گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 1 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 2 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 3 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 4 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی حکومەتی هەرێمی کوردستان وەزارەتی خوێندنی بااڵ و توێژینەوەی زانستی دەستەی کوردستانی بۆ دیراساتی ستراتییجی و توێژیینەوەی زانستی گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی ()JKSS (گۆڤاری زانستە کۆمەاڵیەتییەکان) Journal of Kurdistani Strategic for Strategic Studies ()Social Science journal 5 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 6 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی ()JKSS (گۆڤاری زانستە کۆمەاڵیەتییەکان) دەستەی کوردستانی بۆ دیراساتی ستراتییجی و توێژیینەوەی زانستی ساڵی2021 : ژمارە8 : سەرنووسەر پرۆفیسۆر پۆاڵ خانەقا سکرتێری نووسیین پرۆفیسۆری یاریدەدەر دکتۆر رزگار ئاغا دەستەی نووسەران زانکۆی سلێمانی پ طە صالح امین اغا زانکۆی گەرمیان پ عزالدین جمعة دەروێش زانکۆی سلێمانی پ هۆشەنگ فاروق زانکۆی هەڵەبجە پ ی د هێمن عبداللە زانکۆی جیهان پ ی د ئومێد رەفیق فتاح زانکۆی پۆلیتەکنیکی سلێمانی پ ی د هێرش رەسوڵ دەستەی راوێژکاران زانکۆی کۆیە پ لطیف محمد حسن زانکۆی راپەڕین پ ی د موفق خالد ابراهیم زانکۆی سلێمانی پ ی د شیروان عمر رشید زانکۆی سلێمانی پ ی د عدنان عبدالرحمن زانکۆی سلێمانی پ ی د حسێن شفیق شوانی زانکۆی سلێمانی پ ی د عوسمان عەبدول زانکۆی سلێمانی پ ی د پاڤێ جمیل احمد دەستەی بەڕێوەبردن دەستەی کوردستانیی د بڕیار حسن احمد دەستەی کوردستانیی م ی شۆخان عبداللە دەستەی کوردستانیی م ی تریفە محمد احمد دەستەی کوردستانیی تەحسین تۆفیق دەستەی کوردستانیی هەڵکەوت حەمید ناونیشان :دەستەی کوردستانی بۆ دیراساتی ستراتییجی و توێژیینەوەی زانستی -سلێمانی -قڕگە - شەقامی گواڵن -نزیک نەخۆشخانەی شۆڕش ئیمەیل[email protected] : ژ.ت 07701555569 : 7 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 8 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی لەم ژمارەیەدا: -1ناساندنێک)9( ...................................................................................................................................................... -2تێگەیشتن لە گۆڕانی کۆمەاڵیەتی ،لە ڕوانگەی تیۆرییە کۆمەڵناسییەکانەوە توێژینه‌وه‌یه‌كی تیۆری شیكاریه ..............................................م ی دڵشاد سیامه‌ند شیراوی -پ ی د محمد شوانی )15(.............. -3بونیادی هونەریی (نووسین بە ئاوی خۆڵەمێش)ی شێرکۆ بێکەس ...............د هیوا کەریم حسین )37(........... -4شیكردنه‌وه‌ی شوێنی ژاوه‌ژاوی مۆلیده ئه‌هلییه‌كانی‌شاری رواندز به‌به‌كارهێنانی سیسته‌می زانیاریی جوگرافیایی ( ........................ )GISد پاکیزە عزیز سعید -م ی رزگار محمد عوسمان هەنارەیی)53(.............. -5کات و شوێن لە چەند چیرۆکێکی (تیڕۆژ)ی حەمەکەریم عارف دا ..........م ی تریفە محەمەد ئەحمەد)75(............ -6بەشاریبوون لە دەوڵەتى تازەپێگەیشتوودا ......م ی نیاز عزالدین محمد -پ ی د عالیە فرج مصطفى)91(... -7ئاسته‌نگه ئابوورييه‌كانى گه‌شه‌سه‌ندنى كولتووریی ..................................................................................... ....................................................م ی یوسف حسن حسین -پ ی د عبدالله خورشيد عبدالله)103(............ -8ڕوانگە ئەستێرەناسییەکەی گوندی گڕاو ...................................د رزگار عبدالكريم عبدللە)131(............. -9المساهمة التبعية في الجرائم الدولية .........................................د شيالن محمد شريف)149(.................. -10طرق تمويل البنوك التجارية التقليدية واإلسالمية لالستثمار والفرق بين الربح والفوائد ...................... ...................................................................................................م م خوشى عثمان عبداللطيف)171(................. -11ڕێنمایییەكان بۆ باڵوكردنەوەی توێژینەوە لە «گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی»)195(......... 9 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 10 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی ناساندێک گۆڤــاری کوردســتانیی بــۆ لێکۆڵیینــەوەی ســتراتییجیی ( )JKSSتایبــەت بــە زانســتە مرۆڤایەتییــەکان، گۆڤارێکــی ســەربەخۆی دەســتەی کوردســتانیی بــۆ دیراســاتی ســتراتییجیی و توێژیینــەوەی زانســتییە، وەک درێژەپێــدەری «گۆڤــاری ئەکادیمیانــی کوردســتان» لــە رابــردوودا هەتــا ژمــارە ( )٧بــە هاوبەشــی لەتــەک رێکخــراوی ئەکادیمیــای کوردســتان دەرچــووە .گۆڤــاری JKSSگۆڤارێکــی وەرزانــەی پێداچوونــەوەی هەڵســەنگێنراوە ،بــە زمانەکانــی کوردیــی و عەرەبیــی و فارســیی و ئینگلییزیــی لــە شــێوەی چاپکــراو و ئەلیکترۆنیــی دا بــاو ئەبێـــتەوە .گۆڤــاری JKSSباشــتریین توێژیینــەوە و لێکۆڵیینــەوەی ســتراتییجیی باڵوئەکاتــەوە لــە بــوارە جیاجیاکانــی زانســتە مرۆڤایەتییــەکان ،پــێ بەپێــی رەســەنایەتی و گرنگیــی و کاریگەریــی و بایەخــی پســپۆڕییە تایبەتەکانــە .دەربەســتی وادە و ،ئاســانیی گەیانــدن و ،رەســەنایەتیی و ،دەرئەنجامــە ناوازەکانیەتیــی .هەمــوو گۆڕانکارییــە هەنووکەییــەکان و لێکدانــەوە و شــرۆڤە ناوخۆیــی و دەرەکییــەکان بەردەســت ئــەکات ،کــە مایــەی ســەرقاڵیی و جەنجاڵیــی هزریــی توێژەرەکانــە لــە نــاوەوە و دەرەوەی هەرێمــی کوردســتان. ئامانجــی ســەرەکی گۆڤارەکــە :یەکــەم ،پێشــەنگییکردنی توێژیینــەوەی ســتراتییجییە لــە کوردســتان و ،رەخســاندنی پانتاییەکــی فراوانــی شــرۆڤە و بــە بایەخــە بــۆ ئەکادیمیاییــەکان و توێــژەران .شــان بەشــانی توێژیینــەوە بــۆ کەرتــی گشــتیی حوکوومــەت و کەرتــی تایبــەت ،لــە گەیاندنــی زانیاریــی و ،مشــت و مــڕی ئەکادیمیایــی و ،هــزری نــوێ و ،بۆچوونــی رەخنەیــی ،لــە زووترییــن هــەل دا لــە بوارەکانــی زانســتە مرۆڤایەتییــەکان ،کــە بوارەکانــی سیاســەت ،ئابووریــی ،کارگێڕیــی ،کۆمەڵناســیی، دەروونناســیی ،راگەیانــدن ،ژنناســیی ،توندوتیژیــی ،تیــرۆر ،کۆمەڵگــەی مەدەنیــی ،فەلســەفە ،مێــژوو، جوگرافیــا ،دیموکراســیی و مافــی مــرۆڤ ،هتــد ..ئەگرێتــەوە .دووەمیــش ،دڵنیابوونــە ،لــە گشــتاندن و گەیشــتنی دەرەئەنجامــی توێژیینەوەکانــە بــۆ رای گشــتیی لــە پەرۆشــەکانی زانســتی مرۆڤایەتیــی و سیاســییەکان لــە هــەر کوێیــەک الى لــە جیهــان دا ،بــە شــێوازێکی ســەردەمانە کــە پڕاوپــڕی بایەخــە زانســتیی و رۆشــنبیریی و ژیارییەکانــی کۆمەڵگــە و ناوەنــدە زانســتییەکان بێـــت. گۆڤارەکــە ،پێداگییریــی ئــەکات لەســەر نوێترییــن توێژیینــەوە کــە پێشــتر لــە هییــچ گۆڤــار و چاپکراوێکی تــردا باڵونەکرابێتــەوە و ،بەپێــی مــەرج و تایبەتمەندیــی و ســتاندەردەکانی دەســتەی کوردســتانیی نووســرابن. گۆڤــاری کوردســتانی بــۆ لێکۆڵیینــەوەی ســتراتییجیی لــە الیــەن وەزارەتــی خوێندنــی بــااڵ و توێژینــەوەی زانســتی هەرێمــی کوردســتانی رێپێــدراوە و ،وەک گۆڤارێکــی ئەکادیمیایــی باوەڕپێکــراو دانــی پێدانــراوە بەپێــی نووســراوی ژ ٦٤٩٧لــە ٢٠٢٠/٨/٩ی بەڕێوەبەرایەتــی کاروبــاری زانســتیی فەرمانگــەی توێژینــەوەی و پەرەپێدانــی وەزارەتــی خوێنندنــی بــااڵ. سکرتێری نووسین پ ی د رزگار ئاغا 11 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 12 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی تعريف بالمجلة مجلــة الكوردســتاين للدراســات االس ـراتيجية الخاصــة بالدراســات اإلنســانية ،مجلــة دوريــة فصليــة تصــدر باللغــات الكورديــة و العربيــة و الفارســية و االنجليزيــة ،ت ُـــع َنى بنــر أهم البحوث و الدراســات االسـراتيجية يف شــتى حقول العلوم اإلنســانية ذات األصالــة واألهميــة والفاعليــة و التأثــر يف التخصصــات الدقيقــة ،مــع الحــرص عــى االلت ـزام باملواعيــد ،و تيســر التواصــل العلمــي ،و املواضيــع القيمــة ،و نتائجهــا املتميــزة العاليــة؛ و هــي تواكــب التطــورات اآلنيــة ،و تقــدم كل مــا يلبــي طموحــات الباحثــن مــن التحليــات والتفسـرات العلميــة داخــل اإلقليــم وخارجهــا. للمجلــة أهــداف رئيســة ،األول :ريــادة األبحــاث االسـراتيجية يف كوردســتان ،و خلــق مســاحات شاســعة مــن التحليــات العلميــة التــي تهــم األكادمييــن و الباحثــن يف الدراســات اإلنســانية ،و دعــم القطاعــن العــام الحكومــي و الخــاص ـي ،و الفكــر النـ ّـر ،و النقــد ال َبن ّـــاء ،يف كل باألبحــاث العلميــة ،فض ـاً عــن رفدهــم باملعــارف العلميــة ،و النقــاش األكادميـ ّ الفــرص املواتيــة ،يف حقــول العلــوم اإلنســانية كلهــا ،يف السياســة ،و االقتصــاد ،و اإلدارة ،و علــم االجتــاع ،و علــم النفــس، و اإلعــام ،و حقــوق املــرأة ،و العنــف و اإلرهــاب ،و املجتمــع املــدين ،و الفلســفة ،و التاريــخ ،و الجغرافيــا ،و الدميقراطيــة، و حقــوق اإلنســان ،و غريهــا. والثــاين :التأكــد مــن تعميــم املعرفــة ،ووصــول نتائــج البحــوث والدراســات لــرأي عامــة الق ـراء باللغــات الكورديــة و العربيــة اينــا كانــوا يف هــذا العــامل ،بأســلوب عــري قوامــه تحقيــق مــا تطمــح إليــه املراكــز العلميــة والبحثيــة مــن جديــد العلــم والثقافــة واملعرفــة الحضاريــة. املجلــة تقبــل األبحــاث غــر املطروقــة واملبحوثــة التــي مل تنــر مــن قبــل يف املجــات واملطبوعــات واملواقــع األخــرى، مراعيـاً الــروط والضوابــط التــي تبناهــا الهيئــة الكوردســتانية للدراســات. مجلــة الكوردســتاين للدراســات االســراتيجية مجــازة مــن قبــل وزارة التعليــم العــايل والبحــث العلمــي يف إقليــم كوردســتان ،ومعرتفــة بهــا كمجلــة علميــة أكادمييــة محكمــة ،بحســب الكتــاب املرقــم ( 6497يف )2020/8/9الصــادر مــن مديريــة الشــؤون العلميــة /دائــرة البحــوث والتطويــر يف وزارة التعليــم العــايل والبحــث العلمي/إقليــم كوردســتان. 13 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 14 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی Introduction to the Journal The Kurdistani Journal of Strategic Studies for Humanitarian Studies is a quarterly journal published in the Kurdish, Arabic, Persian and English languages, concerned with publishing the most important research and strategic studies in various fields of human sciences of originality, importance, effectiveness and influence in subspecialties, while being keen to adhere to dead- lines, facilitate scientific communication, and valuable topics and its high outstanding results; It keeps pace with current developments, and provides everything that meets the aspirations of researchers in terms of scientific analyzes and interpretations inside and outside the region. The journal has main objectives, the first: pioneering strategic research in Kurdistan, creating vast areas of scientific analysis of interest to academics and researchers in human studies, and supporting the public and private sectors in scientific research, as well as providing them with scientific knowledge, academic debate, enlightening thought, and constructive criticism, in all the favorable opportunities, in all fields of the human sciences, in politics, economics, man- agement, sociology, psychology, media, women›s rights, violence and terrorism, civil society, philosophy, history, geography, democracy, human rights, and others. The second: Ensuring that knowledge is disseminated, and that the results of research and studies reach the opinion of the general readers in the Kurdish and Arabic languages wherever they are in this world, in a modern way based on achieving what the scientific and research centers aspire to, a new in science, culture and civilized knowledge. The journal accepts unreported and researched papers that have not been previously pub- lished in journals, publications and other websites, taking into account the conditions and regulations adopted by the KISSR. The Kurdistan Journal of Strategic Studies is licensed by the Ministry of Higher Education and Scientific Research in the Kurdistan Region, and recognized as a refereed academic scientific journal, according to the approval letter numbered (6497 on 8/9/2020) issued by the Directo- rate of Scientific Affairs / Department of Research and Development in the Ministry of Higher Education and Scientific Research /Kurdistan Region. 15 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 16 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی تێگەیشتن لە گۆڕانی کۆمەاڵیەتی ،لە ڕوانگەی تیۆرییە کۆمەڵناسییەکانەوە توێژینه‌وه‌یه‌كی تیۆری شیكاریه م ی دڵشاد سیامه‌ند شیراوی به‌شی كۆمه‌ڵناسی ،كۆلێژی ئه‌ده‌بیات ،زانكۆی سه‌اڵحه‌دین ،هه‌رێمی كوردستان email: [email protected] پ ی د محمد شوانی به‌شی كۆمه‌ڵناسی ،كۆلێژی ئه‌ده‌بیات ،زانكۆی سه‌اڵحه‌دین ،هه‌رێمی كوردستان su.edu.krd@email: mohammed.mohammed2 پوخته‌ی توێژینه‌و ه بابه‌تــی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی بابه‌تێكــی گرنگــی نێــو زانســتی كۆمه‌ڵناســیه .له‌الیــه‌ك ،لــه ســه‌ره‌تایه‌كانی بونیاتنانــی كۆمه‌ڵناســی له‌الیــه‌ن كۆمه‌ڵناســی فه‌ڕه‌نســی ئۆگســت كۆنــت تاكــو ئه‌مــڕۆ ،لێكۆلینــه‌وه لــه بابه‌تــی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی كــراوه ،له‌الیه‌كــی دیكــه‌وه گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی لــه هه‌مــوو كۆمهڵگهكانــدا ڕوودهدات ،هیــچ كۆمه‌ڵگه‌یــه‌ك نیــه جێگیربــێ و گــۆڕان تێــدا ڕوونــه‌دات .لــه چوارچێــوه‌ی توێژینه‌وه‌كانیانــدا، زانــا كۆمه‌ڵناســه‌كان ،هه‌وڵیانــداو ه هۆكاره‌كانــی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ده‌ستیشــانبكه‌ن ،له‌وانــه به‌شــێك پێیــان وای ـه گــۆڕان ب ـه هــۆی حزبــی سیاســی ،كولتــوور ،ژینگ ـه ،چااڵكــی مــرۆڤ ،پێشــكه‌وتنی ته‌كنه‌لۆژیــا تــا ده‌گات ـه شــه‌ڕوداگیركاری ڕوودهدات .لــه‌م توێژینه‌وه‌یــه‌دا ،تیشــك خراوه‌تــه ســه‌ر پێنــج ڕوانگــه‌ی تیــۆری ســه‌باره‌ت بــه بابه‌تــی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی كــه بریتیــن لــه تیــۆری گه‌شه‌ســه‌ندن ،ئه‌ركگ هرایــی ،ملمالنــێ ،ده‌روونــی كۆمه‌اڵیه‌تــی و بازنه‌یــی .له‌گ ـه‌ل لێكدان ـه‌وه‌ی ڕوانگ ـه‌ی ئ ـه‌م تیۆران ـه له‌بــاره‌ی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تی ـه‌وه ،توێــژه‌ر هه‌وڵیــداوه ئامــاژه بـه گرنگرتیــن ئـه‌و كۆمه‌ڵناســانه بــكات ،كـه جــێ ده‌ســتیان لـه‌م بــواره‌دا دیــار و به‌رجه‌ســته‌یه. ب ـه شــێوه‌یه‌كی تیۆریان ـه ،ئ ـه‌م توێژینه‌وه‌ی ـه له‌پــاڵ شــیكردنه‌وه‌ی تیــۆركان ،هه‌وڵیــداوه ئامــاژه ب ـه فاكته‌ره‌كانــی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی بــكات و دواتــر ده‌رئه‌نجامه‌كانــی بخاتــه‌ڕوو. كلیلــه وشــه‌كان :گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ،تیۆره‌كانــی كۆمه‌ڵناســی ،گه‌شه‌ســه‌ندنی كۆمه‌اڵیه‌تــی ،ملمالنێــی كۆمه‌اڵیه‌تــی 17 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی .1پێشه‌كی: گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی بابه‌تێكــی گرنگــی زانســتی كۆمه‌ڵناســیه كــه چه‌نــدان توێژینــه‌وه‌ی زانســتی له‌بــاره‌وه كــراون. زانایه‌كانــی ئ ـه‌م بــواره وایــان دانــاوه ك ـه كۆمه‌ڵگه‌ی ـه‌ك نیــه جێگیربــێ و گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی تێــدا ڕوون ـه‌دات .ل ـه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــدا ،هــه‌م بواره‌كانــی په‌یوه‌ندیــدار بــه الیه‌نــی مه‌عریفــی و هــه‌م په‌یوه‌ندیــدار به‌الیه‌نــی مــادی بــه‌رده‌وام له‌گۆڕانــدان .كۆمه‌ڵگــه ،لــه ئاســتی تــاك و گروپــه‌كان ده‌گــۆڕێ و شــێوازی بیركردنــه‌و ه و ڕه‌فتاركردنیــان جێگیــر نیـه هه‌میشـه لـه گۆڕانــدان .بــۆ منوونـه تاكـه‌كان ده‌گۆرێــن لـه ڕووی ته‌مـه‌ن ،بڕوانامـه ،فراوانبوونــی زانیــاری، بــاری كۆمه‌اڵیه‌تــی و سیاســی و ئابــووری ،بیركردنــه‌وه و هیوایــه‌ت .هه‌رچــی ده‌ربــاره‌ی گروپه‌كانــه ،گۆڕانــكاری لــه ژماره‌یــان ،هیوایــه‌ت و ئامانجیــان ،به‌رنامــه‌و پڕۆژه‌كانیــان ڕووده‌ده‌ن .ئه‌مانــه و تــه‌واوی سیســته‌م ه كۆمه‌الیه‌تــی و سیاســی و ئابووریـه‌كان هتــد بـه‌رده‌وام لـه گۆڕانــدان .كــۆی گشــتی ئـه‌و گۆڕانكاریانـه‌ی لـه ئاســتی تــاك و گــروپ و سیســته‌مه‌كان ڕووده‌ده‌ن ده‌چنــ ه چوارچێــوه‌ی بابه‌تــی گۆڕانــی كۆمه‌الیه‌تیــه‌وه. كاتێــك كــه گۆڕانــی كۆمه‌الیه‌تــی لــه كۆمه‌ڵگه‌كــدا ڕوودهدات ،لــه چه‌نــدان ڕووه‌وه هه‌ســتی پێده‌كرێــت .بــۆ منوونــه ،پێكهاتــه كۆمه‌اڵیه‌تیــه‌كان هه‌ندێكیــان به‌شــێوه‌یه‌كی خێــرا و هه‌ندێكیــان بــ ه هێواشــی ده‌گۆڕێــن .ئــه‌م گۆڕانان ـه له‌وانه‌ی ـه ڕووداوی گ ـه‌وره‌ی سیاســی بــن ك ـه ل ـه ڕۆژێكــدا ب ـه چــاو ده‌بیرنێنــن وه‌كــو گۆرینــی سیســته‌می ووالتێــك چ بــه هــۆی داگیــركاری یــان هه‌ڵوه‌شــاندنه‌وه‌ی سیســته‌مه‌كه له‌ناوه‌خــۆدا بــه‌اڵم هه‌ندێــك گۆڕانــكاری هــه‌ن له‌وانه‌یــ ه چه‌نــدان ســال بخایه‌نێــت له‌وانــه سیســته‌می پــه‌روه‌رده یــان گــۆڕان لــه كولتــوری كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــدا. لــه‌م نێــوه‌دا ،ســابیت ئامــاژه بــۆ ئــه‌وه‌ده‌كات كــه ”نه‌ریــت و ده‌زگا كۆنــه‌كان تێكده‌شــكێن و هه‌ڵده‌وه‌شــێنه‌وه، په‌یوه‌نــدی خوێنــی و خزمایه‌تــی ب ـه‌ره‌و كه‌مبوون ـه‌وه ده‌چــن وخه‌لكــی گونــده‌كان ل ـه شــاره‌كان نیشــته‌جێ ده‌بــن... ئــه‌م گۆڕانانــ ه كاریگه‌ریــان له‌ســه‌ر په‌یوه‌ندیــه كۆمه‌اڵیه‌تیــه‌كان و پێكهاتــه كۆمه‌اڵیه‌تیــه‌كان ده‌بــێ“ (,Sabet .)241 :1996هه‌مــوو كۆمه‌ڵگــ ه ڕۆژئاواییــه‌كان وكۆمه‌ڵگه‌كانــی دیكــه‌ی جیهــان ،منوونــه‌ی ئــه‌م گۆڕانكاریانــه‌ن. له‌گــه‌ل ئه‌مانه‌شــدا ،هه‌رێمــی كوردســتان یه‌كێكــه لــه‌و منوونــه به‌رجه‌ســتانه‌ی كــ ه گۆڕانــی كۆمه‌الیه‌تــی تێــدا به‌دیده‌كرێــت لــه هه‌ریه‌كــ ه لــه بــواری سیاســی ،ئابــووری ،كۆمه‌اڵیه‌تــی ،په‌روه‌رده‌یــی و كولتــوری .بــۆ منوونــه ،لــه بــواری سیاســی ،ب ـه تێبه‌ڕبوونــی كات ،پارتــی سیاســی زیاتــر دروســتكراون ،ده‌ســتكاری كابینه‌كانــی حكومه‌تك ـراون و كابینــه‌ی دیكــه دروســتكراون و ده‌ســتكاری شــێوه‌ی كاری په‌ڕڵه‌مانــی و حكومه‌تــداری كــراوه. له‌ب ـه‌ر گرنگــی بابه‌تــی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ،كۆمه‌ڵێــك ل ـه كۆمه‌ڵناس ـه‌كان ل ـ ه چوارچێــوه‌ی تیۆره‌كانــی كۆمه‌ڵناســیدا، هه‌وڵه‌كانیــان بــۆ لێكدان ـه‌وه و شــیكردنه‌وه‌ی گــۆڕان چركردۆت ـه‌و ه و چه‌نــدان لێكۆلینه‌وه‌یــان ئه‌نجامــداوه .كاری ئ ـه‌م كۆمه‌ڵناســانه ل ـ ه چوارچێــوه‌ی تیــۆره جیــا جیا‌كانــی كۆمه‌ڵناســی به‌رجه‌ســته و دیــاره .ل ـه نێــوان ئ ـه‌م كۆمه‌ڵناســانه‌دا جــۆره دابه‌شــكاریه‌ك هه‌یــه كــه هــه‌ر تیۆرێــك ڕوانگه‌یه‌كــی جیــا جیایــی له‌خۆگرتــووه بــۆ لێكدانــه‌وه‌ی بابه‌تــی گۆڕانــكاری لــ ه كۆمهڵگهكانــدا .بــۆ منوونــه ،ڕوانگــه‌ی تیــۆری ملمالنــێ پێیوایــه ،گــۆڕان به‌هــۆی ملمالنێــی نێــوان گروپــه سیاســیه‌كان دروســتده‌بێ بــه‌اڵم ڕوانگــه‌ی تیــۆری ده‌روونی-كۆمه‌اڵیه‌تــی وای دانــاوه كــه كه‌ســایه‌تیه‌كان ده‌توانــن گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی دروســت بكــه‌ن .بۆیــه ،گرفتــی ئــه‌م توێژینه‌وه‌یــه بریتییــه لــه زانینــی ڕوانگــه‌ی تیۆره‌كانــی كۆمه‌ڵناســی له‌بــاره‌ی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی .لــه‌م توێژینه‌وه‌یــه‌دا ،تیشــك ده‌خرێتــه ســه‌ر ڕوانگــه‌ی پێنــج لــه ســه‌ره‌كیرتین تیــۆر لــه بــاره‌ی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی لــ ه كۆمه‌ڵناســیدا له‌گــه‌ل ئامــاژه‌دان بــه تێروانینــی 18 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی دیارتریــن زانــا كۆمه‌ڵناســه‌كان لــ ه چوارچێــوه‌ی هــه‌ر یه‌كــ ه لــه‌م تیۆرانــه‌دا كــه بریتیــن لــه تیــۆری گه‌شه‌ســه‌ندن، ئه‌ركگه‌رایــی ،ملمالنــێ ،ده‌روونــی كۆمه‌اڵیه‌تــی و بازنه‌یــی .له‌گــه‌ل ئه‌مانه‌شــدا ،ئامانجــی ئــه‌م توێژینه‌وه‌یــه بریتیــه ل ـه دیاریكردنــی بنه‌مــای ئ ـه‌م تیۆران ـه‌وه و ب هراوردكردنــی ڕوانگ ـه‌ی كۆمه‌ڵناســان ل ـه بــاره‌ی چۆنیه‌تــی دروســتبوونی گۆڕان ـه‌كان ل ـه كۆمه‌لگ ـه‌دا له‌گ ـه‌ل ده‌ســت نیشــان كردنــی ئ ـه‌و بواران ـه‌ی ك ـه ل ـه هه‌ری ـه‌ك ل ـه‌م تیۆران ـه پشــتگوێ خ ـراون .ل ـه كۆتــای ئ ـه‌م توێژینه‌وه‌ی ـه‌دا ،ب ـه پشتبه‌ســن ب ـه‌م شــیكاریانه ،ئامــاژه ب ـه ده‌رئه‌نجام ـه‌كان ده‌كرێــت. .2سەرەتایەک له‌باره‌ی گۆڕانی كۆمه‌اڵیه‌تی و هۆكاره‌كانی: كاتێــك گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی لــ ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــدا ڕوودهدات ،ده‌زگا كۆمه‌اڵیه‌تیــه‌كان و تــه‌واوی دانیشــتوانی كۆمه‌ڵگه‌یــه‌ك ده‌گرێتــه‌وه .ئــه‌م گۆڕانانــه گــه‌وره‌ن و كۆمه‌ڵێــك هــۆكار وپالنــه‌ر ڕۆڵ ده‌بینــن لــه دروســتبوونیان. (نییــز) ئامــاژه بــۆ ئــه‌وه ده‌كات ”ســه‌رچاوه‌كانی دروســتكردنی گــۆڕان لــ ه ناوه‌خــۆ و ده‌ره‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــه‌دا هــه‌ن( .“ )237 :1963 ,Kennethئــه‌و فاكتــه‌ره ده‌ره‌كیانــه‌ی كۆمه‌ڵگه‌یــه‌ك ده‌گــۆڕن ده‌كرێــت شــه‌ڕ و داگیــركاری بێــت یاخــود جیهانگیــری و ملمالنــێ ئابــووری بێــت له‌گ ـه‌ل زۆر هــۆكاری دیك ـه‌ی په‌یوه‌س ـت ب ـه كولتــور و شــێوازی ژیانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی .ل ـ ه ناوه‌خــۆدا ،تــاك ،گروپ ـه جیــا جیــاكان ،شۆرش ـه‌كان ،هه‌ڵبژاردن ـه په‌رله‌مانی ـه‌كان ،ئابــووری و زۆر هــۆكاری دیك ـه گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی دروســتده‌كه‌ن .ل ـه ه ـه‌ردووك ب ـه‌ره‌ی ناوه‌خــۆ و ده‌ره‌كیــدا ،چااڵكیه‌كانــی مــرۆڤ ڕۆلــی ســه‌ره‌كی لــه دروســتكردنی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ده‌بینــن .له‌پــاڵ ئه‌مانه‌شــدا ،كۆمه‌ڵێــك هــۆكار و ڕووداوی رسوشــتی وه‌كــو الفــاو ،زه‌مینلــه‌رزه و وشكه‌ســاڵی هتــد گــۆڕان لــه كۆمهڵگهكانــدا دروســتده‌كه‌ن. گۆڕانــی کۆمەاڵیەتــی بابەتێکــی فراوانــە و له‌الی ـه‌ن كۆمه‌ڵناســانه‌وه پێناســەی زۆری بــۆ ک ـراوە .بــە گوێــرەی ئەنتۆنــی گێدنــز ،گۆڕانــی کۆمەاڵیەتــی ئــەو گۆڕانانــەن لــە ”پێكهاتــه‌ی گروپێکــی کۆمەاڵیەتــی ( )social groupیاخــود پێكهاته‌یه‌كــی کۆمەڵگــه ( )social structureڕوودەدەن“ ( .)1132 :2009 ,Giddensئــەم پیناســەیە بونیــاد یــان پێکهاتــە بــە ناوەنــدی گــۆڕان یــان ئــەو شــوێنەی کــە دەشــێ گۆڕانــی تێــدا ڕووبــدات دادەنێــت .لێــرەدا ،ئــەوەی بایەخــی پێــدراوە ك ـه داینه‌مــۆ یــان ئ ـه‌و شــوێنه‌ی ك ـه گۆڕانــی تێــدا ڕوودهدات بریتی ـ ه ل ـه پێكهات ـه‌ی گروپــە جیــا جیاکانــی کۆمەاڵیەتــی یاخــود گــۆڕان لـه بونیــاده کۆمەاڵیەتیـه‌كان .بـه‌اڵم بــە گوێــرەی فەرهەنگــی كۆمه‌ڵناســی کامربێــج ،گۆڕانــی کۆمەاڵیەتــی لــە ”هەمــوو بــوار و ئاســتێكی کۆمەڵگ ـه ڕوودەدات“ .))561 :2006 ,Turnerب ـ ه گوێــره‌ی ئ ـه‌م پێناس ـه‌یه گۆڕانــه كۆمه‌اڵیه‌تیــه‌كان لــه هه‌مــوو بواره‌كانــی نێــو كۆمه‌ڵگه‌یــه‌ك ڕووده‌دان كــه ئاســتی بچــووك ()micro level و ئاســتی گــه‌وره ()macro levelی کــە کۆمەڵگایه‌كانیــش ده‌گرێتــه‌وه. ل ـ ه چوارچێــوه‌ی زانســتی كۆمه‌ڵناســیدا ،كۆمه‌ڵێــك زانــای ئ ـه‌م بــواره ،هه‌وڵیانــداوه ده‌ستنیشــانی هۆكاره‌كانــی گۆڕانــی ه كــه كۆمه‌ڵێــك لــه هــۆكاره ســه‌ره‌كیه‌كانی كۆمه‌اڵیه‌تــی بكــه‌ن .یه‌كێــك لــه‌م كۆمه‌ڵناســانه (ئانتۆنــی گیدنــز) گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ده‌ســت نیشــان كــردوون له‌وانــه ”هــۆكاری كولتــوری ،ژینگه‌یــی ،پارتــی سیاســی ،ئابــووری و داهێنــان“ ( .)125-2009:122 ,Giddensكاتێــك كــ ه كولتــور ده‌بێتــه هــۆی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ،مانــای ئــه‌وه ده‌دات خــودی كولتــوره گــۆڕاوه بۆیــه گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی دروســتكردووه لــه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــدا .گۆڕانــی كولتــوری لــه زۆربــه‌ی كۆمهڵگهكانــدا ،هێــواش وله‌ســه‌ره‌خۆیه بــه‌اڵم كاریگــه‌ره چونكــه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــه زۆر جیاوازتــر لــه پێشــان ده‌گۆڕێــت .بــۆ منوونــه ڕه‌ی ئامــاژه‌ی بــۆ ئــه‌وه كــردوو ه گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی بریتیــ ه لــه‌و ”گۆڕانانــه‌ی به‌ســه‌ر نه‌ریــت و یاســا كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانــدا دێــت“ ( .)188 :1968 ,Raeبێجگــ ه له‌مانــه‌ش ،كاتێــك كــه كولتــور 19 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی ده‌گۆڕدرێــت كــۆی ژیانــی كۆمه‌ڵگه‌‌ك ـه ده‌گۆڕێــت ن ـه‌ك ب ـه ته‌نهــا نه‌ریــت ویاســا كۆمه‌اڵیه‌تی ـه‌كان به‌ڵكــو شــێوازی پــه‌روه‌رده‌كــردن ،ئاخافــن ،سیاســه‌تكردن ،بازرگانیكــردن ،خــواردن وهه‌تــا جــل وبــه‌رگ پۆشــین و به‌كارهێنانــی كه‌ره‌ســته‌كانی ڕۆژانـه ده‌گۆڕێــن .لـه ئێســتادا” ،هــۆكاری سـه‌ره‌كی گۆڕانــی كولتــوری بریتیـه لـه جیهانگیــری“ (,Vago .)34 :2003هه‌روه‌كــو چــۆن ده‌بیرنێــت لــه زۆربــه‌ی هــه‌ره زۆری كۆمهڵگهكانــدا ئامرازه‌كانــی هاتووچــۆ ،بیناســازی، كه‌ره‌ســته‌كانی ناومــال ،كه‌ره‌ســته‌كانی فێروبــوون ،ئامرازه‌كانــی په‌یوه‌نــدی ،به‌كارهێنانــی تــۆره كۆمه‌اڵیه‌تیــه‌كان و جــل و به‌رگــی هاوشــێو ه وه‌كــو یه‌كــن و له‌یــه‌ك ده‌چــن .هه‌رچه‌نــده ئــه‌م كۆمه‌ڵناســانه شــیكردنه‌وه‌یان لــه بــاره‌ی كۆمه‌ڵگــه ڕۆژئاواییــه‌كان كــردووه بــه‌اڵم كۆمه‌ڵگــه‌ی هه‌رێمــی كوردســتانیش منوونه‌یه‌كــ ه لــه‌و منوونانــه‌ی ك ـه به‌هــۆی جیهانگیری ـه‌وه گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی تێیــدا ڕوویــداوه و هه‌مــوو ئ ـه‌و له‌یه‌كچوونان ـه‌ی ك ـه جیهانگیــری دروســت كــردوون تێیــدا به‌دیده‌كرێــت. ژینگ ـه یاخــود هــۆكاره ژینگه‌یی ـه‌كان ڕۆڵــی كاریگه‌رییــان هه‌ی ـه ل ـه دروســتكردنی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی (,Giddens .)2009ئاشــكرایه ،هــۆكاره ژینگه‌ییه‌كیــان ده‌بنـ ه هــۆی كۆچكــردن ،دروســتكردنی كارگـه و بازرگانــی نوێ ،به‌ده‌ســتهێنانی بڕوانام ـه ،گــۆڕان و به‌ده‌ســتهێنانی پیش ـ ه و كاری نــوێ له‌گ ـه‌ل هه‌بوونــی ته‌ندروســتیه‌كی باشــر ل ـه‌و كۆمه‌لگه‌ی ـه‌ی كــه كۆچــی بــۆ ده‌كــه‌ن .زیاتــر له‌مانــه‌ش ،زۆرجــار مرۆڤــه‌كان به‌هــۆی گۆڕانــی ئاوهــه‌وا ،الفــاو ،ووشكه‌ســاڵی و بومه‌لــه‌رزه خاكــی خۆیــان به‌جــێ دێلــن و بــه‌ره‌و كۆمهڵگهیهكــی گونجاوتــر كــۆچ ده‌كــه‌ن كــه له‌وانه‌یــه گۆڕانكاریه‌كــی نه‌گه‌تیــڤ ل ـ ه كۆمه‌لگ ـه‌ی خۆیــان دروســتبكه‌ن .منوون ـه‌ی ئ ـه‌م جــۆره گۆڕانان ـه ،وواڵتانــی كیشــوه‌ری ئه‌فریقــان ك ـه به‌هــۆی ووشكه‌ســاڵی و گۆڕانــی ئاوه ـه‌وا په‌نایــان بــۆ وواڵتانــی دیك ـ ه له‌ناویانــدا واڵتانــی ڕۆژئاوایــی بــردووه كــه بــره‌ودان بــه كۆمه‌لگه‌كانیــان پشتگوێخســتووه .جیــا له‌مانــه‌ش ،هه‌رێمــی كوردســتانیش منوونه‌یه‌كــی دیكــه‌ی ئــه‌م گۆڕانه‌یــه كــه زۆربــه‌ی جــار خه‌لكه‌كــه‌ی هه‌وڵیــداوه ژینگه‌كــه‌ی بگۆرێــت و بــه‌ره‌و وواڵتانــی دیكــه كــۆچ بــكات؛ ل ـه‌م بارودۆخ ـه‌دا ژیانیــان گۆڕانــی به‌س ـه‌ردا هاتــووه ب ـه‌اڵم كۆمه‌لگه‌كه‌یــان پشتگوێخســتووه .هه‌ڵبه‌ت ـه نــه‌ك ته‌نهــا ژینگــه رسوشــتیه‌كه هــۆكار بــووه به‌ڵكــو ژینگــه‌ی سیاســی ،ئابــووری و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كــه‌ش هــۆكاری دیك ـه بــوون ل ـه‌م گۆڕان ـه‌دا .بۆی ـه به‌شــێكی ئ ـه‌م شــیكردنه‌وانه‌ی كۆمه‌ڵناس ـه ڕۆژئاوایی ـه‌كان بــۆ كۆمه‌ڵگ ـه‌ی هه‌رێمــی كوردســتانیش گرنگ ـه به‌هــۆی ئ ـه‌م لێكچونان ـه‌ی س ـه‌ره‌وه. پارت ـه سیساســیه‌كان فاكته‌رێكــی دیك ـه‌ن بــۆ گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی( .گێدنیــز) ئامــاژه بــۆ ئ ـه‌وه ده‌كات ك ـه خواســتی ”خــود پێگه‌یانــدن ،هه‌بوونــی ئــازادی ،دادپــه‌روه‌ری و یه‌كســانی و به‌شــداری دیمۆكراتیانــه لــه سیاســه‌تدا، به‌شــێوه‌یه‌كی به‌رفــراوان دروســتكراوی دوو بــۆ ســێ ســه‌ده‌ی ڕابــردوون و هــۆكار و پاڵنــه‌ری گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی و گۆڕانــی سیاســین“ ( .)2009:125 ,Giddensلــ ه چوارچێــوه‌ی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــدا ،پارتــه سیاســیه‌كان ڕۆڵــی كاریگــه‌ر ده‌گێــرن لــه دروســتكردنی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ،له‌الیــه‌ك لــ ه ڕێگــه‌ی دروســتكردنی شۆرشــی چه‌كــداری ده‌توانــن سیســته‌م و سیاســه‌تی وواڵتێــك بگــۆڕن له‌الیه‌كــی دیكــه لــه ڕێگــه‌ی به‌شــداری دیمۆكراتیانــه لــ ه هه‌ڵبژرادنه‌كانــدا ده‌توانــن جومگ ـه س ـه‌ره‌كیه‌كانی ده‌وڵ ـه‌ت به‌ده‌ســته‌وه‌بگــرن ك ـه هه‌ریه‌ك ـه ل ـه گرتنه‌ده‌ســتی ده‌س ـه‌اڵتی یاســادان، خزمه‌تگــوزاری ،داهێنــان و بوجــه هتــد ده‌گرێته‌خــۆ .كاتێــك كــه پارتێكــی سیاســی ده‌نگــی زۆرینــه‌ی په‌ڕڵه‌مــان به‌ده‌ســتدێنێ ،له‌هه‌مــان كاتــدا زۆرینــه‌ی ڵیژنه‌كانــی په‌ڕڵه‌مانیــش ده‌با‌تــه‌وه .پــان و به‌رنامه‌كانــی خــۆی لــه ڕێگــه‌ی په‌ڕڵه‌مانــه‌وه ده‌كاتــه یاســا و بــۆ ده‌ســه‌اڵتی جێبه‌جێــكار (حكومــه‌ت) ده‌نێرێــت و جێبه‌جێیــان ده‌كات. 20 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی منوونه‌كانــی ئــه‌م گۆڕانكاریــه هه‌مــوو ئــه‌و وواڵتانــه ده‌گرێتــه‌وه كــه وواڵتــی دیمۆكراتیــن و له‌ســه‌ر بنه‌مــای هه‌ڵبــژاردن دروســتكراون بــ ه هه‌رێمــی كوردستانیشــه‌وه .بــه‌م شــێوه‌یه پارتــی سیاســی بــراوه لــه هه‌ڵبژاردنــه‌كان، تــه‌واوی جومگــه‌ی ده‌ســه‌اڵته‌كانی ده‌كه‌وێتــه ده‌ســت و كۆنرتۆڵــی ســه‌رچاوه‌كانی داهــات ده‌كات و به‌گوێــره‌ی پڕۆگ ـرام و به‌رنام ـه‌ی حــزب گرنگــی ب ـه گــۆڕان و پێشــكه‌وتنی بواره‌كانــی كۆمه‌ڵگه‌یــی خــۆی ده‌دات .ب ـه‌م شــێوه‌یه پارتــی سیاســی بــه پلــه‌ی یه‌كــه‌م بــه هــۆكاری ســه‌ره‌كی بونیاتنانــی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی داده‌نرێــت. بــه‌اڵم لــه ده‌ره‌وه‌ی چوارچێــوه‌ی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــدا ،زۆرجــار پارتێكــی سیاســی لــه ڕێگــه‌ی هێــزی ســه‌ربازی واڵته‌ك ـه‌ی ده‌توانــێ كۆمهڵگهیهكــی دیك ـه بگۆرێــت .ل ـه وواڵت ـه ڕۆژئاواییه‌كانــدا زۆرجــار داگیــركاری به‌هــۆی ش ـه‌ڕ و په‌الماردان ـه‌وه دروســتبووه به‌تایب ـه‌ت ل ـه ه ـه‌ردوو جه‌نگــی جیهانــی یه‌ك ـه‌م و دووه‌م .لێــره‌دا( ،گێدنیــز) پێیوای ـه ل ـه س ـه‌ده‌ی بیســته‌مدا ،ه ـه‌ردوو جه‌نگــی جیهانــی یه‌ك ـه‌م و دووه‌م بونه‌ت ـه هــۆی ”بنیاتنان ـه‌وه‌ی كۆمه‌ڵێــك وواڵتــی وێرانكــراو و دروســتبوونی كۆمه‌ڵێــك گۆڕانــی گــه‌وره له‌وانــه وواڵتــی ئه‌ملانیــا و یابــان كــه دووبــاره بونیاترنانــه‌وه“ ( .)2009:126 ,Giddensئــه‌م گۆڕانــه كۆمه‌اڵیه‌تیــه كاتێــك دروســتده‌بێ كــه واڵتێــك داگیربكرێــت و بڕوخێرنێــت، دواتــر بــه شــێوازێكی دیكــه دروســتبكرێته‌وه .بێجگــه لــه‌م گۆڕانــه‌ش كــه پارتــی سیاســی ده‌توانــێ هۆكاربــێ و له‌مه‌شــدا گــۆڕان دروســتبكات ب ـه‌اڵم پارتــی سیاســی ده‌توانــێ ل ـه ڕێگ ـه‌ی داهێنــان ل ـه پالنــی نوێــی خۆشــگوزه‌رانی، كۆمه‌ڵگــه لــ ه ڕووی خۆشــگوزه‌رانیه‌وه بباتــه قۆناغێكــی دیكــه و گۆڕانــكاری دروســتبكات. ئاشــكرایه ،دوای جه‌نگــی دووه‌مــی جیهانــی ،پارتــه سیاســیه ڕۆژئاواییــه‌كان هه‌وڵیانــدا سیاســه‌تی كۆمه‌اڵیه‌تــی بونیاتبنێــن كــه بریتیبــوون لــه دروســتكردنی سیســته‌مێكی دادپــه‌روه‌ری له‌نێــو هاوواڵتیه‌كانیانــدا بــۆ ئــه‌وه‌ی بوجــه و خزمه‌تگوزارریه‌كانــی دیكــه بــه یه‌كســانی و دادپــه‌روه‌ری دابه‌شــی ســه‌ر دانیشــتوان بكــه‌ن .بــۆ ئــه‌م مه‌به‌ســته ،پارت ـه سیاســیه ڕۆژئاوایی ـه‌كان سیســته‌م و ڕژێمــی خۆشــگوزه‌رانی سۆشــیال دیمۆك ـرات ،لی ـراڵ و پارێــزگار و كۆمه‌ڵێكــی دیكه‌یــان دروســتكردووه كــه لــه وواڵته‌كانیــان په‌یــڕه‌و ده‌كــه‌ن .هه‌ڵومه‌رجــی كۆمه‌اڵیه‌تــی بــه‌ر لــه دروســتبوونی سیاســه‌تی خۆشــگوزه‌رانی ده‌گه‌ڕێتــه‌وه بــۆ ئــه‌وه‌ی كــه دوای جه‌نگــی یه‌كــه‌م و دووه‌مــی جیهانــی ،خه‌لكێكــی زۆر بــوه قوربانــی شــه‌ڕه‌كان چ ئه‌وانــه‌ی مــردن یاخــود په‌ككه‌وته‌بــوون یــان ئه‌وانــه‌ی وه‌كــو كه‌ســوكاری قوربانیــان مانــه‌وه .بۆیــه پارتــی سیاســی ،ئه‌وانــه‌ی دوای جه‌نگــی جیهانــی یه‌كــه‌م و دووه‌م دروســتبوون بیریــان لــ ه جــۆره به‌رنامه‌یه‌كــی وا كــرده‌وه كــه یه‌كســانی كۆمه‌اڵیه‌تــی به‌رجه‌ســته بــكات(,Vago .)2003لــه پــاڵ هه‌مــوو ئه‌مانه‌شــدا ،دوای جه‌نگــی جیهانــی دووه‌م ،دیموكراســی وه‌كــو مافێكــی هاوواڵتــی لــه هه‌ڵبژاردنه‌كانــدا به‌رجه‌ســته‌كراوه و كامــه پارتــی سیاســی براوه‌بێــت ئــه‌م ده‌ســه‌اڵت ده‌گرێته‌ده‌ســت كــه پێشــر ئــه‌م جــۆره گۆڕانكاریــه وێنــه‌ی نه‌بــووه. .3ڕوانگه‌ی تیۆرەکانی كۆمه‌ڵناسی ده‌رباره‌ی گۆڕانی کۆمەاڵیەتی: لــه چوارچێــوه‌ی ئــه‌م به‌شــه‌دا ،تیشــك ده‌خرێته‌ســه‌ر ڕوانگــه‌ی پێنــچ تیــۆری كۆمه‌ڵناســی ســه‌باره‌ت بــ ه گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی لــه كۆمه‌ڵگــه ڕۆژئاواییــه‌كان له‌وانــه تیــۆری گه‌شه‌ســه‌ندن ،ئه‌ركگ هرایــی ،ملمالنــێ ،ده‌روونــی كۆمه‌اڵیه‌تــی و بازنه‌یــی له‌گــه‌ل ئامــاژه‌دان بــه ڕوانگــه‌ی گرنگرتیــن ئــه‌و كۆمه‌ڵناســانه‌ی لــه چوارچێــوه‌ی ئــه‌م تیۆران ـه جــێ ده‌ســتیان دیــاره. 21 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 1.3تیۆری گه‌شه‌سه‌ندن 1.3.. گۆڕانــی كۆمه‌الیه‌تــی یه‌كێك ـ ه ل ـه‌و بابه‌ت ـه گرنگان ـه‌ی ك ـه تیــۆری گه‌شه‌س ـه‌ندن شــیكردنه‌وه و لێكدان ـه‌وه‌ی زانســتی بــۆ كــردووه .بنه‌مــای تیــۆری گه‌شه‌ســه‌ندن بریتیــ ه لــه پێشــكه‌وتن و په‌ره‌ســه‌ندن به‌شــێوه‌ی پلــه‌داری و قۆنــاغ دوای قۆنــاغ لــه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــدا .زانســتی كۆمه‌ڵناســی ،ئــه‌م تیــۆره‌ی بــۆ شــیكاری و پێشــكه‌وتنه‌كانی كۆمهڵگــهكان به‌كارهێنــاوه .به‌گوێــره‌ی ئــه‌م تیــۆره ،گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی كاتێــك ڕوویــداوه كــه كۆمهڵگــهكان لــه قۆناغێــك بــۆ قۆناغێكــی دیكــ ه هه‌نگاویــان نــاوه و گۆڕانیــان به‌ســه‌ردا هاتــووه .بــۆ منوونــه ،تیۆره‌كانــی گه‌شه‌ســه‌ندنی ئۆگســت كۆنــت ،هێربــرت سپێنس ـه‌ر ،ســانت ســیمۆن و ئیمێــل دۆركهای ـم ”پشتده‌به‌ســن ب ـه ئاراســته و یاســاكانی رسوشــتی و گه‌ردوونــی ،جه‌ختده‌كه‌نــه ســه‌ر گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی بــه گوێــره‌ی ئــه‌و گه‌شه‌ســه‌ندن ه قۆنــاغ بــ ه قۆناغانــه‌ی كۆمه‌لــگا“ ( .)28 :2011 ,Morariu and Ignatئــه‌م زانایانــ ه له‌ســه‌ر بنه‌مــای تێگه‌یشــن و كاره زانســتیه‌كانیان پێیانوای ـه گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی كاتێــك ڕوویــداوه ك ـه مــرۆڤ و كۆمه‌ڵگ ـه ل ـه بوارێــك یــا خــود چه‌نــد بوارێــك ئاســتی تێگه‌یشــن و زانیاریــان گــۆڕاوه هه‌ربۆیــه گــۆڕان به‌ســه‌ر كۆمه‌ڵگــه‌دا هاتــووه به‌شــێوه‌ی پلــه‌داری. ئۆگســت كۆنــت ،یه‌كێكـ ه لـه‌و زانــا پێشـه‌نگانه‌ی فه‌ڕه‌نســا لـه بــواری كۆمه‌ڵناســیدا كـه زۆرجــار بـه داهێنـه‌رو باوكــی ئ ـه‌م زانســته داده‌نرێــت .یه‌كێــك ل ـه‌و بــواره گرنگان ـه‌ی كۆمه‌ڵناســی ك ـه كاریتێــدا كــردووه بریتی ـ ه ل ـه بــواری گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی لــه چوارچێــوه‌ی تیــۆری گه‌شه‌ســه‌ندندا ،ئه‌مــه‌ش لــ ه ڕێگــه‌ی دابه‌شــكردنی كۆمه‌ڵگــ ه بــۆ چه‌نــد قۆنــاغ و ســه‌رده‌می جیــاواز .ئۆگســت كۆنــت پێیوایــه ،كۆمه‌ڵگــه ”به‌ســێ قۆناخــدا تێده‌په‌رێــت ،ئه‌مانــه‌ش بریتیــن لــه قۆناغــی ئایینــی و میتافیزیكــی و ئه‌رێنــی یــان زانســتی“ ( .)157 :2009 ,Comteلــه هه‌ریه‌كــ ه لــه‌م قۆناغانــه، مــرۆڤ بۆچــوون و تێگه‌یشــتنی گــۆڕاوه و له‌گــه‌ل ئه‌مانه‌شــدا كار و كــرداری گۆڕانــی به‌ســه‌رداهاتووه و بۆیــه كۆمه‌ڵگ ـه گــۆڕاوه .ل ـه قۆناغــی ئایینیــدا ،مرۆڤ ـه‌كان هه‌وڵیانــداوه بیروبــاوه‌ر س ـه‌باره‌ت ب ـه زینــده‌وه‌رو و كه‌ره‌ســته‌و گ ـه‌ردوون به‌گشــتی دروســتبكه‌ن .ل ـه‌م قۆناغ ـه‌دا ،مــرۆڤ فێــری ئه‌وه‌بــوو ه هه‌ندێــك شــت ڕێــزی لێبگــرێ و ته‌نان ـه‌ت پیــرۆزی بــكات و هه‌ندێــك شــتی دیك ـه‌ی ب ـه‌الوه مه‌ترســیدار بــووه‌و لێــی ترســاوه. هــه‌روه‌ك چــۆن لــه ســه‌ده‌یه‌كدا ،كۆمه‌ڵێــك قۆنــاغ و ڕووداوی گــه‌ور ه و له‌یه‌كــر جیــاواز هــه‌ن ،لــه‌م قۆناغه‌شــدا، ئۆگســت كۆنــت پێیوایــه گــۆڕان به‌ســه‌ر بیروبــاوه‌ڕ و زانیــاری مرۆڤه‌كانــدا هاتــووه .ئــه‌و پێیوایــه ،قۆناغــی ئایینــی دابه‌شــی سـه‌ر ســێ سـه‌رده‌می له‌یه‌كــر جیــاواز و ته‌واوكـه‌ری یه‌كــر ده‌كرێــن ئه‌مانیــش بریتیــن لـه یه‌كـه‌م :قۆناغــی ئه‌نیمیــزم ( ، )animismواتــه قۆناغــی بڕوابــوون بــه‌وه‌ی هه‌مــوو شــته‌كانی گــه‌ردوون زینــدوون .دووه‌م :قۆناغــی پۆلیتیــزم ( ،)polytheismوات ـه قۆناغــی بتپه‌رســتی و ب ـه پیــرۆز زانینــی شــته‌كان یاخــود زینــده‌وه‌ران و دروســتكردنی بــت و په‌رســتنیان .ســێیه‌م :قۆناغــی مۆنۆتیــزم ( )monotheismقۆناغــی بڕوابــوون ب ـه هه‌بوونــی ی ـه‌ك خــوا (,Vago .)2003به‌گوێــره‌ی ئــه‌م شــیكاریه ،تێگه‌یشــن و فراوانبوونــی زانیــاری له‌نێــو كۆمه‌ڵگــه ،گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی دروســتكردووه ب ـه شــێوه‌یه‌ك مــرۆڤ ل ـه قۆناغــی دووه‌م و ســێیه‌مدا ،لێكدان ـه‌وه‌ی ب هرامب ـه‌ر كۆمه‌ڵگ ـه و ده‌وروب ـه‌ری فراوانرتبــووه .له‌گــه‌ل گۆڕانــی هــه‌ر یه‌كێــك لــه‌م قۆناغــه ،مــرۆڤ كه‌ره‌ســته‌و ئامرازه‌كانــی به‌رده‌ســتی بــه گوێــره‌ی قۆناغه‌كــه گۆڕیــوه .بــۆ منوونــه ،لــه قۆناغــی دووه‌مــدا مــرۆڤ كه‌ره‌ســته‌ی دروســتكردنی بتــی دورســتكردووه و لــه قۆناغــی سێیه‌میشــدا ،بته‌كانــی ب ـه‌الوه نــاوه و په‌ره‌ســتگای دروســتكردووه بــۆ په‌ره‌ســتنی ی ـه‌ك خــوای تــاك و ته‌نهــا. دوای قۆناغــی ئایینــی ،مــرۆڤ لــه كۆمه‌ڵگــه‌دا هه‌میشــ ه هه‌وڵــی داوه گــۆڕان دروســتبكات .بــه گوێــره‌ی ئۆگســت 22 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی كۆنــت لـه قۆناغــی میتافیزیكیــدا ،مــرۆڤ هه‌وڵیــداو ه لێكدانـه‌وه‌و شــیكاری هه‌بــێ بــۆ گـه‌ردوون و ئـه‌و ژینگـه‌ی تێیــدا ده‌ژیــت .میتافیزیــك ب ـه‌و مانای ـه دێــت ك ـه مــرۆڤ ل ـه ڕێگ ـه‌ی بیركردن ـه‌وه ل ـ ه هه‌بوونــی شــته‌كانی ده‌وروب ـه‌ره‌وه، هه‌وڵیــداوه تێگه‌یشــتینی هه‌بــێ بــۆ چۆنیه‌تــی دروســتبوونی گـه‌ردوون و دیارده‌كانــی .لـه‌م قۆناغـه‌دا ،مــرۆڤ هه‌وڵــی داوه لــه دیارده‌كانــی گــه‌ردوون ،هه‌بوونــی شــه‌و و ڕۆژ ،الفــاو و كاره‌ســاته ژینگه‌ییــه‌كا‌ن تێبــگات و لێكدانــه‌وه‌ی بۆیــان هه‌بــێ .ل ـه ئه‌نجامــی هه‌مــوو ئ ـه‌و تێكۆشــان و هه‌وڵدان ـه‌دا ،مــرۆڤ دواجــار توانیویه‌تــی ئام ـراز و كه‌ره‌ســته‌ی تایبـه‌ت بــۆ به‌ده‌ســتهێنانی زانیــاری دروســتبكات و ئـه‌م قۆناغـه‌ش بگۆڕێــت .ئۆگســت كۆنــت پێیوایـه ،كاتێــك قۆناغــی میتافیزیكــی كۆتایــی هاتــووه ك ـه مــرۆڤ بــۆ به‌ده‌ســتهێنانی زانیــاری پشــتی ب ـه بنه‌ماكانــی زانســت به‌ســتووه .ئ ـه‌و ئامــاژه‌ی ب ـه‌وه كــردوو ه ”ل ـه قۆناغــی ئه‌رێنــی یاخــود زانســتی ،س ـه‌رده‌می بڕوابــوون ب ـه زانســت ده‌ســتپێده‌كات و لــه‌م ڕێگه‌یــه‌و ه شارســتانیه‌كان دروســتكراون“ ( .)43 :2003 ,Vagoله‌گــه‌ل ده‌ســتپێكردنی قۆناغــی زانســتی ،مــرۆڤ بیروبــاوه‌ڕی گــۆڕاوه دواتــر هه‌وڵیــداو ه لــه ڕێگــه‌ی زانســت ده‌ســتی بگاتــه زانیاریــه‌كان و لــه ئه‌نجامــدا كۆمه‌ڵگــه گــۆڕاوه .قۆناغــی زانســتی ،قۆناغێكــی بێهاوتایـه لـه ژیانــی كۆمه‌ڵگه‌یـه‌كان چونكـه پێشــر وێنـه‌ی نه‌بــووه لـه بواره‌كانــی كۆمه‌ڵگــه به‌گشــتی .مــرۆڤ هه‌وڵیــداوه كه‌ره‌ســته‌كانی تایبــه‌ت بــه به‌ده‌ســتهێنانی زانســت دروســتبكات و زانســت بخاتـ ه خزمه‌تــی خۆیـه‌وه .ئـه‌م قۆناغـه فراوانـ ه چونكـ ه لـه زۆربـه‌ی بواره‌كانــی وه‌كــو ژینگـه‌ی ،سیاســی ،كۆمه‌اڵیه‌تــی و ئابــووری هتــد مــرۆڤ زانســت و لق ـه زانســتیه‌كانی بــۆ كردۆت ـه‌وه و پ ـه‌ره‌ی پێــداوه .له‌گ ـه‌ل ئه‌مانه‌شــدا ،زانســت كــه بنه‌مایه‌كــه‌ی توێژینــه‌وه و پێگه‌یاندنــی پســپۆری تایبه‌تــ ه لــه بوارێكــدا ،مــرۆڤ ســه‌رجه‌م بواره‌كانــی ژیانــی به‌هــۆی زانســته گۆڕیــوه و پ ـه‌ره‌ی پێــداوه .لێــره‌دا ،گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ل ـه كاتــی په‌یدابوونــی زانســتدا ب ـه ڕوونــی لــه كۆمهڵگهكانــدا به‌رجه‌ســته بــووه .بۆمنوونــه ،لــه قۆناغــی زانســتیدا ،مــرۆڤ كه‌ره‌ســته‌و ئامرازه‌كانــی گۆڕیــه‌وه و هاوشــان ت ـه‌واوی بواره‌كانــی ژیانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی گۆڕانــی به‌س ـه‌ردا هاتــووه .هه‌ڵبه‌ت ـه داوای ده‌ســتپێكردنی قۆناغــی زانســتی ،داهێنان ـه‌كان ل ـه بــواری س ـه‌ربازی ،پیشه‌ســازی ،كشــتووكاڵی ،پزیشــكی ،كه‌ره‌ســته‌كانی ناومــاڵ ،هۆكاره‌كانــی هاتووچــوو و جــل و ب ـه‌رگ هتــد ك ـراون و تاكــو ئێســتاش به‌رده‌وامــن .ل ـه ژیانــی دوای شۆرشــی پیشه‌ســازی تاوه‌كــو ئێســتا ،بــوار و لقه‌كانــی زانســتی لــه فراوانبوونــدان و گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تیــش له‌گه‌ڵیــدا به‌رده‌وامــه .به‌گوێــره‌ی ئۆگســت كۆنــت ،زۆر هــۆكار ه ـه‌ن بــۆ ئ ـه‌م گه‌شه‌س ـه‌ندنه‌ی كۆمه‌ڵگ ـه ب ـه‌اڵم ”زیادبوونــی رسوشــتیانه‌ی دانیشــتوان هۆكارێكــی ســه‌ره‌كی ئــه‌م گه‌شه‌ســه‌ندنی كۆمه‌اڵیه‌تیانه‌یــه“ (.)154 :2009 ,Comte جیــا لـه زانایانــی كۆمه‌ڵناســی ،زاناكانــی بــواری مرۆڤناســی ڕۆڵێكــی دیــار و به‌رچاویــان لـ ه دروســتكردن و گه‌شـه‌پێدانی تیــۆری په‌ره‌ســه‌ندندا هه‌یــه .لویــس هێــری مــۆرگان یه‌كێكــه لــه زانایانــی بــواری مرۆڤناســی كــه لــ ه چوارچێــوه‌ی تیۆره‌كه‌یــدا به‌نــاوی تیــۆری گه‌شه‌ســه‌ندن بــاس لــ ه قۆناغه‌كانــی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ده‌كات .مــۆرگان پێیوایــه مرۆڤایه‌تــی به‌درێژایــی مێــژوو و قۆنــاغ دوای قۆنــاغ په‌ره‌یسـه‌ندوو ه و گۆڕانــكاری لـه ژیانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی دروســتبووه. ل ـه‌م قۆناغان ـه‌دا ،ئ ـه‌و ده‌زگا و شــتانه‌ی ل ـه قۆناغــی دڕنده‌یــی بــۆ قۆناغــی شارســتانی گۆڕانكاریــان به‌س ـه‌رداهاتووه، ب ـه گوێــره‌ی مــۆرگان بریتیــن ل ـه ”ژیــان ،حكوم ـه‌ت ،زمــان ،خێ ـزان ،ئاییــن ،شــێوازی خانووب ـه‌ره و ته‌الرســازی بینایــه“ ( .)4 :1877 ,Morganمــۆرگان به‌شــێوه‌یه‌كی جیاوازتــر ل ـه ئۆگســت كۆنــت بــاس ل ـه قۆناغه‌كانــی گۆڕانــكاری ده‌كات لـه ژیانــی مرۆڤایه‌تیــدا .بۆمنوونـه ،مــۆرگان لێكدانـه‌وه‌ی بــۆ ڕه‌فتــاری تاكـه‌كان كــردووه كـ ه چــۆن بـه درێژایــی مێــژوو گــۆڕاوه ب ـه‌الم ئۆگســت كۆنــت زیاتــر گرنگــی ب ـه بیروبــاوه‌ڕ و بیركردن ـه‌وه‌ی تاك ـه‌كان ل ـه گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی داوه. 23 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی مــۆڕگان ئامــاژه‌ی بــه‌وه‌داوه ،مرۆڤایه‌تــی لــه ڕێگــه‌ی گرنگیــدان بــه ڕه‌فتاره‌كانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی به‌رامبــه‌ر یه‌كــر، هه‌وڵیــداوه ب ـه‌رده‌وام گه‌ش ـه ب ـه ژیانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی بــدات ڕه‌فتاره‌كانــی بگۆڕێــت و ب ـه‌رده‌وام تێگه‌یشــتنی باشــر و ڕۆیشــن بــۆ قۆناخێكــی جیــاواز و پێشــكه‌وتووتر ل ـه‌وه‌ی پێشــر هه‌نــگاو هه‌ڵگرێــت .بــۆ ئ ـه‌م مه‌به‌ســته ،مــۆرگان ”ده‌ستنیشــانی هه‌نــدێ قۆناغــی كــردوو ه كــه مرۆڤایه‌تــی به‌درێژایــی مێــژوو پێیداتێپه‌ریــه‌وه ئه‌مانیــش بریتیــن لــه قۆناغــی دڕنده‌یــی ،به‌ربــه‌ری و شارســتانی“ ( .)3 :1877 ,Morganبــه گوێــره‌ی مــۆرگان ،هه‌ریه‌كــ ه لــه قۆناغــی دڕنــده‌ی و به‌رب ـه‌ری به‌ســێ ب ـه‌ش و كاتــی جیــا جیــا تێپه‌ریــون ك ـه ئه‌مانیــش بریــن ل ـ ه الواز ،ناوه‌نــد و ب ـه‌رز .ل ـه قۆناغــی یه‌ك ـه‌م و دووه‌مــدا ،ئاســتی تێگه‌یشــن و بیركردن ـه‌وه‌ی مــرۆڤ ل ـ ه چوارچێــوه‌ی پارێــزگاری بــوو ه ل ـه مان ـه‌وه ب هرامبــه‌ر په‌المــاری ده‌ره‌وه‌دا .له‌گــه‌ل ئه‌مانه‌شــدا ،لــه‌م دوو قۆناغــه‌دا ژیانــی مرۆڤــه‌كان ســاده و ســه‌ره‌تایی بــووه و كه‌مرتیــن كه‌ره‌ســته‌و ئامرازیــان به‌كارهێنــاوه .به‌درێژایــی ســه‌دان و هــ هزاران ســال ،مــرۆڤ توانیویه‌تــی ئــه‌م دوو قۆناغـه بگۆڕێــت و شــار و شارســتانیه‌ت بونیــاد بنێــت .مــۆرگان پێیوایـه ”بـه‌ر لـه گه‌یشــن بـه قۆناغــی بـه شارســتانی بــوون ،مــرۆڤ ده‌بــێ پێكهاتــ ه بنچینه‌ییه‌كانــی به‌شارســتانیبوونی هه‌بــێ“ ( .)79 :1877 ,Morganئــه‌و وایدانــاوه له‌كاتــی داهێنانــی نوســین قۆناغــی شارســتانی دورســتبووه و به‌هــۆی داهێنــان و پێشــكه‌وتن له‌بــواری زانســتیدا، مرۆڤایه‌تــی توانیویه‌تــی لــه قۆناغــی دڕنــده‌ی و به‌ربــه‌ری ده‌ربازیبــێ و شارســتانیه‌ت و پێكه‌وه‌ژیــان لــه شــوێنێك بونیــاد بنێــت .ئــه‌و داهێنانــه ســه‌ره‌كیانه‌ی په‌یوه‌ندیــدارن بــه شارســتانیه‌تی مۆدێــرن ،بــه تێگه‌یشــتنی مــۆرگان بریتیــن لــه ”تێلیگرافــی كاره‌بایــی ،گازی خه‌لــووزی ،هێــزی رووناكــی ،بزوێنــه‌ری هه‌ڵمــی و ژماره‌یه‌كــی زۆر لــه بزوێنــه‌ره په‌یوه‌ندیداره‌كانــی ،ڕێــگای ئاســن ،كه‌شــتی هه‌ڵمــی ،دوربینــی ئه‌ستێره‌ناســی ،هونــه‌ری نیگاركێشــان، ڕێكخــه‌ری رێــگای كه‌شــتیه‌كان ،قیبله‌نامــه‌ی ده‌ریاوانــی و باڕووتــی ته‌قه‌مه‌نیــه‌كان“ ( .)80-79 :1877 ,Morganبــه گوێــره‌ی مــۆرگان ،هه‌مــوو ئ ـه‌و داهێنان ـه‌ی قۆناغــی شارســتانی بنچینه‌یــان ل ـه قۆناغــی پێشــووتر وه‌رگرتــوو و پێیوای ـه قۆناغــی شارســتانی ”پشــت ب ـه داهێنــان ،دۆزین ـه‌وه و ده‌زگایه‌كانــی قۆناغــی به‌رب ـه‌ری به‌ســتێت“ (:1877 ,Morgan )81 هــه‌ر لــه‌م چوارچێوه‌یــه‌دا ،زانــای به‌ریتانــی هێربــرت سپێنســه‌ر پێیوایــه گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی به‌شــێوه‌ی قۆنــاغ دوای قۆنــاغ و پلــه بــه پلــه لــه كۆمهڵگهكانــدا ڕوویــداوه .ئــه‌و پێیوایــه ،گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی پلــه بــه پلــه بــه ”درێژایــی مێــژوو دروســتبووه و كۆكراوه‌تــه‌وه“ ( .)29 :2011 ,Morariu and Ignatبه‌شــێوه‌یه‌ك مــرۆڤ پــه‌ره‌ی بــه بیركردنــه‌وه و كه‌ره‌ســته‌كانی به‌رده‌ســتیداوه بــۆ ئــه‌وه‌ی قۆناغێكــی تــری پێشــكه‌وتووی لــێ دروســت بــكات. سپێنســه‌ر پێیوایــه ”گه‌شه‌ســه‌ندنی كۆمه‌اڵیه‌تــی لــه‌و گۆڕانكاریانــه‌ی دروســتده‌بێ كــ ه لــه بونیــادی كۆمه‌اڵیه‌تیــدا ڕووده‌ده‌ن“ ( .)147 :2009 ,Spencerهێربــرت سپێنســه‌ر پێیوایــه كۆمه‌ڵگــه گۆڕانــی به‌ســه‌ردا هاتــووه و بــه ســێ قۆنــاغ تێپه‌ریــوه ك ـه ئه‌مانیــش بریتیــن ل ـه قۆناغــی ”هه‌بوونــی هێــزی س ـه‌ربازی دڕنــده ،قۆناغــی نیمچــه به‌رب ـه‌ری پیشه‌ســازی و قۆناغــی پیشه‌ســازی مۆدێــرن“ ( . )287 :1959 ,Bardisئ ـه‌م گه‌شه‌س ـه‌ندنه‌ی كۆمه‌ڵگ ـه ل ـه قۆناغێك ـه‌وه بــۆ قۆناغێكــی دیكــه ،بــه گوێــره‌ی سپێنه‌ســه‌ر وه‌كــو گه‌شــه‌كردنی ئۆرگانیكــی وایــه نــه‌ك ته‌نهــا گه‌شــه‌كردنی كۆمه‌ڵگــه به‌ڵكــو ئــه‌و پێیوایــه ”یاســایی گه‌شه‌ســه‌ندنی ئۆرگانیكــی ،یاســایی گه‌شه‌ســه‌ندن ه لــ ه هه‌مــوو بوارێكــدا“ (.)148 :2009 ,Spencerبــه‌م شــێوه‌یه ،هێربــرت سپێنســه‌ر لــه دابه‌شــكردن و پۆڵێنكردنــی قۆناغه‌كانــی كۆمه‌ڵگــه، زیاتــر لـه مۆرگانـه‌وه نزیكـه نـه‌وه‌ك ئۆگســت كۆنــت .بـه جۆرێــك سپێنسـه‌ر پێیوابــوو ه كۆمه‌ڵگـه‌‌كان هه‌میشـ ه هێزێكــی 24 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی تۆكم ـه و دڕنده‌یــان دروســتكردووه بــۆ ئ ـه‌وه‌ی ه ـه‌م كۆمه‌ڵگ ـه ل ـه هێرشــی ده‌ره‌كــی بپارێزێــت و هه‌میــش توانــای په‌الماردانــی ئه‌وانــی دیكــه‌ی هه‌بێــت .له‌گــه‌ل ئه‌مانه‌شــدا ،سپێنســه‌ر جه‌ختــی لــه چه‌مكــی به‌ربــه‌ری كردۆتــه‌وه ك ـه مــۆرگان به‌كاریهێنــاوه ،ته‌نان ـه‌ت ل ـه نێــو كۆمه‌ڵگ ـه‌ی پیشه‌ســازی و مۆدێرنــدا .ل ـه قۆناغــی پیشه‌ســازی مۆدێرنــدا، سپێنســه‌ر پێیوایــه مرۆڤایه‌تــی لــه دڕنده‌یــی و به‌ربه‌ریه‌تــی ڕزگاری بــووه و لــه چوارچێــوه‌ی كۆمهڵگهیهكــی پــڕ خێــر و خۆشــیدا ژیانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی به‌رێــده‌كات .بۆیــه ،تاكــو مــرۆڤ پلــه بــه پلــه ئه‌زموونــی كۆمه‌ڵگــه‌ی ڕاوێشــكاری ،شــوانكاری و كشــتووكاڵی تێنه‌پ هڕانــد ،نه‌یتوانــی كۆمه‌ڵگــه‌ی پیشه‌ســازی و مۆدێــرن دروســتبكات و گه‌ش ـه‌ی پێبــدات .بۆی ـه ،هێربــرت سپێنس ـه‌ر جه‌ختده‌كات ـه‌و ه ل ـه‌وه‌ی ه ـه‌ر جۆرێكــی دیاریك ـراوی كۆمه‌ڵگ ـه ســودی لــه قۆناغــی پێشــه‌خۆی وه‌رگرتــووه. هــه‌ر لــ ه چوارچێــوه‌ی تیــۆری گه‌شه‌ســه‌ندندا ،هێــری ســانت ســیمۆن زانــای فه‌ره‌نســی پێداگــری لــه‌وه‌ده‌كات به‌شــێوازێكی رسوشــتی مێــژووی مــرۆڤ و كۆمه‌ڵگ ـه‌كان ل ـه گــۆڕان دا ن و ناوه‌ســتێ ك ـه ئه‌م ـه‌ش ویســتی مرۆڤایه‌تی ـه بــۆ گۆڕانــكاری .بۆمنوونــه ،هه‌مــوو كۆمه‌ڵگه‌یــه‌ك به‌درێژایــی مێــژووی مرۆڤایه‌تــی ،هه‌میشــه ویســتی گۆڕینــی بــارودۆخ و قۆناغــی هه‌بــووه .ئ ـه‌م جــۆره ل ـه بۆچــوون و تێگه‌یشــتنه ،تیــۆری هه‌ریه‌ك ـه ل ـه ئۆگســت كۆنــت ،لویــس مــۆرگان و هێربــرت سپێنس ـه‌ر ده‌س ـه‌ملێنێ ك ـه مرۆڤایه‌تــی ویســتی گۆڕانكاریــان هه‌ی ـه .ب ـ ه گوێــره‌ی ســانت ســیمۆن داینه‌مــۆی هه‌مــوو گۆڕانــكاری و ئــه‌و په‌ره‌ســه‌ندنانه‌ی كــه كۆمه‌ڵگــه به‌خۆیــه‌وه بینیــوه ”لــه په‌یوه‌نــدی نێــوان جۆره‌كانــی ڕێخســتنی كۆمه‌اڵیه‌تــی و شــێوه‌كانی بیركردن ـه‌وه‌ی نــوێ ده‌رده‌ك ـه‌ون“(.)29 :2011 ,Morariu and Ignat ب ـه پێــی قۆناغ ـه‌كان ،ڕێكخســتنی كۆمه‌اڵیه‌تــی و بیروبۆچوونــی نــوێ دروســتكراوه‌ن و مــرۆڤ له‌گه‌ڵیــان گونجــاوه و بۆی ـ ه گۆڕانكاری ـه‌كان قبوڵك ـراون. 2.3تیۆری ئه‌ركگه‌رایی 2.3.. ئـه‌م تیــۆر ه گرنگیه‌كــی تایبه‌تــی لـه زانســتی كۆمه‌ڵناســیدا هه‌یــه ،كـه كۆمه‌لێــك زانــا و به‌شـ ه زانســتیه‌كانی كۆمه‌ڵناســی لـه‌م بــواره‌دا بـه به‌رده‌وامــی لـ ه چوارچێــوه‌ی ئـه‌م تیــۆر ه لـه هـه‌وڵ دان .بـه گوێــره‌ی ئـه‌م تیــۆر ه كۆمه‌ڵگـ ه لـه چه‌نــد به‌شــێك پێكدێــت كــه په‌یوه‌ندیــان به‌یه‌كــه‌وه هه‌یــه و له‌گــه‌ل یه‌كــر هاوســه‌نگن بــۆ پاراســن و به‌رده‌وامیــدان بــه ژیانــی كۆمه‌ڵگــه .بــه گوێــره‌ی جێســیف ”بنه‌مــا ســه‌ره‌كیه‌كانی تیــۆری ئه‌ركگ هرایــی بریتیــن لــه پێكه‌وه‌بونــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ،هاوســه‌نگی كۆمه‌اڵیه‌تــی ،یه‌كگرتــن و ڕێكخســتنی كۆمه‌اڵیه‌تــی“ )66 :2005 ,Joseph(.به‌شــێك لــه زانایانــی ئ ـه‌م بــوار ه ل ـه پــاڵ شــیكردنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگ ـه و دیارده‌كانــی ،پانتاییه‌كــی گونجاویــان بــۆ گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ل ـ ه چوارچێــوه‌ی تیــۆری ئه‌ركگه‌راییــدا هێشــتۆته‌وه .هه‌رچه‌نــده ،ئ ـه‌م تیــۆره به‌هــۆی كاره منوونه‌یــی و زانســتیه‌كانی ”برۆنیســلۆ مالــی نۆســكی و رادیكلیــف بــراون ،ڕه‌گه‌كــه‌ی بــۆ زانســتی مرۆڤناســی ده‌گه‌ڕێتــه‌وه .لــه كۆمه‌ڵناســیدا، ئــه‌م تیــۆره گرنگــی پێــدراو ه لــه الیــه‌ن ئۆگســت كۆنــت ،ئیمێــل دۆركهایــم ،تالكــۆت پارســۆنس و رۆبیــرت مێرتــن“ ( . )30 :2011 ,Morariu and Ignatهه‌روه‌كــو چــۆن زانایانــی بــواری مرۆڤناســی گرنگیــان ب ـه پێشــكه‌وتن و گۆڕانــی ڕه‌فتــاری مرۆڤــه‌كان داوه ،كۆمه‌ڵناســانیش بــه هه‌مــان شــێوه ئــه‌م تیۆره‌یــان له‌ســه‌ر كۆمه‌ڵگــه جێبه‌جێكــردووه. ه ـه‌ر ل ـه چوارچێــوه‌ی تیــۆری ئه‌ركگه‌رایــی ،ئیمێــل دوركهایــم ،زانــای فه‌ره‌نس ـی جــێ ده‌ســتی دیــاره ل ـه لێكدان ـه‌وه‌ی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تیــدا .لــه‌م بــواره‌دا ،ئیمێــل دوركهایــم گرنگــی بــه قۆناغه‌كانــی دوای شۆرشــی پیشه‌ســازی داوه 25 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی لــه گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تیــدا .دۆركهایــم ،لــه میانــه‌ی تیــۆری دابه‌شــبوونی كاردا ،هه‌وڵیــداوه شــیكردنه‌وه بــۆ ئــه‌و گۆڕانكاریانــه بــكات كــ ه لــه كۆمه‌ڵگــه ڕوویــان داوه .ئــه‌م تیــۆره ،لێكدانــه‌وه بــۆ زۆربوونــی جۆره‌كانــی پســپۆری و زۆری به‌رهه‌مهێنــان لــه كۆمه‌ڵگــه‌ی پیشه‌ســازی ده‌كات و ده‌رهاوێشــته‌كانیان له‌ســه‌ر كۆمه‌ڵگــه‌دا ڕوونده‌كاتــه‌وه. ئــه‌و پێیوایــه ”دابه‌شــبوونی كار ،دابه‌شــبوونی كۆمه‌اڵیه‌تــی لێكه‌وتــه‌وه و گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی دروســت كــرد“ .()61 :2015 ,Browneئــه‌و جه‌خــت لــه‌وه‌ده‌كاتــه‌وه بــه‌ر لــه شۆرشــی پیشه‌ســازی و دروســتبوونی كۆمه‌ڵگــه‌ی مۆدێــرن ،په‌یوه‌نــدی كۆمه‌اڵیه‌تــی ل ـه كۆمه‌ڵگ ـه‌دا پته‌وتــر بــوو ب ـه‌اڵم شۆرشــی پیشه‌ســازی و پڕۆس ـه‌ی دابه‌شــبوونی كار كۆمه‌ڵگــه‌ی دابــه‌ش و فــراوان كــرد .له‌گــه‌ل ئه‌مانه‌شــدا ،ئیمێــل دوركهایــم پێیوابــوو دابه‌شــبوونی كار ”زیاتــر و زیاتــر ده‌بێتــ ه بنچینه‌یــه‌ك بــۆ یه‌كگرتنــی كۆمه‌اڵیه‌تــی لــه كۆمه‌ڵگــه‌ی پیشه‌ســازیدا“ (.)400 :1960 ,Durkheim ئـه‌م یه‌گرتنـه‌ش لـه شــاره فراوانه‌كانـه‌و ه لـ ه ڕێگـه‌ی كار و لـه شــوێنی كاردا به‌رجه‌ســته ده‌بێــت چونكـه تاكـه‌كان لـه‌م شــوێن ه خه‌ریكــی په‌یداكردنــی كار و بژێــوی ژیانــن ،له‌هه‌مــان كاتیشــدا خه‌ریكــی په‌یوه‌نــدی دروســتكردنن له‌گــه‌ل یه‌كــردا .ب ـ ه گوێــره‌ی دۆركهایــم ،ل ـ ه كۆمه‌ڵگ ـه‌ی پیشه‌ســازیدا ”ه ـه‌ردووك هێــزی به‌رهه‌مهێنــان و كاركــردن ،بنه‌مــای گرنگــی پێشــكه‌وتنی كۆمه‌ڵگ ـه‌ن ب ـه تایب ـه‌ت ل ـ ه ڕووی پێشــكه‌وتنی پســپۆری والیه‌نــی مــادی مــرۆڤ ك ـه ئه‌مان ـه‌ش ســه‌رچاوه‌ی بونیاتنانــی شارســتانیه‌ته‌كانن“ (.)50 :1960 ,Durkheim لــه‌م دۆخــه نوێیــه‌دا ،تاكــه‌كان به‌خێرایــی ڕازیبــوون و گونجــان له‌گــ هل هه‌مــوو ئــه‌و گۆڕانكاریانــه‌ی كه‌لــه شــاردا ڕووده‌ده‌ن .لــه كۆمه‌ڵگــه‌ی مۆدێرنــدا ،هــه‌روه‌ك ئاشــكرایه گۆڕانكاریــه‌كان خێــران بــه‌اڵم شۆرشــی پیشه‌ســازی و دابه‌شــبوونی كار كارێكــی وایكــرد به‌شــێكی زۆری تاكـه‌كان پیشـه ،ئـه‌رك و مافیــان وه‌كویه‌كــن و جیــاواز نه‌بــن .له‌گـه‌ل دروســتبوونی پیشــه‌ی نــوێ به‌شــێكی زۆری تاكــه‌كان پێیــه‌وه پابه‌ندبــوون و ئــه‌و گۆڕانكاریانــه‌ی وه‌كــو لێكه‌وتــه‌ی ئه‌مـه دروســتبوون لـه كۆمه‌ڵگـه‌دا جێگیــر و قبوڵكـراون .له‌گـه‌ل ڕازیببــون بـ ه چاره‌نوســی نــوێ ،دامـه‌زراوه و بونیــاده كۆمه‌اڵیه‌تی ـه‌كان له‌گ ـه‌ل یه‌كــر گونجــان و كۆمه‌ڵگ ـ ه قۆناخێكــی دیك ـه‌ی گۆڕانــی به‌خۆی ـه‌وه بینــی .له‌گ ـه‌ل هه‌مــوو ئ ـه‌م گۆڕانكاریان ـه ،دوركهایــم پێیوای ـ ه ”چااڵكــی ئابــووری هه‌میش ـ ه هاوشــانه له‌گ ـه‌ل شارســتانیه‌ت ب ـه‌اڵم ل ـه ناوه‌نــده پیشه‌ســازیه‌كان ،تــاوان و خۆكوشــن ڕێژه‌یــان بــه‌رزه“ (.)51 :1960 ,Durkheim تالكــۆد پارســۆنس ك ـ ه كۆمه‌ڵناســێكی ئه‌مریكیــه ،یه‌كێكــی دیكه‌ی ـه ك ـ ه ل ـه‌م تیــۆره‌دا گرنگــی ب ـه گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی داوه .ئـه‌و پێیوایــه”كۆمه‌ڵگـ ه لـه یـه‌ك سیســته‌م پێكهاتــووه كـه ئـه‌م سیســته‌مه لـه نێوخۆیــدا چــوار وورده سیســته‌می هه‌یــه و لــه ڕێگــه‌ی كارلێكردنــه‌وه به‌یه‌كه‌وه‌به‌ســتنی كۆمه‌اڵیه‌تــی دروســت ده‌كــه‌ن ،ئــه‌م وورده سیســته‌مانه‌ش بریتیــن لــه وود ه سیســته‌می كۆمه‌اڵیه‌تــی ،ئابــووری ،سیاســی و كولتــوری“ (. )30 :2011 ,Morariu and Ignat هه‌ریه‌كــه لــه‌م وورده سیســته‌مانه لــه ســنوری خۆیانــن و ڕێــره‌وی تایبــه‌ت به‌خۆیــان هه‌یــه بــه‌اڵم بــ ه گوێــره‌ی پارســۆنس ،هه‌ریه‌كێــك لــه‌م وورده‌سیســته‌مانه كــه گــۆڕا ،كاریگــهری له‌ســه‌ر ئه‌مانــی دیكــه دادهنــێ و گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی دروســتده‌بێ .ئــه‌و هێــز و ســه‌رچاوه‌یه‌ی كــ ه كارده‌كاتــه ســه‌ر ئــه‌م وورده سیســته‌مانه ڕێگــه‌ی تێده‌چــێ هه‌مــ ه جۆربــن .لێــره‌دا ،ســه‌رچاوه‌ی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی كــه وورده سیســته‌مه‌كان ده‌كاتــه ئامانــج بــه گوێــره‌ی پارســۆنس بریتیــن لــه ”ســه‌رچاوه‌ی ناوه‌خــۆ و ده‌ره‌وه“ ( .)57 :2003 ,Vagoبه‌گوێــره‌ی پارســۆنس ،یه‌كێــك لــه گرنگرتیــن ســه‌رچاو ه ده‌ره‌كییه‌كانــی گــۆڕان بریتیــن لــه‌و ”گۆڕانــه‌ی كه‌لــه سیســته‌مه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانــی دیكــ ه دروســتده‌كرێت“ ( .)53 :1973 ,Perrinبــۆ منوونــه ،لــه ده‌ره‌وه ده‌كرێــت هێــز و ســه‌رچاوه‌ك ه داگیــركاری، 26 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی ده‌رهاوێشــته‌كانی جیهانگیــری ،په‌یوه‌نــدی بازرگانــی و هتــد بێــت ،لــه ناوه‌خــۆش ڕێگــه‌ی تێده‌چــێ شۆرشــێكی مه‌ده‌نــی یاخــود چه‌كــداری یــان گۆڕانــی سیســته‌می سیاســی بــه هــۆی هه‌ڵبــژاردن یــان هــه‌ر هۆیه‌كــی دیكــه‌ی ده‌ســه‌اڵت گرتنه‌ده‌ســت و تــاد ،بێــت .لێــره‌دا ،ئــه‌و خالــه‌ی پارســۆنس لــه دوركهایــم جیاده‌كاتــه‌وه ئه‌وه‌یــه كــه ئــه‌و دوو ســه‌رچاوه‌ی بــۆ گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی دیاریكــردوون كــه سیســته‌مه كۆمه‌اڵیه‌تیــه‌كان ده‌گۆڕێــت بــه‌اڵم دوركهایــم پێیوابــوو پڕۆســه‌ی دابه‌شــبوونی كار و زۆربوونــی به‌رهه‌مهێنــان ،كۆمه‌ڵگــه ده‌گۆڕێــت. 3.3.تیۆری ملمالنێ بنه‌مــای تیــۆری ملمالنــێ ،ڕاڤ ـه‌و شــیكردنه‌وه‌ی ملمالنــێ و ته‌نگژه‌كانــی كۆمه‌ڵگه‌ی ـه .چوارچێــوه‌ی س ـه‌ره‌كی ئ ـه‌م تیــۆره بریتیـه لـ ه تێگه‌یشــن لـه ملمالنێــی نێــوان گــروپ و تاكـه‌كان لـ ه كۆمه‌ڵگـه‌دا .زیاتــر له‌مـه‌ش ،ئـه‌م تیــۆر ه گرنگــی ده‌داتــه هه‌بوونــی ملمالنــێ بــۆ دروســتبوونی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی زیاتــر لــه هه‌مــوو ڕێــگاو میتۆده‌كانــی دیكــه. ه ـه‌ر بۆی ـه ئ ـه‌م تیــۆر ه جه‌خــت ل ـه‌وه ده‌كات ـه‌وه كــه ”گــۆڕان ل ـه ئه‌نجامــی ملمالنێــی گرووپ ـه‌كان دروســتده‌بێت“ ( .)68 :2003 ,Vagoئــه‌م گروپانــه ڕێگــه‌ی تێده‌چــێ گروپــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ،سیاســی ،فه‌رهه‌نگــی ،مه‌ده‌نــی یاخــود بازرگانــی و ئابووریــن .گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ،به‌گوێــره‌ی هێــزی هه‌ریه‌كــ ه لــه‌م گروپانــه ،لــه بوارێــك یــان كۆمه‌ڵــه بوارێــك دروســت ده‌بــن .رسوشــتی هه‌ندێــك بــوار و بونیــادی كۆمه‌اڵیه‌تــی جیــاوازن و كاریگــهری گــه‌وره له‌ســه‌ر بونیــادی دیكــه دروســتده‌كه‌ن .بۆمنوونــه ،بــواری سیاســی ،كــه گۆڕانــی تێــدا دروســتبوو ،كاریگــهری له‌ســه‌ر كــۆی بواره‌كانــی دیكــه دادهنــێ وه‌كــو ڕووخانــی یه‌كێتــی ســۆڤیه‌تی پێشــوو ،ڕووخانــی ڕژێمــی پاشــایه‌تی لــه عێــراق و ئێ ـران و دروســتبوونی هه‌رێمــی كوردســتان .ئ ـه‌و زانــا پێش ـه‌نگانه‌ی جێده‌ســتیان دیــار ه ل ـه‌م تیــۆره بریتیــن ل ـه كارل ماركــس ،لویــس كۆســێر و ڕالــف دۆرنــدارف. كارل ماركــس یه‌كێكـ ه لـه‌و كۆمه‌ڵناســانه‌ی كـ ه بـه داهێنـه‌ری تیــۆری ملمالنــێ داده‌نرێــت .لـه‌م باره‌یـه‌وه ویلــس پێیوایـه ”دان به‌وه‌نــراوه كارل ماركــس بونیاتنــه‌ری تیــۆری ملمالنێیــه “ ( .)429 :1979 ,Wellsبۆچــوون و لێكدانه‌وه‌وه‌كانــی ماركــس سـه‌باره‌ت بـه ملمالنێــی كۆمه‌اڵیه‌تــی لـه نێــو چینـ ه كۆمه‌اڵیه‌تیـه‌كان تاكــو ئێســتاش كاریگـه‌رن .ئـه‌و پێیوایـه، گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی لــه ئه‌نجامــی ملمالنێــی نێــوان چیــن و گروپــه‌كان دروســتده‌بێ ”سیســته‌می كۆمه‌اڵیه‌تــی به‌تــه‌واوی ده‌گۆڕێــت“ ( .)200 :1957 ,Coserماركــس ،مێــژووی كۆمه‌ڵگه‌یــه‌كان دابه‌شــی پێنــج قۆنــاغ كــردووه كــه بریتیــن ل ـه قۆناغــی ”كۆمۆنــی س ـه‌ره‌تایی ،كۆیل ـه‌داری ،ده‌ره‌به‌گایه‌تــی ،س ـه‌رمایه‌داری و كۆمۆنیــزم ،...ل ـه هه‌ریه‌ك ـه لــه‌م قۆناغانــ ه ملمالنــێ بــۆ به‌ده‌ســتهێنانی به‌رژه‌وه‌نــدی ئابــووری لــه نێــوان گرووپه‌كانــدا هه‌بــووه و ملمالنێــی كۆمه‌اڵیه‌تــی و سیاسیشــی دروســتكردووه“ ( .)52 :2003 ,Vagoهــۆكار و بنه‌مــای ســه‌ره‌كی ئــه‌م گۆڕنكاریانــه‌ش ب ـه‌الی ماركــس بریتــی بــوون ل ـه گۆڕانــی ئامرازه‌كانــی به‌رهه‌مهێنــان. جێگـه‌ی ئاماژه‌یـه ،قۆناغــی كۆمۆنــی سـه‌ره‌تای كاتێــك گــۆڕاوه كـه ویســتی خاوه‌ندریه‌تــی و هه‌بوونــی به‌رژه‌وه‌نــدی مــاددی له‌الیــه‌ن تــاك و گروپــه‌كان دروســتبووه .قۆناغه‌كانــی دیكــه ،بــه گوێــره‌ی ماركــس كاتێــك گــۆڕان كــه تــاك و گروپــه‌كان دوای به‌رژه‌وه‌نــدی مــادی كه‌وتــوون .بۆمنوونــه ،ئــه‌و پێیوایــه كۆیلــه‌داری كاتــێ گــۆڕا كــه ده‌ره‌بــه‌گ دروســتبوو ،ده‌ربه‌گایه‌تیــش كاتێــك ڕووخــا ك ـه س ـه‌رمایه‌داری دروســتبوو .كۆمه‌ڵگ ـه‌ی پیشه‌ســازی یــان مۆدێــرن ك ـه ماركــس چینــه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانــی ئــه‌م قۆناغــه‌ی دابه‌شــكردووه ،جه‌ختــی له‌ســه‌ر پێگــه‌ی ئابــووری هــه‌ر چینێــك كردۆتــه‌وه و بــه گوێــره‌ی پێگــه ئابووریه‌كه‌یــان پۆلێنــی كــردوون كــه بریتیــن لــه چینــی كرێــكار ،مــام ناوه‌نــد و 27 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی ســه‌رمایه‌دار .چینــی كۆمه‌اڵیه‌تــی لــه‌الی ماركــس ”نــه‌ك ته‌نهــا ئــه‌و خه‌لكانــه‌ن كــه پێگــه‌ی ئابووریــان لــه بــازاردا هه‌یــه به‌ڵكــو ئــه‌و خه‌لكانــه‌ن كــه چینــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ڕێكده‌خــه‌ن و وشــیاری ده‌كه‌نــه‌وه لــه ڕێگــه‌ی تێكۆشــان“ (.)492 :1984 ,Roy ل ـه كۆمه‌ڵگ ـه‌ی مۆدێرنــدا ،ئ ـه‌م چینان ـه بــۆ به‌رژه‌وه‌نــدی ئابــووری خۆیــان هه‌میش ـه ل ـ ه هه‌وڵــدان .لێــره‌دا ،ماركــس پێیوای ـه چینــی س ـه‌رمایه‌دار ،چینه‌كانــی دیك ـه به‌كاردێنــێ بــۆ زیادكردنــی س ـه‌رمایه .بۆی ـه ،ئ ـه‌و ،وای دانــاوه ئابــووری بنه‌مــای ”گۆڕانكاریــ ه مێژوویه‌كانــی ســه‌رجه‌م كۆمه‌ڵگه‌یه‌كانــه“ ( .)52 :2003 ,Vagoلــه‌الی ماركــس ،ســه‌رمایه‌دار كاتێــك سیســته‌می س ـه‌رمایه‌داری دروســتكرد ك ـه ئام ـرازی به‌ره ـه‌م هێنانــی گــۆڕی .لێــره‌دا ،ب ـه تێگه‌یشــتی ماركــس به‌رژه‌وه‌ندیی ـه ئابــووری و مادی ـه‌كان هــۆكاری س ـه‌ره‌كی ملمالنێــن ل ـه نێــوان تــاك و گروپ ـه‌كان ك ـه ده‌ره‌نجامه‌ك ـه‌ی دروســتكردنی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تیــه. لویــس كۆســێر ،یه‌كێكــی دیكه‌ی ـه ل ـه‌و زانایان ـه‌ی ل ـ ه چوارچێــوه‌ی تیــۆری ملمالنــێ جێده‌ســتی دیــاره .ل ـه تیۆره‌كه‌یــدا، كۆســێر ملمالنــێ بــه ســه‌ره‌كیرتین ئامــرازی دروســتكردنی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی داده‌نێــت .ئــه‌و پێیوایــه ”ملمالنــێ نه‌ریــت و ده‌زگایــی نــوێ دروســتده‌كات ،ئامــاژه بــۆ ئــه‌وه ده‌كات كــه مێژوونوســه ئابووریــه‌كان جه‌ختیــان لــه‌وه كردۆتـه‌وه كـه پێشــكه‌وتنی ته‌كنه‌لۆجیــا ده‌رئه‌نجامــی ملمالنێــی كۆمه‌ڵـه‌ی بازرگانــان بــووه لـه ڕێگـه‌ی به‌رزكردنـه‌وه‌ی ئاســتی مووچــه“ ( .)198 :1957 ,Coserلــه چوارچێــوه‌ی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــدا ،گروپێــك لــه خه‌لكه‌كــه‌ی لــه ڕێگــه‌ی دروســتكردنی پارتــی سیاســی ،فه‌مانــڕه‌وای كۆمه‌ڵگــ ه و واڵته‌كــه‌ی ده‌كات .لــ ه هه‌ندێــك ووالتــدا ،خه‌ڵــك ،گــروپ و ڕێكخــراوی نــوێ دروســتده‌كات بــۆ ئــه‌وه‌ی سیســته‌می سیاســی بگۆڕێــت لــه ڕێگــه‌ی یاســاوه و دواتــر گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی دروســتبێ .لێــره‌دا ،كۆســێر پێیوای ـه ل ـه چوارچێــوه‌ی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــدا ،ملمالنــێ ”هانــده‌ری دروســتكردنی یاســایی نــوێ ،نه‌ریتــی نــوێ ،و دامـه‌زراوه‌ی نوێیــه“ ( .)128 :1956 ,Coserئـه‌م جــۆره ملمالنێیـه ،كاتێــك دێتـه ئــاراوه ك ـه به‌شــێكی زۆری دانیشــتوان ل ـه سیســته‌می سیاســی و میتــۆدی به‌ڕێوه‌بردنــی كۆمه‌ڵگ ـه نارازیــن .گروپێــك له‌نــاو خه‌ڵكــه نارازیه‌كــه ،هه‌وڵــده‌دات پارتێكــی سیاســی یاخــود فشــاری مه‌ده‌نــی وه‌كــو خۆنیشــاندان دروســتبكه‌ن بــۆ ئـه‌وه‌ی یاســایه‌كان بگــۆڕن .لێــره‌دا ،كۆســێر پێیوایـه ”ملمالنێــی كۆمه‌اڵیه‌تــی بریتیـ ه لـه تێكۆشــانێك بــۆ به‌ده‌ســتهێنانی به‌هایــه‌كان ،پێگــه ،هێــز و ســه‌رچاوه ده‌گمه‌نه‌كانــی ســامانی وواڵت“ ( .)293 :1978 ,Oberschallكۆســێر ،لــه‌م چوارچێوه‌یـه‌دا پێیوایـ ه ملمالنــێ وه‌كــو پێویســتیه‌كی دروســتكردنی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ،ده‌بێــت شــێواز و جۆره‌كـه‌ی دیاریكراوبێــت .ئـه‌و پێیوایـه بـه دوو ڕێــگا ملمالنــێ به‌رهه‌مهێنـه‌ره” ،یه‌كـه‌م لـه ڕێگـه‌ی گۆڕیــن و دروســتكردنی یاســا و دووه‌م داواكردنــی یاســایی نــوێ ك ـه ده‌بن ـ ه هــۆی گه‌ش ـه‌كردنی ده‌زگا كۆمه‌اڵیه‌تی ـه‌كان“ ()127 :1956 ,Coser؛ ئ ـه‌و ئه‌رك ـه‌ش گروپ ـه سیاســیه‌كان ل ـه چوارچێــوه‌ی ملمالنێــدا به‌رجه‌ســته‌ی ده‌ك ـه‌ن .ملمالنــێ ب ـه گوێــره‌ی ئ ـه‌و هــۆكاری به‌هێزبوونــی گروپــی سیاســیه كــه وایدانــاوه ”كاتێــك گروپێــك له‌ملمالنێــدا بــوو له‌گــه‌ل گروپه‌كانــی دیكــه ده‌بێتــه هــۆی به‌هێزبــوون و زیاتــر پێكه‌وه‌لكانــی خــودی گروپه‌ك ـه“ ( .)293 :1978 ,Oberschallب ـه‌م شــێوازه ،ده‌توانێرێــت گروپ ـه سیاســیه‌كه به‌هێزتــر بكرێــت و دواجــار ده‌س ـه‌اڵت بگرێت ـه ده‌ســت و گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی دروســتبكات. له‌گ ـه‌ل ئ ـه‌وه‌ی زۆرب ـه‌ی زانایانــی بــواری كۆمه‌ڵناســی ك ـه ده‌ربــاره‌ی تیــۆری ملمالنــێ توێژین ـه‌وه و ڕوانگه‌یــان هه‌یــه، جه‌خــت لــه‌وه ده‌كه‌نــه‌وه كــ ه ملمالنــێ هــۆكاری ســه‌ره‌كی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تیــه بــه‌اڵم هه‌ندێكیــان پۆڵێنــكاری ده‌ك ـه‌ن ده‌ربــاره‌ی ئ ـه‌وه‌ی ك ـه كام ـه تــاك و كام ـه گــروپ ده‌توانــن گــۆڕان دروســتبكه‌ن ،هه‌روه‌كــو ل ـه تیۆره‌كانــی 28 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی كارل ماركــس و لویــس كۆس ـه‌ردا دیــاره .خالێكــی جیــاوازی نێــوان بیروبۆچونــی كۆســیر له‌گ ـه‌ل ماركــس ئه‌وه‌ی ـه ك ـ ه كۆســێر پارتــی سیاســی فــره پێكهاتــه بــ ه هــۆكارو دورســتكه‌ری گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی داده‌نێــت له‌كاتێكــدا ماركــس پێیوای ـه چین ـ ه كۆمه‌اڵیه‌تی ـه‌كان ده‌توانــن حزبــی سیاســی دروســتبكه‌ن ،به‌تایبه‌تــی چینــی كرێــكار ده‌توانێــت گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی دروســتبكات و به‌رژه‌وه‌نــدی ســه‌رمایه‌داران الواز بــكات .خالێكــی دیكــه‌ی جیــاواز لــه نێــوان ئــه‌م دوو زانای ـه ئه‌وه‌ی ـه ك ـه داینه‌مــۆی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ل ـه‌الی ماركــس بریتی ـه ل ـه ئابــووری ب ـه‌اڵم كۆســێر پێیوای ـه دروســتكردنی حزبــی سیاســی داینه‌مــۆ و هــۆكاری ســه‌ره‌كی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تیــه. له‌پــاڵ ئه‌مانه‌شــدا ،زانایه‌كــی دیك ـه هه‌ی ـه ك ـ ه جێده‌ســتی دیــاره ل ـه به‌رفراوانكردنــی تیــۆری ملمالنــێ ك ـه (ڕالــف دۆرنــدۆف)ه .ئ ـه‌م كۆمه‌ڵناس ـه ئه‌ملانی ـه گرنگــی زۆری داوه ب ـ ه هه‌بوونــی ملمالنــێ و پێیوای ـه” ،گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی لــه هه‌مــوو ئاســتێك و لــه هه‌مــوو كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــدا هه‌یــه “ ( .)162 :1959 ,Dahrendorfئــه‌م زانایــه ،لــه تیــۆر و توێژینه‌وه‌كانیــدا ئــه‌وه‌ی ســه‌ملاندووه كــه هێــزی گــه‌وره‌ی بونیاتنانــی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی بریتیــه لــ ه ملمالنێــی كۆمه‌اڵیه‌تــی.ئــه‌و پێیوایــه”به‌هــۆی ملمالنێیه‌وه‌یــ ه كــه گــۆڕان و گه‌شه‌ســه‌ندنی مێژوویــی هاتوونه‌تــه ئــاراوه“ ( .)208 :1959 ,Dahrendorfلــه كاتێكــدا ،لــه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــدا كۆمه‌ڵێكــی زۆر له‌خه‌ڵــك بارودۆخــی كۆمه‌اڵیه‌تــی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كه‌یــان ڕه‌تده‌كه‌نــه‌وه ،دووبــاره ده‌یانه‌وێــت گۆڕانــكاری تێــدا دروســتبكه‌ن لــه ڕێگــه‌ی دروســتكردنی پارتــی سیاســی و گۆڕینــی ده‌ســه‌اڵتداران كــه ئــه‌و پێیوایــه ”گۆڕانــی بناغه‌یــی ،بریتیــ ه لــه گۆڕینــی كه‌ســه‌كان لــه پێگه‌كانــی ده‌ســه‌اڵتدا“ ( .)374 :1976 ,Purohit and Mohanبــه واتایه‌كــی دیكــه ،شــوێنگرتنه‌وه‌ی ئــه‌و پارتــه سیاســیه‌ی كــه ده‌ســه‌اڵتداره و دووبــاره دانانــی پــان و به‌رنامــه‌ی نــوێ بــۆ گۆڕانــكاری لــه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــدا. ئــه‌و پێیوایــه به‌هــۆی ملمالنــێ و زۆره‌ملێییــه‌وه هــه‌م كۆمه‌ڵگه‌یــه‌كان و هه‌میــش ده‌زگا كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانــی كۆمه‌ڵگه‌ی ـه‌ك پێك ـه‌وه ده‌مێن ـه‌وه و مــاون ن ـه‌وه‌ك به‌هــۆی كۆكبوونــی نێوانیــان .بــۆ منوون ـه ئ ـه‌و پێیوای ـه ”ملمالنــێ و ناكۆكــی كۆمه‌اڵیه‌تــی لــه هه‌مــوو ئاســتێك و هه‌مــوو كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــدا هه‌یــه“ ( .)162 :1959 ,Dahrendorfوه‌كــو ده‌رئه‌نجــام ،ئــه‌و جه‌خــت لــه‌وه ده‌كاتــه‌وه كــه ملمالنــێ دوو ئه‌نجامــی هه‌یــه یه‌كه‌میــان” :به‌یه‌كــه‌وه به‌ســتنی نه‌خشـ ه و پالنـه‌كان ،دووه‌میــان :دانانــی پــان و نه‌خشـه‌ی دروســتكردنی گــۆڕان“ (.)373 :1976 ,Purohit and Mohan ئه‌مــه‌ش كاتێــك دروســت ده‌بێــت كــه پارتــی سیاســی به‌رنامــ ه و پالنــی هه‌بــێ بــۆ گۆڕانــكاری لــه كۆمه‌ڵگه‌كه‌یــدا. بـه‌م شــێوازه( ،دارندۆف)یــش بـه هه‌مــان شــێوه‌ی كۆســێر پێیوایـ ه پارتـه سیاســیه‌كان ده‌توانــن گۆڕانــكاری دروســتبكه‌ن. 4.3.تیۆری ده‌روونی_كۆمه‌الیه‌تی تیــۆری ده‌روونــی -كۆمه‌اڵیه‌تــی ( )social-psychological theoryیه‌كێكــی دیكه‌یــه لــه‌و تیــۆره گرنگانــه‌ی كــه لێكدان ـه‌وه‌ی بــۆ گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی كــردووه .بنه‌مــای س ـه‌ره‌كی ئ ـه‌م تیــۆره بریتی ـ ه ل ـه خــودی كه‌س ـه‌كان و ئ ـه‌و كار و ڕه‌فتارانــه‌ی ڕۆژانــه ئه‌نجامــی ده‌ده‌ن .ئــه‌م تیــۆره جه‌خــت ده‌كاته‌ســه‌ر پاڵنــه‌ری ده‌روونــی كه‌ســه‌كان بــۆ گه‌شه‌س ـه‌ندن و دروســتكردنی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی .بۆی ـه ،ئ ـه‌م تیــۆره پشتده‌به‌ســتێت ب ـه پاڵن ـه‌ره ده‌روونیه‌كانــی كه‌ســایه‌تی دیــار ،خــاوه‌ن پیشــه و كه‌ســه چااڵكه‌كانــی نێــو كۆمه‌لگــه بــۆ دروســتكردنی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی. به‌گوێــره‌ی ئــه‌م تیــۆره ،هه‌مــوو ئــه‌و كه‌ســایه‌تیانه‌ی كــه خــاوه‌ن پێگــه و كاریگــه‌رن له‌بــواره جیــا جیایه‌كانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ،ده‌توانــن گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی دروســتبكه‌ن .بۆمنوونــه ،له‌هه‌ریه‌كــه لــه بــواری زانســته جیــاوازه‌كان، ئاییــن ،سیاس ـه‌ت ،ئابــووری و بازرگانــی هتــد كۆمه‌ڵێــك كه‌ســایه‌تی وه‌كــو پێش ـه‌نگی ئ ـه‌م بواران ـه داده‌نرێــن و ئ ـه‌وان 29 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی ده‌توانــن گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی دروســتبكه‌ن .لــه كۆمه‌ڵگــه‌ی پیشه‌ســازی و كۆمه‌ڵگه‌‌كانــی پێشــووش ،كه‌ســایه‌تی كاریگــه‌ر لــه كۆمهڵگهكانــدا توانیویانــه گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی دروســتبكه‌ن .له‌گــه‌ل ئه‌مانه‌شــدا ،ئــه‌م تیــۆره پێیوایــ ه له‌پــاڵ كه‌ســایه‌تی كاریگــه‌ر گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی به‌هــۆی چااڵكــی خه‌ڵكیــه‌وه ڕوودهدات ،بۆیــه گۆرینــی ڕه‌فتاره‌كانــی تــاك یارمه‌تیــده‌ری درووســتبونی گه‌شــه‌كردنی كۆمه‌اڵیه‌تیــه .زانــا و كۆمه‌ڵناســه دیاره‌كانــی ئــه‌م تیــۆره بریتیــن ل ـه ماكــس ڤێب ـه‌ر و ئێڤــره‌ت هیــگان. ماكــس ڤێبــه‌ر ،كۆمه‌ڵناســی ئه‌ملانــی پێیوایــه ڕۆڵــی كه‌ســایه‌تیه‌كان هــۆكاری ســه‌ره‌كی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تیــه .لــه كتێبــی (ئه‌خالقــی پرۆتســتانتی و ڕوحــی ســه‌رمایه‌داریدا) به‌ئاشــكرا دانــی بــه‌وه نــاوه كــه كه‌ســایه‌تیه ئایینیــه‌كان هــۆكاری به‌هێزكردنــی ســه‌رمایه‌داری و دروســتكردنی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی بــوون .لــه‌م كتێبه‌یــه‌دا ،ئــه‌و پێیوایــه ”ســه‌رمایه‌داری بــۆ زاڵبــوون به‌ســه‌ر ژیانــی ئابــووری دروســتبووه“ ( .)20 :2001 ,weberلــه‌م بــواره‌دا ،بــه تایبــه‌ت ل ـه دروســتكردنی پایه‌كانــی س ـه‌رمایه‌داری ئ ـه‌و ئامــاژه بــۆ ئ ـه‌وه ده‌كات ئــاكاری پیاوانــی ئایــن ناســی پرۆتســتانتی ”پاڵنــه‌ری به‌هێزكردنــی ســه‌رمایه‌داری و هــاوكاری ســه‌رمایه‌داران بــوون‌بــۆ ئــه‌وه‌ی ســه‌رمایه‌ی زیاتــر كۆبكه‌نــه‌وه“ .()62 :2015 ,Browneل ـه‌و س ـه‌رده‌مه‌دا ،پیاوانــی ئایینــی ل ـه ڕێگ ـه‌ی هانــدان و به‌كارهێنانــی ده‌قــی ئایینــی هــۆكاری گ ـه‌وره و هــاوكاری س ـه‌رمایه‌دارن بــوون بــۆ ئ ـه‌وه‌ی سیســته‌می س ـه‌رمایه‌داری به‌هێــز و فراونــر بێــت ك ـه بنه‌مــای ئــه‌م سیســته‌مه قازانــج و ســه‌رمایه‌یه .لــه‌الی ماكــس ڤێبــه‌ر ســه‌رمایه‌داری بریتیــه لــ ه ”هۆشــیاری و گه‌شــه‌كردنی هۆشــیاری نــوێ لــ ه كۆمه‌ڵگــه‌ی پیشه‌ســازیدا“ ( .)489 :1984 ,Royبۆیــه ئــه‌و ئامــاژه‌ی بــه‌وه‌داوه ســه‌رمایه‌داری نــه‌ك ته‌نهــا كۆمه‌ڵگه‌یــه‌ك به‌ڵكــو زۆربــه‌ی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كانــی گرتــه‌وه ئه‌مــه‌ش به‌هــۆی كاریگــهری و ویســتی فراوانخــوازی ســه‌رمایه‌داران و هۆشــیاریه نوێیه‌كــه‌وه بــوو بــه پاڵپشــتی پیاوانــی ئایینــی .لــه‌م چوارچێوه‌یــه‌دا، ئ ـه‌و پێیوای ـه ”كالڤینیــزم (لقــی ریفۆرمخــوازی پرۆتســتانت) ل ـه مێــژوودا ،یه‌كێــك بــوو ل ـه قوتابخان ـه‌ی پ ـه‌روه‌رده‌ی روحــی ســه‌رمایه‌داری“ ( .)148 :2001 ,weberله‌گــه‌ل ئه‌مه‌شــدا ،ســه‌ر هڕایی ئــه‌وه‌ی ســه‌رمایه‌داری وه‌كــو ویســت و هۆشــیاریه‌كی نوێــی كۆمه‌ڵگــه بــوو بــه‌اڵم ڤێبــه‌ر دانــی به‌وه‌دانابــوو كــه ”ســه‌رمایه‌داری به‌بــێ هێــزی كار نــه گه‌شــه‌ی ده‌كــرد و نــ ه باڵویــش ده‌بویــه‌وه“ (.)489 :1984 ,Roy ئێڤریــت هیــگان ،یه‌كێكــی دیكه‌یـه لـه‌و زانایانـه‌ی كـ ه له‌چوارچێــوه‌ی ئـه‌م تیــۆره‌دا تۆێژینـه‌وه و لێكدانـه‌وه‌ی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی كــردووه بـه هــۆی ڕۆڵــی كه‌ســایه‌تیه‌كان و پێگـه‌ی تــاك لـه ئابووریــدا .جیــاواز لـه ماكــس ڤێبـه‌ر ،هیــگان پێیوایــه لــ ه كۆمه‌ڵگــه‌ی پیشه‌ســازیدا ،زانســت و كه‌ســایه‌تیه ئه‌كادیمیــه‌كان كاریگــه‌رن لــه دروســتكردنی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی .هه‌رچه‌نــده ،ئــه‌و پێیوایــه ته‌نهــا كه‌ســایه‌تی ئه‌كادیمــی بــه‌س نیــه بــۆ ئــه‌وه‌ی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی دروســتبێ چونكــه پێیوایـه” ،پـه‌روه‌رده گرنگـه بــۆ تاكـه‌كان بـه‌اڵم تــاك ناكاتـه داهێنـه‌ر به‌ڵكــو ڕێــگا ،ئامـراز وزانیــاری پێده‌به‌خشــێ بــۆ ئ ـه‌وه‌ی داهێنــان بــكات“ ( .)113 :1966,Hagenكه‌وات ـه ،ئ ـه‌و پێیوای ـ ه كۆمه‌ڵگ ـه‌ی نــوێ به‌رهه‌مــی كه‌ســه داهێنه‌ره‌كانــه .بۆمنوونــه ،هیــگان گرنگــی بــه‌وه داوه كــه ڕۆڵــی كه‌ســایه‌تیه داهێنــه‌ره‌كان لــه ســه‌رجه‌م بواره‌كانــدا له‌كۆمه‌ڵگه‌یــی پیشه‌ســازیدا دیــاره وه‌كــو داهێنانــی لــه بــواری ته‌كنه‌لۆجیــا ،هۆكاره‌كانــی گواســتنه‌وه و گه‌یانــدن ،پــه‌روه‌رده ،كه‌ره‌ســته‌كانی نــاو مــاڵ و ئامرازه‌كانــی ســه‌ربازی .له‌گــه‌ل ئه‌مانه‌شــدا ،هیــگان جه‌خــت له‌وه‌ده‌كاتــه‌وه كــه په‌یوه‌نــدی نێــوان كه‌ســایه‌تیه داهێنــه‌ره‌كان و بونیــاده كۆمه‌اڵیه‌تیــه‌كان گرنگــه و داهێنانــه‌كان ده‌توانــن گــۆڕان لــه بونیــاده كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانــدا بكــه‌ن. 30 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی جیــا لــ ه زانســتی و كه‌ســایه‌تیه ئه‌كادیمــی و داهێنــه‌ره‌كان ،هیــگان ،پێیوایــه ئابــووری و پێگــه‌ی تــاك لــه بــازاردا هۆكارێكــی تــری س ـه‌ره‌كی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تیــن .ئ ـه‌و پێیوای ـه ،په‌یوه‌نــدی هه‌ی ـه ل ـه نێــوان پێگ ـه‌ی تــاك ل ـه بــازاردا و گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی .بــۆ منوونـه ،ئـه‌و جه‌خــت لـه‌وه ده‌كاتـه‌وه ”گــۆڕان كاتێــك دروســتده‌بێت كـه ڕۆڵــی ئابــووری تــاك ده‌گۆڕێــت“ ( .)84 :1966,Hagenئه‌م ـ ه واده‌كات تــاك خاوه‌نــی س ـه‌رمایه و پــان بــێ بــۆ گه‌ش ـه پێدانــی بــواری ئابــووری ل ـه كۆمه‌ڵگ ـه‌دا چونك ـه پێیوای ـه گۆڕانــی ڕۆڵــی ئابــووری تــاك ”ئه‌گ ـه‌ر بــۆ زیادكردنــی داهــات یــان ه ـه‌ر مه‌به‌ســتێكی دیكــه بێــت ده‌بێتــه هــۆی گه‌شــه‌ی ئابــووری“ ( .)84 :1966,Hagenلــ ه چوارچێــوه‌ی ئــه‌م تیــۆره‌دا، ئ ـه‌و بۆچوون ـه‌ی هیــگان ل ـه ڤێب ـه‌ر جیاده‌كات ـه‌وه بریتی ـ ه لــه گرنگــی ڕۆڵــی تــاك ل ـه ئابووریــدا ب ـه‌اڵم ڤێب ـه‌ر پێیوای ـه ســه‌رمایه‌داری هــۆكاری گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی بــوو كــ ه پیاوانــی ئایینــی پالپشــتیان ده‌كــرد .زیاتــر له‌مانــه‌ش ،لــه‌الی هیــگان كه‌ســه داهێنــه‌ره‌كان هــۆكاری گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی بــوون نــه‌وه‌ك كه‌ســایه‌تی ئایینــی ئــه‌وه‌ی كــه ڤێبــه‌ر بانگه‌شــه‌ی بــۆ ده‌كــرد. 5.3تیۆری بازنه‌یی 5.3.. ئــه‌م تیــۆره ،لێكدانــه‌وه و شــیكردنه‌وه‌ی بــۆ گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی كــردووه .له‌الیــه‌ك لێكدانــه‌وه بــۆ گۆڕانــی كۆمه‌ڵگه‌یــه‌كان ده‌كات لــه قۆناخێــك بــۆ قۆناخێكــی تــر ،الیه‌یه‌كــی تــر شــیكردنه‌وه بــۆ دروســتبوونی قۆناغه‌كانــی شارســتانیه‌ته‌كانی مــرۆڤ ده‌كات .گرنگرتیــن بنه‌مــای ئــه‌م تیــۆر ه بریتیــ ه لــ ه گۆڕانــی كۆمه‌ڵگه‌یــه‌كان به‌شــێوه‌ی بازن ـه‌ی ك ـه خــۆی ل ـه بــوون ،پێگه‌یشــن و له‌ناوچــوون ده‌بینێت ـه‌وه وه‌كــو ســووری ژیانــی زینــده‌وه‌ران .ل ـه كاتێكــدا كــه ئه‌گــه‌ر ســووری بازنــه‌ی ژیانــی كۆمه‌ڵگه‌یــه‌كان كۆتــای هــات دووبــاره بــه‌م شــێوه بازنه‌ییــه ده‌ســتپێده‌كاته‌وه. به‌گوێــره‌ی باردیــس ،ئـه‌م تیــۆره وایداده‌نــێ كۆمه‌ڵگـه وه‌كــو ”ئۆرگانــی بایه‌لۆجــی وایـ ه كـه دورســت ده‌بــێ و پێــده‌گات و الواز ده‌بــێ و ده‌مــرێ و بــه‌م شــێوه بازنه‌ییــ ه دووبــاره ده‌ســتپێده‌كاته‌وه“ ( .)287 :1959 ,Bardisهه‌رچه‌نــده هه‌ندێــك ل ـه‌و زانــا كۆمه‌ڵناســانه‌ی ئ ـه‌م بــواره پێیــان وای ـه ك ـه ژیانــی كۆمه‌ڵگه‌ی ـه‌كان نامرێــت و له‌ناوناچێــت به‌ڵكــو دووچــاری به‌هێــزی و الوازی ده‌بیتــه‌وه به‌شــێوه‌ی بازنه‌یــی .گرنگرتیــن ئــه‌و زانایانــه‌ی كــ ه ڕۆڵــی ســه‌ره‌كیان لــه‌م تیــۆره‌دا هه‌ی ـه بریتیــن ل ـه هه‌ریه‌ك ـه ل ـه ئۆســوالد ســپینگله‌ر ،ئه‌رنۆلــد تاینبــی ،پیرتیــم ســۆرۆكن و ڤیلفریتــۆ پاریتــۆ. ئۆســوالد ســپینگله‌ر ،كۆمه‌ڵناســێكی ئه‌ڵامنیــه ،ڕۆڵێكــی به‌رچــاوی لــه دروســتكردن و گه‌شــه‌پێدانی ئــه‌م تیــۆره‌دا هه‌یــه .ئــه‌و ســووری ژیانــی هه‌ریه‌كــ ه لــه كۆمه‌ڵگــه و شارســتانیه‌ته‌كانی مــرۆڤ وه‌كــو ئه‌ندامــی بایۆلۆژیــی دانــاوه ك ـه به‌شــێوه‌ی بازن ـه‌ی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی به‌س ـه‌ر دادێــت .ب ـه گوێــره‌ی ســپینگله‌ر ،به‌شــێوه‌یه‌كی گشــتی ”هه‌مــوو شــتێك زینــدووه و بــه ســووری ژیانــی ئۆرگانــی تێده‌په‌ڕێــت و چه‌نــد قۆناغێكــه وه‌كــو له‌دایكبــوون، گه‌شــه‌كردن ،كامڵبــوون ،الوازبــوون و له‌ناوچــوون“ ( .)2 :1974 ,Fryeلــه‌م چوارچێوه‌یــه‌دا ،ســپلینگه‌ر نكۆلــی لــه‌وه نــاكات كــه گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی هه‌یــه بــه‌اڵم بــێ كۆتــا نیــ ه و ده‌گه‌ڕێتــه‌وه خالــی یه‌كــه‌م و دووبــاره ده‌ســتپێده‌كاته‌وه .ســپینگله‌ر پێیوایــه لــه مێــژووی جیهانــدا هه‌شــت شارســتانی ســه‌ربه‌خۆ و پتــه‌و هه‌بــوون وه‌كــو شارســتانی مرسیـه‌كان ،میزۆپۆتامیــا ،هینــدی ،ســینی ،كالســیكی ،عه‌ره‌بــی ،مایــان و ڕۆژئــاوا .هه‌مــوو ئه‌مانـه سـه‌ره‌تا بـه قۆناغــی ڕه‌سه‌نپه‌رســتی ( )primitivismده‌ســتیان پێكــردووه دواتــر پێگه‌یشــتوون و بــوون ب ـه شارســتانی پێگه‌یشــتوو ( .)1959 ,Bardisس ـه‌ره‌تای دروســتبوونی ئ ـه‌م شارســتانیانه ب ـه‌وه ده‌ســتیپێكرددوه ك ـه شــانازی و گرنگیه‌كــی زۆریــان 31 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی بــه ڕه‌ســه‌نایه‌تی كۆمه‌ڵگــه‌ی خۆیــان داوه بــه‌اڵم دوای كامڵبــوون بــه‌ره‌و الوازی و له‌ناوچــوون هاتــوون .له‌گــه‌ل دروســتبوون و كامڵبوونــی ئ ـه‌م شارســتانیانه ســپلینگه‌ر پێیوای ـه ئ ـه‌م شارســتانیه‌تانه كۆنرتۆڵك ـراون ل ـ ه ”ڕێگ ـه‌ی ش ـه‌ڕ، ئه‌مـه‌ش بووه‌تـه هــۆی ئـه‌وه‌ی ســیفه‌تی ئه‌ندامــی بایۆلۆجــی وه‌رگــرن وه‌كــو زینــده‌و هران كـ ه چــۆن له‌دایــك ده‌بــن و ده‌مــرن؛ به‌هه‌مــان شــێوه ،ئه‌مان ـه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌كانیــش وه‌كــو ئۆرگانــی بایه‌لۆجــی وای ـه ل ـه دایــك ده‌بــێ ،پێــده‌گات، الواز ده‌بــێ و ده‌مــرێ و بــه‌م شــێوه بازنه‌ییــه دووبــاره ده‌ســتپێده‌كاته‌وه“ ( .)287 :1959 ,Bardisله‌گــه‌ل ئه‌مه‌شــدا، ئ ـه‌و دانــی به‌وه‌دانــاوه ك ـه ”هه‌مــوو كولتورێــك شارســتانیه‌تێكی تایب ـه‌ت ب ـه خۆیــی هه‌یــه“ (.)31 :1927 ,Spengler ئه‌رنۆلــد تۆینبــی كــه زانایه‌كــی به‌ریتانیــه هــه‌ر لــه چوارچێــوه‌ی ئــه‌م تیــۆره‌دا جێده‌ســتی دیــاره پێیوایــه كــه شارســتانیه‌ته‌كان له‌نــاو ناچــن وه‌كــو ســپلینگه‌ر بانگه‌شــه‌ی بۆده‌كــرد .ئــه‌و پێیوایــ ه شارســتانیه‌كان ،وه‌كــو ئه‌ندامــی بایۆلــۆژی نیــن و له‌ناوناچــن به‌ڵكــو به‌رهه‌مــی ویســت و خواســتی مرۆڤه‌كانــن .ب ـ ه گوێــره‌ی تۆینبــی كۆمه‌ڵگه‌ی ـه‌كان ب ـه كۆمه‌ڵێــك ل ـه گۆڕانكاریــدا ده‌ڕۆن تاوه‌كــو دورســتكردنی شارســتانیه‌ته‌كان .ئ ـه‌م هه‌وڵ ـه‌ی مــرۆڤ ،ب ـه له‌ناوچــوون كۆتایــی نایـه‌ت به‌ڵكــو ته‌نهــا سـه‌رده‌م و شــێوازه‌كه‌ی ده‌گۆڕێــت و له‌سـه‌ر بنه‌مایه‌كانــی ئـه‌م شارســتانیه‌ته گۆڕانــكاری ده‌كرێــت و شــتی نوێــی لــێ دروســتده‌بێ .ل ـه درێــژه‌ی بۆچوونه‌كانیــدا ،تۆینبــی وایدانــاو ه گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ل ـه نێــوان دوو دیــارده دروســتده‌بێ و پێــده‌گات ب ـه‌م شــێوه‌یه” :گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ل ـه س ـه‌ر بنه‌مــای كارڵێكــی نێــوان دوو دیــارده ڕوودهدات ،یه‌كه‌میــان كــه نــاوی نــاوه به‌ره‌نــگاری ( ،)challengeدووه‌میــان نــاوه‌ی نــاوه وه‌اڵمدانــه‌وه ( .)1959:288 ,response) “ (Bardisبــۆ منوونــه ،كاتێــك مــرۆڤ ویســتوویه‌تی پ ـه‌ره ب ـه بوارێــك یاخــود سیســته‌مێكی دیــاری ك ـراوه بــدات ،هه‌وڵیــداو ه ل ـه ڕێگ ـه‌ی تێكۆشــانێكی دورودرێــژ ئه‌م ـه به‌رجه‌ســته بــكات یاخــود ل ـه ڕێگ ـه‌ی ملمالنــێ و تێكۆشــانی وه‌اڵمــی هه‌بــێ بــۆ ئــه‌و پێشــكه‌وتنانه‌ی كــه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كانــی دیكــه به‌خۆیانــه‌وه بینیــه‌وه. هـه‌ر لـه چوارچێــوه‌ی ئـه‌م تیــۆره‌دا ،كۆمه‌ڵناســێكی ڕووســی بـه نــاوی پیرتیــم ســۆرۆكن هه‌یـه .ئـه‌و پێیوایـه ،گــۆڕان لـه كۆمهڵگهكانــدا به‌شــێوه‌ی بازن ـه‌ی ڕووده‌ده‌ت .پێچه‌وان ـه‌ی ســپلینگه‌ر ،ســۆرۆكن جیــاوازی كردۆت ـه نێــوان سیســته‌می كۆمه‌اڵیه‌تــی و سیســته‌می ئه‌ندامــی بایۆلۆجــی ك ـه پێیوایــه له‌ی ـه‌ك ناچــن و جیــاوازن .ســۆرۆكن ئامــاژه‌ی ب ـه‌وه‌داوه، له‌به‌رئــه‌وه‌ی ”جیــاوازی لــه نێــوان سیســته‌می كۆمه‌اڵیه‌تی-كولتــوری و سیســته‌می بایۆلۆجــی هه‌یــه ،بۆیــه شارســتانیه‌كان ،وه‌كــو ئه‌ندامــی بایۆلۆجــی یه‌كگرتوونیــن هاوشــێوه‌ی زینــده‌وه‌ر كــه له‌ناوبچــن به‌لكــو بــه شــێوه‌ی بازنــه‌ی گه‌شــه‌ده‌كه‌ن“ ( .)94 :1977 ,Richardله‌گــه‌ل ئه‌مانه‌شــدا ،بــ ه گوێــره‌ی ســۆرۆكن ”هــۆكاری گۆڕانــی هــه‌ر سیســته‌مێكی سۆســیۆ-كولتوری لـه نێوخۆیه‌تــی“ ( .)645 :1970 ,Sorokinبـ ه واتایه‌كــی دیكـه ،هێــزی ده‌ره‌وه ناتوانــێ بـه ته‌نهــا گۆڕانــكاری به‌بــێ ویســتی ناوخۆیــی دروســتبكات .لـه بــاره‌ی گۆڕانــی بازنه‌ییـه‌وه ،ســۆرۆكن ،پێیوایــه ژیانــی كۆمه‌ڵگه‌یــه‌كان بــه شــێوه‌ی بازنه‌ییــ ه و هــه‌ر خواڵنه‌وه‌یه‌كــی بازنه‌ییــش ســێ قۆناغــی هه‌یــه كــه بریتیــن لــه: قۆناغــی هــزری ( ،)ideationalكــه هه‌ریه‌كــه لــه ئاییــن ،ڕێوره‌ســمی ئایینــی ،تاكپه‌رســتی و ڕوحانیــه‌ت به‌ســه‌ریدا زالــن .قۆناغــی منوونــه‌ی ( ،)idealisticكــه قۆناغێكــی ڕاگــوزه‌ره وتێكه‌لــه لــه دوو ســه‌رده‌می جیــا و به‌بــێ ئــه‌وه‌ی جه‌خــت له‌س ـه‌ر بوونــی ی ـه‌ك خــوای تــاك و ته‌نیــا بكرێــت .قۆناغــی ســێیه‌مش قۆناغــی هه‌ســتیه ( .)sensateب ـه‌م شــێوه‌یه ،دوای قۆناغــی ســێیه‌م كۆمه‌ڵگـه دووبــاره ده‌ســت بـه گــۆڕان ده‌كاتـه‌و ه لـه قۆناغــی یه‌كـه‌م بــۆ ســێیه‌م .ئـه‌و نایشــارێته‌وه ك ـ ه ل ـه مــاوه‌ی ئ ـه‌م قۆناغان ـه‌دا ،كۆمه‌ڵگه‌ی ـه‌كان ،ب ـه زنجیره‌ی ـه‌ك ل ـه به‌هێزبــوون و الوازبونــدا ده‌رۆن تاكــو ســووری بازنه‌یه‌كــه تــه‌واو ده‌بێــت ( .)2009 ,Goodwinله‌پــاڵ ئه‌مانه‌شــدا ،ئــه‌و پێیوایــه ”هــه‌ر سیســته‌مێكی 32 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی سۆســیۆ-كولتوری كــه بــه شــێوه‌یه‌كی بۆمــاوه‌ی ده‌گۆرێــت ،كۆمه‌ڵێــك لــه ده‌رئه‌نجامــی بۆمــاوه‌ی له‌گــه‌ل خــۆی ده‌هێنــێ ،دواجــار گۆڕانه‌كــه هه‌مــوو سیســته‌مه‌كه ده‌گرێتــه‌وه“ (.)645 :1970 ,Sorokin له‌گــه‌ل ئه‌مانه‌شــدا ،ئــه‌م كۆمه‌ڵناســه ،جیــاواز لــ ه هه‌ریه‌كــه لــه ئۆســوالد ســپینگله‌ر و ئه‌رنۆلــد تاینبــی ،پێیوایــه ل ـ ه ڕێگ ـه‌ی گۆڕانــی سیســته‌مه‌كان گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ڕوودهدات .ئ ـه‌و ل ـه نوســینه‌كانیدا ،ئامــاژه‌ی ب ـه‌وه‌داوه ك ـه سیســته‌مه‌كان ب ـه هــۆی دوو هــۆكار ل ـه دوو كاتــی جیــاوازدا ده‌گۆرێــن ،یه‌كه‌میــان” ،ل ـه نێــوان ئ ـه‌و كاتان ـه‌ی مــرۆڤ گرنگــی ب ـه به‌رژه‌وه‌نــدی گشــتی ده‌دات ك ـه نــاوی نــاوه هــزری (( ،Ideationalو دووه‌میــان ،ئ ـه‌و كاتان ـه‌ی ك ـه تــاك بیــر ل ـ ه خۆشــگوزه‌رانی خــۆی ده‌كات ـه‌وه ك ـه نــاوی نــاو ه هه‌ســتی ( .)8 :2009 ,sensate) “ (Goodwinل ـه ه ـه‌ردووك ل ـه‌م كاتان ـه‌دا ،مــرۆڤ ل ـه ه ـه‌وڵ و تێكۆشــاندایه بــۆ گه‌یشــن ب ـه‌م ئامانجان ـه .له‌كاتێكــدا ،به‌هــۆی ئ ـه‌م چااڵكیان ـه‌وه گــۆڕان له‌كۆمه‌ڵگه‌‌كانــدا ڕوودهدات .ل ـه‌م باره‌ی ـه‌وه ،ســۆرۆكن ،ئامــاژه ب ـه منوونه‌ی ـه‌ك ده‌كات بــۆ ئ ـه‌م جــۆره گۆڕانــه بازنه‌یانــه ك ـه پێیوابــوو ”ئه‌وروپــا ل ـه س ـه‌ده‌كانی ناوه‌راســتدا ،ل ـه گۆڕانــی هــزری ب ـه‌ره‌و هه‌ســتی ڕۆیشــن و دووبــاره گه‌رانــه‌وه گۆڕانــكاری هــزری“ ( .)8 :2009 ,Goodwinبــه‌م شــێوه‌یه ،هــه‌م كۆمه‌ڵگــه و هه‌میــش شارســتانیه‌تیه‌كان لـه گۆڕانــی بازنـه‌ی بـه‌رده‌وام ده‌بــن. ڤیلفریتــۆ پاریتــۆ ،كــ ه كۆمه‌ڵناســێكی ئیتالیــه ،لــه‌م بــواره‌دا ڕۆڵێكــی دیــاری هه‌یــه .ئــه‌و پێیوایــه كــ ه كۆمه‌ڵگــه بــه شــێوه‌ی بازنـه‌ی لـه گۆڕاندایـه .جیــاواز لـه زانایه‌كانــی دیكـه ،پاریتــۆ ئامــاژه‌ی بـ ه هه‌بوونــی بااڵنــس كــردووه له‌كاتــی گۆڕانــی بازنه‌یــدا .پاریتــۆ پێیوایــه ،بــۆ ئـه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگـه بگۆڕێــت و لـه گۆڕانــكاری به‌رده‌وامبــێ پێویســت ه هاوسـه‌نگی هه‌بــێ لــه نێــوان سیســته‌مه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانــدا ،بۆیــه ئــه‌و وایدانــاوه ”گه‌شــه‌ی بازنــه‌ی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی له‌ســه‌ر بنه‌مــای هاوســه‌نگیه“( .)59 :1983 ,Powers and Hannemanئه‌ركــی ئــه‌م هاوســه‌نگیه گرنگیدانــه بــه به‌رده‌وامیه‌تــی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی بــه شــێوه‌ی بازنه‌یــی .پاریتــۆ ئامــاژه‌ی بــه‌وه‌داوه كــ ه كۆمه‌ڵگــه بریتیــه لــه سیســته‌می كۆمه‌اڵیه‌تــی ك ـه ”ده‌كه‌وێت ـه ژێــر كاریگ ـه‌ری سیســته‌می سیاســی و سیســته‌می بیروبــاوه‌ڕ ،ســوڕی ژیانــی بازنــه‌ی ئــه‌م سیســته‌م ه كۆمه‌اڵیه‌تیــه به‌هــۆی باالنســی ناوخۆیــان بــه‌رده‌وام ده‌بــێ“ (,Powers and Hanneman .)60 :1983له‌گــه‌ل ئه‌مانه‌شــدا ،پاریتــۆ ،پێیوایــه سیســته‌مه‌كانی نێــو كۆمه‌ڵگه‌یــه‌ك هه‌میشــه كاریگه‌ریــان هه‌یــه له‌س ـه‌ر یه‌كــر بــۆ گۆڕانــی بازن ـه‌ی .بــۆ منوون ـه گــۆڕان ل ـه سیســته‌می ئابــووری كاریگ ـه‌ری ده‌كات ـه س ـه‌ر سیســته‌می سیاســی و به‌یه‌كــه‌وه ده‌گۆڕێــن. .4دەرئەنجامەکانی توێژینه‌و ه ب ـه گوێــره‌ی تیــۆری گه‌شه‌س ـه‌ندن ،گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ب ـه شــێوه‌ی قۆنــاغ دوای قۆنــاغ ڕوودهدات .ل ـه‌م باره‌ی ـه‌وه، ئــه‌و كۆمه‌ڵناســانه‌ی ده‌چنــ ه چوارچێــوه‌ی ئــه‌م تیــۆره ،پێیــان وایــه كۆمهڵگــهكان بــه تێپه‌ربوونــی كات ده‌گۆڕێــن و س ـه‌رده‌م و قۆناغــی نــوێ دروســتده‌بن .ئۆگســت كۆنــت پێیوای ـه ،كۆمه‌ڵگ ـه به‌ســێ قۆناخــدا تێده‌په‌رێــت ،ئه‌مان ـه‌ش بریتیــن لــه قۆناغــی ئایینــی و میتافیزیكــی و ئه‌رێنــی یــان زانســتی .لــه ب هرامبــه‌ردا ،مــۆرگان پێیوایــه ،ئــه‌و ده‌زگا و شــتانه‌ی لــه قۆناغــی دڕنده‌یــی بــۆ قۆناغــی شارســتانی گۆڕانكاریــان به‌ســه‌رداهاتووه بریتیــن لــه ژیــان ،حكومــه‌ت، زمــان ،خێـزان ،ئاییــن ،شــێوازی خانووبـه‌ره و ته‌الرســازی بینایــه .بـه‌اڵم سپێنه‌سـه‌ر وای دانــاوه گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی لـه بونیــاده كۆمه‌اڵیه‌تیــه‌كان ڕوودهدات و كۆمه‌ڵگــه بــه ســێ قۆناغــدا تێپه‌ڕیــه‌وه له‌وانــه ،هه‌بوونــی هێــزی ســه‌ربازی 33 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی دڕنــده ،قۆناغــی نیمچــه به‌ربــه‌ری پیشه‌ســازی و قۆناغــی پیشه‌ســازی مۆدێــرن .هه‌رچــی هێــری ســانت ســیمۆن ئامــاژه‌ی بــه‌وه كــردووه به‌شــێوازێكی رسوشــتی مێــژووی مــرۆڤ و كۆمهڵگــهكان لــه گــۆڕان دان و ناوه‌ســتێ كــه ئه‌مــه‌ش ویســتی مرۆڤایه‌تیــه بــۆ گۆڕانــكاری .ئــه‌م تیــۆره ئامــاژه‌ی بــه ڕۆڵــی پســپۆڕ و جه‌نگــه‌كان نه‌كــردووه و پشتگوێیخســتوو ه ل ـه دروســتكردنی گــۆڕان ب ـه شــێوه‌ی قۆنــاغ دوای قۆنــاغ. ڕوانگــه‌ی تیــۆری ئه‌ركگ هراییــه ،پێیوایــه به‌شــه‌كانی كۆمه‌ڵگــه بــ ه هاوســه‌نگی له‌گــه‌ل یه‌كــر ده‌گۆڕێــن .بــه شــێوه‌یه‌ك ئه‌گــه‌ر له‌هــه‌ر سیســته‌مێكی كۆمه‌اڵیه‌تیــدا گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ڕوویــدا كاریگــهری ده‌كاتــه ســه‌ر سیســته‌مه‌كانی دیكـه و گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی ڕوودهدات .لـ ه چوارچێــوه‌ی ئـه‌م تیــۆره ،دۆركهایــم پێیوایـه دابه‌شــبوونی كار ،دابه‌شــبوونی كۆمه‌اڵیه‌تــی لێكه‌وتــه‌وه و گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی دروســت كــرد چونكــه بــووه هــۆی زیادبوونــی پســپۆری و ئامرازه‌كانــی به‌رهه‌مهێنــان كــه دواجــار به‌رهه‌مــی كاال و كه‌ره‌ســته‌كان ئاســته‌كه‌ی به‌رزبــووه‌وه. بــه‌اڵم تالكــۆد پارســۆنس وای دانــاوه وورده سیســته‌مه‌كانی نێــو كۆمه‌لــگا بــه هاوســه‌نگی گه‌شــه‌ده‌كه‌ن و گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی دێنــه ئــاراوه .ئــه‌م تیــۆره كاریگــهری داگیــركاری و پێشــكه‌وتنه ته‌كنه‌لۆژیه‌كانــی پشتگوێخســتووه لــه دروســتكردنی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی. لـه تیــۆری ملمالنێــدا ،هه‌بوونــی ملمالنێــی گرنگیه‌كــی تایبه‌تــی هه‌یـه بــۆ كۆمه‌ڵگـه‌‌كان و تاكـه ئامـرازی دروســتكردنی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تیــه .ماركــس پێیوایــه ،هه‌میشــ ه ملمالنــێ لــه نێــوان چینــه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانــدا هه‌یــه و ئابــووری بنه‌مــای گۆڕانكاری ـه مێژوویه‌كانــی س ـه‌رجه‌م كۆمه‌ڵگه‌كانــه .ل ـه ب هرامب ـه‌ردا،لویــس كۆســێر ملمالنــێ ب ـه س ـه‌ره‌كیرتین ئام ـرازی دروســتكردنی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی داده‌نێــت و پێیوای ـه ملمالنــێ ،نه‌ریــت و ده‌زگایــی نــوێ دروســتده‌كات. بــه‌اڵم ڕالــف دۆرنــدارف پێیوایــه گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی لــه هه‌مــوو ئاســتێك و لــ ه هه‌مــوو كۆمه‌ڵگه‌یه‌كــدا هه‌یــه و به‌هــۆی ملمالنــێ گه‌شه‌ســه‌ندنی مێژوویــی هاتوونه‌تــه ئــاراوه .بــه شــێوه‌یه‌كی گشــتی ئــه‌م تیــۆر ه زۆربــه‌ی الیه‌نه‌كانــی دیكــه‌ی وه‌كــو داهێنــان ،پێشــكه‌وتنه ته‌كنه‌لۆژیــه‌كان و زانســتی پشتگوێخســتووه لــه دروســتكردنی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی به‌لكــو جه‌خــت له‌س ـه‌ر ملمالنێــی نێــوان چیــن و پارت ـه سیاس ـه‌كان ده‌كات ـه‌و ه ل ـه دروســتكردنی گــۆڕان ل ـه كۆمه‌لگ ـه‌دا. بنه‌مــای تیــۆری ده‌روونی-كۆمه‌اڵیه‌تــی بریتیــه لــ ه تــاك و كه‌ســایه‌تیه‌كان .ئــه‌م تیــۆره پێیوایــه ،كه‌ســایه‌تیه‌كان ده‌توانــن ل ـه بواره‌كانیــان س ـه‌ركه‌وتووبن و گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی دروســتبكه‌ن .ل ـ ه چوارچێــوه‌ی ئ ـه‌م تیــۆره ،ماكــس ڤێبــه‌ر پێیوایــه ڕۆڵــی كه‌ســایه‌تیه‌كان هــۆكاری ســه‌ره‌كی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تیــه .لــه نێــو كه‌ســایه‌تیه‌كاندا ،ڤێبــه‌ر وای دانــاو ه كه‌ســایه‌تی ه ئایینیــه‌كان هــۆكاری به‌هێزكردنــی ســه‌رمایه‌داری و دروســتكردنی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی بــوون .لــه ب هرامبــه‌ردا هیــگان پێیوایــه كه‌ســایه‌تیه داهێنــه‌ره‌كان ڕۆڵیــان لــه دروســتكردنی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی لــه س ـه‌رجه‌م بواره‌كانــدا هه‌ی ـه .ئ ـه‌م ڕۆڵــی گروپــی سیاســی و دامه‌زراوه‌كانــی ده‌وڵه‌تــی ل ـه دروســتكردنی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تیــدا پشتگوێخســتووه. لـه كۆتایشــدا ،تیــۆری بازنـه‌ی وای دانــاو ه كـه گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی به‌شــێوه‌ی بازنـه‌ی ڕوودهدات وه‌كــو زینــده‌وه‌ران كــه قۆناغــی بــوون و كامڵبــوون و مردنیــان هه‌یـه .هه‌رچه‌نــده ،به‌شــێك لـه زانایانــی ئـه‌م تیــۆره ،پێیــان وانیـ ه كۆمه‌ڵگـه و شارســتانیه‌تیه‌كان له‌ناوبچــن به‌ڵكــو ســووری ژیانیــان به‌هه‌مــان قۆناغــدا ده‌ڕواتـه‌وه .بـه گوێــره‌ی ســپینگله‌ر ،هه‌مــوو شــتێك زینــدووه و بــه ســووری ژیانــی ئۆرگانــی تێده‌په‌ڕێــت و چه‌نــد قۆناغێكــ ه وه‌كــو له‌دایكبــوون ،گه‌شــه‌كردن، 34 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی كامڵبــوون ،الوازبــوون و له‌ناوچــوون .بـه‌اڵم ئه‌رنۆلــد تۆینبــی پێیوایـه شارســتانیه‌كان ،وه‌كــو ئه‌ندامــی بایۆلــۆژی نیــن و له‌ناوناچــن به‌ڵكــو به‌رهه‌مــی ویســت و خواســتی مرۆڤه‌كانــن به‌ڵكــو ته‌نهــا ســه‌رده‌م و شــێوازه‌كه‌ی ده‌گۆڕێــت و له‌س ـه‌ر بنه‌مایه‌كانــی ئ ـه‌م شارســتانیه‌ته گۆڕانــكاری ده‌كرێــت و شــتی نوێــی لــێ دروســتده‌بێ .هه‌رچــی (ســۆرۆكن) ه پێیوایــ ه شارســتانیه‌كان ،وه‌كــو ئه‌ندامــی بایۆلۆجــی یه‌كگرتوونیــن هاوشــێوه‌ی زینــده‌وه‌ر كــ ه له‌ناوبچــن به‌ڵكــو بــه شــێوه‌ی بازنــه‌ی گه‌شــه‌ده‌كه‌ن .بــه‌اڵم ڤیلفریتــۆ پاریتــۆ پێیوایــه گه‌شــه‌ی بازنــه‌ی گۆڕانــی كۆمه‌اڵیه‌تــی له‌ســه‌ر بنه‌مــای هاوس ـه‌نگیه ،به‌بــێ هاوس ـه‌نگی گــۆڕان ڕوونــادات .ئ ـه‌وه‌ی ل ـه‌م تیــۆره‌دا پشــتگوێ خ ـراوه ڕۆڵــی داهێنــان و پێشــكه‌وتنه زانســتیه‌كانه چونكــه دوای دروســتبوونی هــه‌ر داهێنانێــك ،كۆمه‌ڵگــه ناگه‌ڕێتــه‌وه قۆناغــی پێــش داهێنانه‌كــه. 35 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی سه‌رچاوه‌كان Browne, C. (2015). Change is Central to Sociology in Bammer, G. (Eds). Change!: Combining Analytic Approaches with Street Wisdom Book. Australia: ANU Press. Bardis, P. D. (1959). Theories of social change. The Indian Journal of Political Science, 20 (4), pp. 283-290. Coser, L. A. (1956). The Functions of Social Conflict. New York: The Macmillan Company. Coser, L. A. (1957). Social Conflict and the Theory of Social Change. The British Journal of So- ciology, 8 (3), pp. 197-207. Comte, A. (2009). The Positive Philosophy, V 2 .Cambridge: Cambridge University Press. Dahrendorf, R. (1959). Class and Class Conflict in Industrial Society. California: Stanford Uni- versity Press. Durkheim, E. (1960). the division of labor in society 4th ed. New York: The Macmillan Company. Frye, N. (1974). «The Decline of the West» by Oswald Spengler. journal of Daedalus. 103 (1), pp. 1-13. Giddens, A. (2009). Sociology 6th . Cambridge: Polity Press. Goodwin, R. (2009). Changing Relations: Achieving Intimacy in a Time of Social Transition. Cambridge: Cambridge University Press. Hagen, E. E. (1966). Wealth and the Economy. Michigan: foundation for research on human behavior. Joseph, J. (2005). Social Theory: Conflict, Cohesion and Consent. Edinburgh: Edinburgh Univer- sity Press. Kenneth, E. (1963). Evolution, Function, and Change, American Sociological Review, 28 ( 2), pp. 229-237. Morgan, L. H. (1877). Ancient society. Chicago: Charles H. Kerr ft Company. Morariu, C. N. and and Ignat, M. D. (2011). Social-Economic theoretical connections: theories of social change, Journal of social economy, 1 (1). Oberschall, A. (1978). Theories of Social Conflict. Journal of Annual Review of Sociology, 4 (2), pp. 291-315. Powers, C. H., and Hanneman, R. A. (1983). Pareto›s Theory of Social and Economic Cycles: A Formal Model and Simulation. journal of Sociological Theory, 1 (12), pp. 59-89. Purohit, S. R., and Mohan, R. P. (1976). Selected perspectives of modern theories of social Change. International Review of Modern Sociology, 6 (2), pp. 371-384. Perrin, R. G. (1973). The Functionalist Theory of Change. Journal of The Pacific Sociological Review, 16 (1), pp. 47-60. Rae, D. M. (1968). Utilitarian Ethics and Social Change. Journal of Ethics, 78 (3), pp. 188-198. Roy, W. G. (1984). Class Conflict and Social Change in Historical Perspective. Journal of Annual Review of Sociology, 10 (3), pp. 483-503. Richard, M. P. (1977). Sorokin and Social Change. journal of Social Science, 52 (2), pp. 94-98. 36 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی Sorokin, P. (1970). Social & Cultural dynamics: A Study of Change in Major Systems of Art, Truth, Ethics, Lau and Social Relationships 2ed ed. Boston: Porter Sargent Publisher. Spengler, O. (1927). The decline of the West: Form And Actuality 6th ed. New York: Alfred A. Knopf company. Spencer, H. (2009). First Principles. Cambridge: Cambridge University Press. Sabet, A. (1996). Religion, Politics and Social Change: A Theoretical Framework. Journal of re- ligion, State & Society, 24 (2/3). Turner, B.S. (eds) (2006).The Cambridge Dictionary of Sociology. Cambridge: Cambridge Uni- versity Press. Vago, S. (2003). Social change 5th ed. New Jersey: Pearson Education. Weber, M. (2001). The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism. London: Routledge Com- pany. Wells, A. (1979). Conflict Theory and Functionalism: Introductory Sociology Textbooks. Journal of Teaching Sociology, 6 (4), pp. 429-437. 37 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 38 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی بونیادی هونەریی (نووسین بە ئاوی خۆڵەمێش)ی شێرکۆ بێکەس د هیوا کەریم حسین كۆلێجی په‌روه‌رده‌ی بنه‌ڕە‌ت به‌شی كوردی زانكۆی سلێامنی [email protected] پوختە گێڕانــەوەی ئەدەبــی فــۆرم و هونــەری جۆراوجــۆری هەی ـه ،ڕۆمــان ،چیــرۆک ،بیۆگرافیــا و ئۆتۆبیۆگرافیا...تــاد .هــەر یــەک لــەم فۆرمانەیــش بنەمــا و ڕەگــەز و توخمــی هونــەری تایبــەت بــە خۆیــان هەیــە .ئۆتۆبیۆگرافیــا وەکــوو هونەرێکــی گێڕانــەوە مێژووییەکــی کۆنــی هەیــە ،بــەاڵم وەکــوو ژانرێکــی ئەدەبــی بــە هونەرێکــی تــازە دەژمێردرێــت. هەوڵێکــە بــۆ ئــەوەی نووســەر ســەربردە و بەســەرهات و ڕووداوەکانــی ژیانــی بگێڕێتــەوە .لــە زۆربــەی بارەکانیــش نووســەران ،سیاســەمتەداران...تاد ،کــە دەگەنــە تەمەنێکــی زۆر و ئەزموونێکــی باشــیان دەبێــت لــەو بــوارەی کاری تێــدا دەکــەن ،ئۆتۆبیۆگرافــی خۆیــان دەنووســنەوە. ئــەم توێژینەیــەی ئێمــە بــە نــاوی (بونیــادی هونەریــی (نووســین بــە ئــاوی خۆڵەمێــش)ی شــێرکۆ بێکــەس) هەوڵێکــە بــۆ ئــەوەی بونیــادی هونــەری ئــەم ژانــرە ئەدەبییــە شــی بکەینــەوە ،ئەویــش بــە منوونــەی دەقێکــی کــوردی. توێژینەوەکەمــان لــە دوو بــەش پێکهاتــووە .بەشــی یەکــەم بەنــاوی (ســەرەتایەکی تیــۆری) ،لــە ســێ پــار پێکهاتــووە. پــاری یەکــەم زاراوە و چەمکــی ئــەم ژانرەمــان بــاس کــردووە .لــە پــاری دووەم ســەرەتایەکامن لەبــارەی ئــەم ژانــرە لــە ئەدەبــی کــوردی بــاس کــردووە و لــە پــاری ســێیەمدا مەرجەکانــی نووســینی ئــەم ژانرەمــان بەپێــی تیۆرەکانــی ئەورووپــی بــاس کــردووە .هەرچــی بەشــی دووەمــە بەشــێکی پراکتیکییــە .بەنــاوی (بونیــادی هونەریــی (نووســین بــە ئــاوی خۆڵەمێشــی شــێرکۆ بێکــەس) ،لــەم بەشــەدا چــوار بونیــادی هونەریــان بــاس کــردووە .بونیــادی یەکــەم ئیشــکردنە لەبــارەی ناونیشــانی دەقەکــە ،بونیــادی دووەم ئیشــکردنە لەبــارەی زمانــی گێڕانــەوە ،بونیــادی ســێیەم گێــڕەرەوەی ئــەم دەقەمــان بــاس کــردووە .هەرچــی بونیــادی چوارەمــە بــاس کردنــە لەبــارەی ڕاســتگۆیی و ڕاشــکاوی لــەم دەقــەدا .بــە منوونــەش هەمــوو ئــەو بونیادانەمــان ڕوون کردووەتــەوە .لــە کۆتایییشــدا ئەنجامــی توێژینەوەکەمان بــە چەنــد خاڵێــک ڕوون کردۆتــەوە ،لەگــەڵ لیســتی ســەرچاوەکان بــە پێــی سێســتەمی هارڤــارد ڕیــز کــردووە. كلیلە وشه‌كان (:ئۆتۆبیۆگرافیا ،بیۆگرافیا ،گێڕانه‌وه ،ڕاستگۆیی ،شەرم ،نووسین) 39 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی بەشی یەکەم :سەرەتایەکی تیۆریی یەکەم :زاراوە و چەمکی ئۆتۆبیۆگرافیا ئۆتۆبیۆگرافیــا یەکێکــە لــە هونەرەکانــی گێڕانــەوە ،واتــە بونیــادی ئــەم هونــەرە لەســەر گێڕانــەوە بەنــدە .نووســەر دێــت ژیانــی خــۆی بــە شــێوەی ئۆتۆبیۆگرافیــا دەنووســێتەوە .یەکێکــە لــەو هونەرانــەی زۆر بــاوە ،هەوڵێکــی باشــە بــۆ گوزارشــتکردن لــە ســەردەم .هەرچــۆن ڕۆمــان هونەرێکــی نوێیــە ،بەهەمــان شــێوە ئۆتۆبیۆگرافیــا نووســیینش هونەرێکــی نوێیــە .واتــە ســەرهەڵدانی وەکــو فۆرمێکــی ئەدەبیــی بــۆ ســەدەی نــۆزدە دەگەڕێتــەوە .وەکــو زاراوە لــە ئینگلییــزدا پێــی دەوترێــت (ئۆتۆبیۆگرافیــی )autobiographyو ,لــە بنەڕەتــدا وشــەکە لــە ســێ بــەش پێکهاتــووە( .لــە بنەڕەتــدا زاراوەیەکــی یۆنانییــە ،لــە خــود ( )Autoو ,ژیــان ( )bioو ,نووســین ( )graphieپێکهاتــووە)[ .ادلبــی ]٢٥ :٢٠٠٨ :کەواتــە, زاراوەکــە هەوڵێکــە بــۆ نووســینەوەی ژیانــی خــود .لــە زمانــی عەرەبیــی (مذکـرات) و ,لــە زمانــی فارسیســدا (زیندگیینامــە) و (ئۆتۆبیۆگرافیا)شــی پــێ دەڵێــن .لــە کوردیــی دا لــە زۆربــەی بــارەکان دا ژیاننامــە و ئۆتۆبیۆگرافیــای پــێ دەوتــرێ، بــەاڵم نووســەر (حەمــە مەنتــك) لــە وتــاری (هونــەری یادنووســیین؛ «فاتێــی مرۆدۆســت» بــە منوونــە) لــە ژمــارە ()٧٢ی پاشــکۆی ئەدەبیــی (ئــەدەب و کولتــوور)ی ڕۆژنامــەی (ڕووداو)دا زاراوەی تــر لــە جیاتــی ژیاننامــە و ئۆتۆبیۆگرافیــا پێشــنیاز دەکات ،ئەویــش زاراوەی (یادنووســیین)ە .بــە بــڕوای ئێمــە هەمــان زاراوەی یاداشــتە ،چونکــە بەشــی دووەمــی زاراوەکــە لــە (داشــن)ی فارســییەوە ک ـراوە بــە نووســیین .ڕەخنەگــر (عەبدوملوتەلیــب عەبدوڵــا) لــە وتــاری (ژیاننامــە -بیۆگرافیــا) دا لــە ســایتی هاوپشــتیی ،بــۆ زاراوەی بیۆگرافیــا (الســیرە) ژیاننامــە و ,بــۆ زاراوەی میمۆریــی (مذکـرات) بیرەوەریــی ،یــان یادەوەریــی و ,بــۆ زاراوەی ئۆتۆبیۆگرافیــا (الســیرە الذاتیــە) ســەربردە بــە کاردەهێنێــت .بــە بــڕوای ئێمــەش ئۆتۆبیۆگرافیــا لە هەموویــان گونجاوتــرە ،لــە کۆنیشــدا خەڵــک شــەوان ئۆتۆبیۆگرافیــای ژیانــی خۆیــان گێراوەتــەوە ،کــە خۆیــان کارەکتــەری بــوون و ,لــە دەمــی خۆشــیانەوە باســیان کــردووە. لــەم زاراوەیــەوە بۆمــان دەردەکەوێــت ،ئــەم هونــەری گێڕانەوەیــە جیایــە لــە هونەرێکــی تــری گێڕانــەوە ،کــە بــە بیۆگرافیــا نــاو دەهێندرێــت .ئەمــەی دووەمیــان (بیۆگرافیــا) ,هەوڵێکــە بــۆ نووســینەوەی ژیانــی کەســانی تــر .زۆرن ئــەو نووســەر و, سیاســەمتەدار و ,مرۆڤــە ناودارانــەی لــە ڕێــی کۆمەڵــێ بەڵگەنامــە و ,نامــە و ,کەســە نزیکەکانییــەوە ژیاننامــەی تایبەتییــان دەنوورسێتــەوە .واتــە لەمــەی دووەمیــان ،خــودی کەســەکە ژیاننامــەی خــۆی نانووســێتەوە ،بەڵکــو لەالیــەن کەســانێکی تــرەوە دەنوورسێتــەوە( .بیۆگرافیــا بریتییــە لــە نووســینەوەی ژیانــی کەســێتی و پیــاوە گــەورەکان ،بــە زۆری کەســانێک دەیاننووســییەوە کــە خزمــی پلــە یــەک و پلــە دووی ئــەو کەســێتییانە بــوون)[ .ئەســوەد ]٢٠١١:٢٦٩ :بــۆ منوونــە (ئانــا گریگۆریڤنــا)ی هاوســەری (دۆستوێڤســکی) ,بیۆگرافیــای ئــەم ڕۆماننووســە نــاودارەی نووســییوەتەوە ،زانیاریــی گرنــگ و بــە ســوودی تێدایــە لەبــارەی ژیانــی ئــەم ڕۆماننووســە. ئۆتۆبیۆگرافیــا وەکــو هونەرێــک لــەو ڕووەوە لــە بیۆگرافیــا جیایــە ،کــە هونــەری یەکــەم نووســەر خــۆی ژیانــی خــۆی دەنووســێتەوە و ,ئــەوی تریــان کەســێک دێــت ژیانــی ئــەو نووســەرە دەنووســێتەوە .کــە دەڵێیــن نووســەر ،مەبەســتامن هــەر کەســێکە (سیاســەتکار ،ڕۆشــنبیر ،مێژوونــووس ،نووســەر...تاد) .ئــەوەی لێــرەدا دەبــێ بوترێــت ،نووســەر نایــەت بــە شــێوەیەکی زۆر واقییعییانــە کــۆی ڕووداوەکان بگێڕێتــەوە ،بەڵکــو دەبــێ زمانێکــی ئەدەبــی بــۆ نووســین بەکاربهێنێــت. ئەمەیــە کــە ئــەم هونــەرە لــە وتارێکــی ئاســایی جیــا دەکاتــەوە .بــە واتایەکــی تــر؛ ئــەم هونــەرە جیــاوازە لــە ئۆتۆبیۆگرافیــا. 40
Enter the password to open this PDF file:
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-