weardearjen foardiel, det it sokken ûnder it alderein, dy’t yet biswier meitsje it fen my fordigene eindoel oer to nimmen, sa dwaenlik makke wirdt for de mienskiplike saek nêst en mei ús to arbeidzjen. Sels immen as Dr. Schepers, dy’t by ús de faeiste pasjint is oan Groot-Nederlandmany scil, as ik my net slim forsin, gjin biswier hawwe hwet ik niis-krektsa skeanprintsje liet, as de plicht fen de fryske taelstriders to biskôgjen. [2] It opstel „Us taelstriid” is skreaun as in forfolch op haedstik IV (Us taelstriid) fen it wirkje „De Jongfryske Biweging” (Bergsma, Dokkum). III. IT ALDE SELSKIP. [3] It mei my gind wêze, hjir yetris to forklearjen det, hwennear ik praet oer it „âlderein” ik alderminst skriuwers as it trijemanskip Dykstra- fen der Meulen-Wielsma op it each haw, mar de hearen fen it „middellaech,” de lieders fen in fjirtich, fyftich jier, dy’t nei de dea fen Waling Dykstra hope hienen hjir de hette hoanne úthingje to meijen, en hjar net sa botte rom yn ’t liif fiele, as hja tinke oan de krêftiger jongeren. It moast einlings ûnnedich wêze, hjirop to wizen, om ’t it dochs wol fensels sprekt, det gjin forstânnich minske it yn syn holle helje scil to fjuchtsjen tsjin in laech, det for in part al forstoarn is en for in oar diel him èf bûten ús fryske mienskip hâldt èf it jongerein mei frjeonlike en weardearjende wirden ynhellet. Nou scoe der hwet tige moais barre kinne, as de âlderen dy’t ik miende oan it ein fen it foarich haedstik, ús krêftdiedige meiwirking ek wier- wier fortsjinnen, oars sein, as hja jierren mei úthaldende moed for de fryske saek yn it spier stien hienen, sûnder eigen foardiel en oansjên to biächtsjen, en sa, det hja hjar yn hjar ynderlik de mearderen en riejaenders rekkenje koenen fen it jongerein, det safolle minder ryk is oan weardige bifinings. De tsjin-natuerlike tastân, det ûnpartidige en frysk-fielende minsken noutydlings iepen as hjar oertsjûging útsprekke, det it jongerein yn bitsjutting for de fryske saek fierwei de âlderen oertroevet, easket in foech bisprek, dêr ’t it út bliken dwaen scil, det soks net leit oan bûtenwenstige treflikens fen ’e jongeren, det mar tige deistige minsken binne, as wol oan de ûndeugdelikens fen it âlderein. Yn ’e rin fen ’e tiid hawwe de ljue, dy’t winsken it ien ef it oar fen it Frysk to ûndernimmen—faken wier dit de wei om sels hwet oansjên by it folk to krijen—hja mochten den ek noch sa ûnbitsjuttend fen ynsjuch en kribintich wêze, hjar jown nei it Alde Selskip, det forlet fen lieders hîe, scoe it alteast wirde hwet it winske to wêzen: it liedende fryske lichum. Mar krekt om ’t men ûnder dizze „lieders” alderleije eleminten ynhelle hat, dy’t it nea net fierder as sljuchtwei lid bringe moatten hienen, is njunkenlytsen de lieding kommen yn de ûnfêste hânnen fen ûnbitrousume minsken. Dit scoe nou neat net slim wêze, as de Algemiene Gearkomste mar de posysje ynnommen hie fen in Keamer tsjinoer de minister-rie, sadet hja hwa ’t ûnweardich achte wirde moasten en dos de fryske saek yn diskredyt brochten, sûnder omhalen nei hûs stjûre koe: mar dizze Gearkomste, hwaens wirkeleazens yn Fryslân hast sprekwirdelik rekke, wirdt yn haedsaek allinnich bisocht troch de frjeonen en trawanten fen dizze ûnwinskelike lieders, troch ljuwe dy’t mar ljeaver net tsjin de âld- biwende, mar tomôge sleur opkomme en fen somliken, dy’t hjar mei mismoedige birêsting mar by it gefal deljowe. It is skoan to bigripen, det in mennich, dy’t sok in rin fen saken mar min noasket, mar dy fen oanliz to bidêst of to aristokratysk binne om diel to nimmen oan de forneamde gearkomste-ropperij mar ljeaver net forskine, en giet it hjar mei it Selskip hwet al to mâl, hjar earder fen dit lichem ôfjowe. [4] Omdet der by in Algemiene Gearkomste dos yet fiersto min krityk en opposysje bistiet—hwet hiel hwet oars wêze scoe, as de kriten hjar stik for stik hearre litte koenen—bliuwt almeast it Haedbistjûr, ho bryk it den ek gearstald wêze mei, ûnforoare. Mar it sprekt fensels, det sok in dwaen for it oansjên fen it Selskip, det stoere wirkers en gjin swiete praters fen neden hat, net bifoarderlik is, en it hoecht yen den ek neat to binijen, det it Selskip noutydlings net mear biskôge wirdt as in liedend frysk lichum, hwet spitich is, mar neat oars as egen skild. For immen, dy’t ealget mei hokfor mienings en forhopings dit Selskip eartiids oprjuchte is fen ús krêftichste taelstrider, Harmen Sytstra, moat dit wêze om syn selsbihearsking to forliezen, en der net mear om tinkend, eft hwet er seit ek kwea bloed sette kin, de swiet-petearjende, ljeaf-mûlkjende en den wer lûd- bearende hearen syn gleonens yn it glânzige antlit to keilen. Om gjin ûnnedige ergernisse to jaen, dêr ’t wer in heap heibel fen ûntstean scoe en dos skea for de saek fen Frysk scil ik der net ta oergean om, lyk as ik wol ris op in Mienskipsgearkomste dien haw, op de leden fen it Haedbistjûr stik for stik in krityk to jaen: fêst stiet, det ek de minder weardigen ûnder hjarren laet wirde fen de treflikste mienings, en, dienen hja fen it Frysk nea hwet goeds, safolle tsjoeds hawwe hja dochs ek net útrjuchte, det hja fortsjinje foar hiel it fryske folk op it iepenbiere skandebankje delplakt to wirden. Dêrby komt, det it net hjar eigen skild is det hja keazen waerden yn it Haedbistjûr fen dit Alde Selskip: tiden lang hat, hwet men neame koe it skriftekindich dilettantisme yn Fryslân meibrocht, det men fen immen, dy’t skielk oan it haed stean scoe fen it Harmen- Sytstra-Selskip, en dêrmei yn ’e foarste rigen fen de fryske taelstriders, it foldwaende achte, det er wier in fatsoenlik man, foldwaende mei it Frysk op ’e hichte, om it sûnder al te grouwélige flaters skriuwe to kinnen, en det er bliken joech, de rekkenboekjes fen ’e legere skoalle mei fortuten trochwirke to hawwen—wier men notaris ef haed fen de ien as oare skoalle, soks joech yen al foartdalik in skoandere kâns. Hjirtsjinoer scoe ik, en mei my wis alle klear- tinkenden easkje wolle fen hwa ’t roppen wirde ta it liederskip yn ’e striid for it bêste det Fryslân hat, det hja minsken wiernen mei djippe tael- en kinst-fieling, det hja, skreauwen hja sels Frysk yn kranten en skriften, bliken dienen, fen it Albiwâld sa bijeftige to wêzen mei suvere fieling en haechlik liet, det men hjar namme ek yn dit stik neame koe mei earbied—det hja minsken wiernen fen djip-frysk karakter, ynbânnich en fen dy rêstige úthaldende krêft, dy’t Fryslân troch it lijen, Ingelân troch it lok laette fen tweintich wikselrike ieuwen—mar boppeal—det hja minsken wiernen, bisiele mei sok in ynlike ljeafde for it folk fen Fryslân, det hja it hâldden as in skande, hjar tael to biskôgjen as in aerdige tiidkoarting yn de heal- forlerne ûrkes, dy’t der oerbliuwe fen in swiere dei wirk. Ik kom wer op myn earste sizzen: fen de lieders fen it Harmen-Sytstra-Selskip scoe ik, hie ik it for it sizzen, easkje, det hja hwet yn hjar hienen fen Harmen Sytstra syn geast. Yetris, ik wit det de hearen it goed miene, net mei my, mar mei de weardigens fen Frysk, mar hwa ’t noutiids it Haedbistjûr fen it Alde Selskip biskôget en hy sjucht der gûdden sitten dy’t hiel Frysiân om hjar sloppens mei de finger neiwiist, sa’n ien bigreatet it wol hwet, det wy der net nea takommen binne yn it Haedbistjûr fen ús greatst frysk-kindich lichem inkeld sokken to nimmen, dy’t men sûnder biswier èf kinstners èf gelearden èf folks-Friezen neame koe. Wier, ik scoe gûdden fen dizze hearen, as hja yndie hert hawwe for it Frysk en dy tael achtenearre sjên wolle, as hja it mei my iens binne, det de fortsjinwirdigers fen ús biweging ek keardels wêze moatte, for hwa ’t men mei nocht yens hoed ôfnimt, oanriede meije dochs kontint to wêzen mei it foarsitterskip fen in krite en for it Haedbistjûr to bitankjen—hwent allinnich ljue as de Clercq, Sipma en Sytstra (sj. de Taheakke side 34) binne dêr op hjar plak neffens bitsjutting en wirk, oanliz en warberens en wy hawwe yn sokken as Ds. Cuperus, Jiff. Kloosterman, Dr. Schepers [5] en Sj. de Zee wol minsken, dy’t gâns mear dogge ef dwaen kinne for de saek fen Frysk. Lit de gearstâlling fen it tsjinwirdige Haedbistjûr dos romte for hiel hwet fromme winsken, net minder is soks it gefal mei de Algemiene Gearkomste sels, dy’t lyk as forline jier alderdúdlikst bliken die, der gjin eigen oardiel op nei hâldt, mar slaefsk him deljowt by it ûnwize getjirch fen in pear Gearkomste-roppers lyk as de hear Canne. Ik scil de lêste net mear warskôgje, det er, troch de mitige en bikaeide Hof aloan to fordigenjen—it hearskip is der sels net ta yn steat—himsels mei izeren kjettings fêstsmeit oan in libben lyk, noch det dizze oanbidderij fen in allinnich troch syn wanwit oereinbliuwend despoat in man fen karakter ûnweardich is—hwent ik bin der wis fen, det er him aloan fierder jaen scil op dizze omlegen- liedende wei, ta skea fen him sels en syn bitsjutting for it Frysk. Troch it ûnredsum bigjinnen fen de hearen Hof en Canne, en troch hjar skild allinnich, is de Wykblêd-saek glêd fortribele (sj. de Taheakke, side 35) en scil de Algemiene Gearkomste faeks sels gnuve meije oer in bigreating mei in tokoart as útkomste—hja hawwe, om sels kening kraeije to kinnen, gjin fortsjinwirdiger fen ’e nije biweging yn ’e redaksje opnimme wollen, hwertroch de greate Mienskipsmearderheit oan hjar krantsje net meidwaen koe—mar dochs kin der gjin twivel oan bistean ef de hear Canne scil, pratend for himsels en for Hof, de Algemiene Gearkomste oan ’t forstân bringe, det de fortuten fen hjar ûndernimmen wûndere, himelske moai binne. En dizze hege forgearringe scil, in bytsje mismoedich yn ’t earst mei gauwens it as in foarrjucht biskôgje, det troch it tadwaen fen Hof en Canne hjar hwet sinten ûntpûle binne, en de gearkomste scil eingje mei in psalmgesjong, hweryn dizze boppe- ierdske machten oansocht wirde ek fierders de jildelike offers fen it Selskip oannimme to wollen. Bihalven de oanwêzichheit fen tsjinkearende krêften yn it Haedbistjûr en it miskearjen fen egen, selsstânnich oardiel en roune krityk by de Algemiene Gearkomste, is der yet in tredde flater, dy’t for syn diel skild hat oan it yn diskredyt-reitsjen fen it lichum det Harmen Sytstra bidoeld hie as in fruchtber bounen fen alle soannen fen Fryslân. It is de troch-en-troch sike, ôflibbe en knoffelike ynrjuchting fen it Selskip sels, det, troch in ynlage fen in ryksdaelder to foarderjen, it for de fryske mindere man ûndwaenlik makket nei syn formogens de skriftekindige bloei fen syn lân to stypjen, dêrtroch in foriening wirdt fen allinnich de hegere stânnen, en dy den yet neat oars wit to forearjen as nuversoartige jounspretten, dêr ’t men faek steapels fen flauwichhedens op trochwrakselje moat, ear ’t men oan ’t dounsjen ta is, en in forfomfaeid giel krantsje, like slop fen ynhâld as goar fen uterlik. Tsjinwirdich hawwe wy in lichum fen ik leau in lyts 2000 leden, jierliks in ryksdaelder offerjend net oan de goede saek fen it Frysk, mar oan ûnsmakelike komeedzje-spylderij en oan de triomf fen ’e hearen Hof en Canne, wylst in foriening fen 20.000 minsken, dy’t byneed elts in kwartsje-joegen—it klinkt raer, mar ik nim it om deselde opbringst to hâlden—alteast wol tsjienris sa bimoedigjend, diekrêftich en heilsum wêze scoe. It Selskip is hwet hiel folle oertsjûge fen syn eigen treflikens, scil der nea net oan wolle, det op hiel de wrâld der ien lichum to bikennen mei steviger, fikser en praktysker ynrjuchting, en forearet to folle de âld- biwende sleur om fen in lytse wiziging wit te to wollen, mar oars scoe ik it de earnstige rie jaen woile, ris to sjên nei organisaesjes as de S.D.A.P. en de Hielûnthâlding en derfen to learen, det men sûnder de macht fen hiel de naesje ienfâldicht neat birikt. Lit men bigjinne, mei de ynlage fiks omleech to bringen, byneed tsjin jildelike forgoeding de stipers to winnen fen fryske folkssprekkers as Sj. de Zee, to bisiikjen alteast yn eltse gritenije en safolle mûlk yn elk fiks doarp in ôfdieling to krijen, it liberalisme farwol sizzend om de demokraetsy to tsjinjen—lit men in Algemiene Gearkomste bilizze, inkeld bisteande út fortsjinwirdigers fen de ôfdi