Cmentarz jeniecki Szprotawa 1914-1918.pdf - Maciej Boryna, Aniela Cichalewska

Please enable JavaScript to view the full PDF

CMENTARZ JENIECKI SZPROTAWA Kriegsgefangenenlager Sprottau 1914-1918 WIECHLICE GM. SZPROTAWA ul. Klonowa KWERENDA ŹRÓDŁOWA przeprowadzona przez Muzeum Ziemi Szprotawskiej im. F.Matuszkiewicza w Szprotawie Opracowanie: Maciej Boryna Aniela Cichalewska Szprotawa 2020 1. Cel kwerendy 2. Opis przedmiotu kwerendy 3. Ujawniona dokumentacja 4. Omówienie ujawnionej dokumentacji 5. Wnioski 1. Cel kwerendy Celem kwerendy jest pozyskanie informacji dotyczących historycznego zasięgu Cmentarza Jenieckiego 1914-1918 w Wiechlicach, usytuowanego bezpośrednio przy ówczesnym obozie jenieckim, znanym jako Kriegsgefangenenlager Sprottau. Kwerenda dotyczy okresów: sprzed utworzenia obozu, funkcjonowania obozu w czasie I wojny światowej, III Rzeszy oraz po 1945 r. W wyniku kwerendy zostanie podjęta próba określenia zasięgu, tj. granic ww. cmentarza. 2. Opis przedmiotu kwerendy Przedmiot kwerendy stanowi cmentarz martyrologiczny funkcjonujący przy obozie jenieckim Kriegsgefangenenlager Sprottau w latach 1914-1918. Cmentarz zlokalizowany jest w miejscowości Wiechlice na terenie Gminy Szprotawa, wewnątrz osiedla mieszkaniowo-przemysłowego powstałego po 1992 r. na bazie koszar byłego lotniska wojskowego. Nekropolia umiejscowiona jest przy ul. Klonowej. W 2020 r. wojewoda lubuski założył dla obiektu kartę cmentarza jenieckiego, określając jego powierzchnię ogółem 2,1026 ha, rozciągającą się na działkach nr 388 oraz 389/16. Mogiły są powierzchniowo nieuchwytne. Teren porastają drzewa, krzewy i trawy. W centralnej części opisywanego terenu stoi pomnik związany z cmentarzem, do którego prowadzi alejka od strony ul. Klonowej. Otoczenie obiektu stanowią: od strony zachodniej – ul. Klonowa bez ogrodzenia, od strony północnej – ogrodzenie sąsiadujących działek, od strony południowej – ogrodzenie sąsiadujących działek, od strony wschodniej – teren otwarty przeznaczony pod zabudowę mieszkalną. Część zachodnia cmentarza jest wyrównana, natomiast wschodnia posiada pozostałości po wykopach i fragmenty gruzu betonowego. Na cmentarzu niedawno odsłonięto pomnik (głaz z tablicą) poświęcony uczestnikom Powstania Wielkopolskiego, którzy również mieli być przetrzymywani na terenie obozu. 1 3. Ujawniona dokumentacja 1) Mapa Arkusz Messtischblatt Sprottau 1903 2) Mapa Arkusz Messtischblatt Sprottau 1933 3) Zdjęcie pomnika i cmentarza 1918 4) Zdjęcie pomnika i cmentarza 1918 5) Zdjęcie pomnika i cmentarza 1918 6) Plan lotniska w okresie III Rzeszy (1933-1945) 7) Zdjęcie lotnicza Hansa Luftbild z maja 1937 8) Artykuł w „Sprottauer Tageblatt” z dn. 25.04.1928 9) Informacje w publikacji „Sensacje Ziemi Szprotawskiej”, 2000 1) Mapa Arkusz Messtischblatt Sprottau 1903 2) Mapa Arkusz Messtischblatt Sprottau 1933 2 3) Zdjęcie pomnika i cmentarza 1918 3 4) Zdjęcie pomnika i cmentarza 1918 5) Zdjęcie pomnika i cmentarza 1918 4 6) Plan lotniska w okresie III Rzeszy (1933-1945) 7) Zdjęcie lotnicza Hansa Luftbild z maja 1937 5 4. Omówienie ujawnionej dokumentacji Porównanie map – arkuszy z 1903 i 1933 roku pozwala ustalić zakres zmian przed i po powstaniu cmentarza martyrologicznego uwzględniony w dokumentacji kartograficznej. Badany obszar zarówno na jednej jak i drugiej mapie znajduje się w bezpośrednim otoczeniu niezmienionej sytuacji drogowej, co ma znaczenie przy analizowaniu dokumentacji zdjęciowej z 1918 roku. Oba arkusze ukazują dwa zagłębienia (wyrobiska?) usytuowane w łanie przyległym od strony wschodniej do badanego obszaru. Mapa z 1933 roku ukazuje wydzielony linią ciągłą cmentarz martyrologiczny wraz pomnikiem, oznaczone skrótami „Ehr. Fdhf.” (z niem.: pomnik i cmentarz). Ukazano również krzyżowe rozprowadzenie alejek z wydzielonymi w ten sposób czterema polami oznaczonymi krzyżami. Niestety nie dysponujemy mapami z 1918 roku i nie znamy zakresu ewentualnych zmian, jakie mogły zajść w okresie 1918-1933. Dokumentacja zdjęciowa (3,4,5) ukazująca kadr z pomnikiem „Pro Patria” wraz z otoczeniem pozwala bezsprzecznie ustalić, że mamy do czynienia z pochówkami jenieckimi na badanym obszarze. Dostępne są także zdjęcia dokumentujące ceremonie pogrzebowe. Na zdjęciach tych doskonale czytelne są miejsca pochówków sięgające od strony wschodniej co najmniej do znanej z mapy z 1933 roku drogi ograniczającej zasięg cmentarza. Sytuacja na przedmiotowych fotografiach może sugerować, że pochówki od strony południowej sięgały niemalże obecnej ul. Jesionowej. Od strony zachodniej cmentarz był zamknięty obecną ul. Klonową, tuż za nią rozpoczynała się strefa obozu. Plan lotniska z okresu III Rzeszy ukazuje rozlokowanie cmentarza dokładniej aniżeli mapa z 1933 roku. Na planie tym rejestrujemy większą ilość śródcmentarnych alejek i pól pochówków. Rozciągnięcie terenu cmentarza na osi równoległej do obecnej ul. Jesionowej wskazuje, że wynosi ono około połowę dystansu pomiędzy obecna ul. Klonową a ul. Sosnową, co ma znaczenie przy obecnej potrzebie ukazania zasięgu cmentarza. Stan z ww. planu lotniska potwierdza zdjęcie lotnicze z maja 1937 roku, które stanowi bardzo dokładne odzwierciedlenie zasięgu cmentarza w tym okresie. Dzięki temu zdjęciu możliwe jest obliczenie metodą proporcjonalną powierzchni nekropolii na 1937 rok, przyjmując za punkt odniesienia teren zielony jako teren cmentarza. Cmentarz jest podzielony na osiem pól pochówków i cztery aleje wewnętrzne. Założenie przestrzenne cmentarza co do zasady opiera się na planie prostokąta, nie sposób nie dostrzec przy tym wizualnego zakłócenia w postaci „wycięcia” z tego planu części od strony północno-wschodniej. Porównując teren zielony cmentarza – jego południową granicę ze stanem obecnym obserwujemy, że granica ta przebiegała bliżej ul. Jesionowej aniżeli obecnie. Do tego tuż przy tej granicy, a także wschodniej, na zdjęciu z 1937 roku przebiega pas świeżo ruszonego gruntu (piasku), co może sugerować prace ziemne w obrębie cmentarza. Wyprowadzając linię prostą równoległą do ul. Jesionowej, przebiegającą przez skrajne punkty cmentarza, wyliczamy stosunek zasięgu cmentarza do dystansu pomiędzy ul. Klonową a Sosnową, który wynosi 44% na rzecz cmentarza według stanu (teren zielony) z maja 1937 roku. Pozwala to obecnie z dużą dokładnością wyznaczyć w terenie zasięg cmentarza z 1937 roku. 6 Do cmentarza jenieckiego odnosi się artykuł w przedwojennym dzienniku szprotawskim „Sprottauer Tageblatt” z dnia 25 kwietnia 1938 roku na okoliczność odprawionego na nim nabożeństwa wielkanocnego. Artykuł ten przytacza orientacyjną liczbę zmarłych w obozie jenieckim 1914-1918 w Szprotawie, określając jako prawie cztery tysiące. Z tym zastrzeżeniem, że początkowo zmarłych jeńców grzebano na cmentarzu przy obecnej ul. Warszawskiej. A artykule podano także, że kilka lat po I wojnie światowej dokonano ekshumacji części zwłok jeńców – Włochów, Anglików, Belgów i Francuzów (za: Boryna M.: Tajemnice militarne Szprotawy, Szprotawa 2006, str. 9). W publikacji pt. „Sensacje Ziemi Szprotawskiej” z 2006 roku zamieszczono relację, wedle której w okresie II wojny światowej na wschód od głównej bramy lotniska w Szprotawie (tj. wjazd w obecną ul. Klonową z ul. Jesionowej) przetrzymywano pod gołym niebem jeńców radzieckich (str. 60). Autochtonka pani Ruta Kuśnierek ( ur. Kruppa) ze Szprotawy jako naoczny świadek tego zdarzenia opisała jeńców jako wynędzniałych i wygłodniałych, jedzących trawę i robaki. 5. Wnioski Jak wspomniano w pkt. 1, celem kwerendy jest pozyskanie informacji dotyczących historycznego zasięgu Cmentarza Jenieckiego 1914-1918 w Wiechlicach, przez co rozumiana próba określenia maksymalnego faktycznego zasięgu pochówków. Dowody: 1) Zdjęcie pomnika i cmentarza 1918 (nr 4) 2) Mapa Messtischblatt Sprottau 1933 (nr 2) 3) Zdjęcie lotnicze z 1937 (nr 7) 4) Informacje ze Sprottauer Tageblatt 1938 (nr 8) Wniosek nr 1 Dowody w postaci archiwalnej dokumentacji zdjęciowej, kartograficznej i prasowej nie pozostawiają żadnej wątpliwości, że przy obozie jenieckim Kriegsgefangenenlager Sprottau 1914-1918 funkcjonował cmentarz dla zmarłych jeńców. Cmentarz ten skupiony jest w otoczeniu zachowanego do współczesności pomnika „Pro Patria”, w strefie narożnej zbiegu ulic Klonowej i Jesionowej. Wytyczone alejki dzieliły cmentarz na sektory. Na cmentarzu miało znajdować się prawie 4 tys. pochówków jenieckich. Początkowo jeńców chowano na cmentarzu komunalnym w Szprotawie, ale z uwagi na ograniczone zasoby jak też wysoką umieralność, jeńców chowano na nowym cmentarzu (obecne Wiechlice). Wniosek nr 2 Artykuł w Sprottauer Tageblatt z 1938 roku informuje o ingerencji w substancję cmentarza kilka lat po 1918 roku poprzez dokonywanie ekshumacji części zwłok. Na obecną chwilę nie znamy zakresu ekshumacji i nie wiemy, czy ekshumacje pociągnęły za sobą zmianę granic cmentarza, aczkolwiek mogły wpłynąć na jego późniejszy kształt. 7 Wniosek nr 3 W okresie III Rzeszy w bezpośrednim sąsiedztwie cmentarza wzniesiono obiekty budowlane. Zdjęcie lotnicze z 1937 roku ukazuje szkołę pilotów (obecnie obiekt OHP) oraz zabudowania od strony południowej, a także prace ziemne przy południowej, wschodniej i północnej rubieży cmentarza. Porównanie sytuacji z ww. mapy ze zdjęciem z 1918 roku (nr 4) wskazuje, że zniwelowano część cmentarza od strony południowej. Na obecną chwilę nie znamy co prawda pierwotnej południowej granicy cmentarza, jednakże jak wskazuje zdjęcie z 1918 roku sięgała ona dalej aniżeli wskazuje to granica zieleni cmentarnej na zdjęciu z 1937 roku. Południowa granica cmentarza sięgała być może nawet do obecnej ul. Jesionowej. Zasięg pierwotnego cmentarza od strony południowej co najmniej obejmuje części lub całości obecnych działek nr 389/1, 387/1, 389/10, 389/11, 389/12, 389/13. Wniosek nr 4 Zdjęcie lotnicze z 1937 roku pozwala ustalić skrajny wschodni punkt graniczny ówczesnego cmentarza jenieckiego. Proporcjonalne wyliczenia wskazują, że wschodnia granica cmentarza z 1937 roku sięgała obecnej działki nr 389/16 włącznie. Jednak uchwytne na zdjęciu lotniczym prace niwelacyjnie, analogicznie do sytuacji jak we wniosku nr 3, pozwalają z dużym prawdopodobieństwem przypuszczać, że wschodnia starsza granica cmentarza wchodziła na części obecnych działek nr 389/5, 389/17, 389/19, 389/6. Wniosek nr 5 Przyjmując, że cmentarz został założony na planie prostokąta (wskazywałyby na to ucięte sektory od strony północnej i północno-wschodniej), należałoby uznać, iż w zasięgu historycznego cmentarza leżą również obecne działki nr 389/15 i 389/14. Wniosek nr 6 Z uwagi na relacjonowaną okoliczność dotyczącą okresu II wojny światowej po napaści Niemiec na Związek Radziecki w 1941 roku, o przetrzymywaniu jeńców radzieckich pod gołym niebem na placu na wschód od bramy lotniska, a więc w strefie stycznej z obszarem przedmiotu niniejszego opracowania, nie można wykluczyć istnienia pochówków także z tego okresu, gdzież przy cmentarzu w granicach nie dających się dokładnie określić, a hipotetycznie wchodzących dodatkowo w obecne działki nr 389/7 i 389/20. Wniosek nr 7 Wszystkie wymienione w opracowaniu działki, za wyjątkiem części działki nr 388, były co najmniej od 1937 roku do chwili obecnej użytkowane w sposób gospodarczy. Według ustnych przekazów, w strefie na wschód od obecnych granic cmentarza wojska Armii Radzieckiej miały składować na powierzchni bądź w wyrobiskach popioły, złom i inne odpady. Taki sposób użytkowania z pewnością doprowadził do dewastacji i zniszczenia pochówków oraz przemieszania warstw gruntu, które to czynniki utrudniają lub z uwagi na możliwe miejscowo całkowite zniszczenia nawet uniemożliwiają ustalenie pochówków metodami archeologicznymi, jak też jakimikolwiek metodami. 8