PRZYRODA G Ó R N E G O Ś L Ą S K A N r 28 I-ATO 2002 B IU L E T Y N C E N T R U M D Z IE D Z IC T W A P R Z Y R O D Y G Ó R N E G O ŚL Ą SK A CENA 2 zł WYDAWCA: „...Pracujcie niestrudzenie dla ratow ania tego, co ukochaliście... Pouczajcie o tym , że idea Centrum Dziedzictw a Przyrody Górnego Śląska ochrony przyrody jest ideą na wskros' dem okratyczną, gdyż chroni ona ska rb y przyrody dla RADA PROGRAMOWA: całego społeczeństwa... Przez poznanie i ochronę przyrody - do jej ukochania - oto nasze M aria Pulinow a (Przew odnicząca), hasło!” Jan Duda (Z-ca Przew odniczącego), W ładysław Szafer (Chrońmy przyrodę ojczystą, N r 1, 1945) M aciej Bakes, Joanna Chwota, Bogdan Gieburow ski, Ja n Holeksa, Barbara Kaszow ska, Arkadiusz N ow ak,Rom uald Olaczek, C ztero p a sm ó w ka za g ra ża p rzy ro d zie K a tow ic Z końcem kw ietnia 2002 r. wystawiony został do publicznego wglądu projekt planu zagospodarowania przestrzen Jolan ta Prażuch, M ałgorzata Strzelec, Józef Św ierad nego południowych dzielnic Katowic. Jest to ten sam projekt, który był przedmiotem publicznych dyskusji w pier KOLEGIUM REDAKCYJNE: wszej połowie 2001 r., z wyłączeniem jednak dzielnicy Ochojec w okolicy rezerwatu „Ochojec”. Tamten plan prze Jerzy B. Parusel (redaktor naczelny), w idywał poprowadzenie czteropasmowej drogi głównej przez rezerwat i lasy murckowskie, o czym informowaliśmy Katarzyna Rostańska (sekretarz redakcji), w naszym biuletynie. W w yniku protestów społeczeństwa ten kontrowersyjny fragm ent Ochojca został więc pom i nięty, a „nowy” plan ponownie przedstawiony mieszkańcom Katowic. R enata Rula, Jan Duda, M aria Pulinow a Wyłożona wersja planu proponuje wybudowanie czteropasmowej drogi głównej, która m a biegnąć przez lasy koch- OPRACOWANIE GRAFICZNE: łowicko-panewnickie, dolinę Mlecznej, osiedla mieszkaniowe w Podlesiu, Piotrowicach i Kostuchnie, następnie ... Joanna Chwota - nie wiadomo gdzie, bo plan kończy się na O siedlu O drodzenia. Z poprzedniej wersji planu wiemy jednak, że ADRES REDAKCJI: miała biegnąć przez tereny o najwyższych wartościach przyrodniczych. Uchwalenie omawianego projektu planu Centrum D ziedzictw a Przyrody Górnego Śląska spowoduje wycinkę lasów, dewastację dolin rzecznych i degradację warunków mieszkaniowych w południowej części Katowic. Dlaczego więc proponuje się układ drogowy (bo nie tylko K G 2 /2 jest problemem, ale i inne pro ul. Św. H uberta 3 5 ,4 0-5 43 Katow ice ponowane w tym planie drogi zbiorcze), który przyczyni się do dewastacji najcenniejszych fragmentów przyrody tel./łax: 209 50 0 8 ,2 51 25 47 w ew . 2 1 ,2 5 i terenów mieszkaniowych Katowic oraz nie rozwiąże problemów kom unikacyjnych tej części m iasta? e-m ail: cd p g s@ cd p g s.ka tow ice.p l: http://w w w .cdpgs.katow ice.pl Apeluję do Radnych M iasta Katowice, aby odrzucili tę wersję planu, która jest niezgodna z w ynikam i zleconej REALIZACJA POLIGRAFICZNA: waloryzacji przyrodniczej oraz sprzeczna z uchwałami i programami ekologicznymi przyjętymi przez Radę Miasta. M ieszkańcy dzielnic południowych ponownie protestują. i/ERSO, Katowice Jerzy B. Parusel A 0 I0 R ZNAKU GRAFICZNEGO WYDAWCY: D y r e k to r C e n tr u m D z ie d z ic tw a P rzyro d y G órnego Ś lą ska Katarzyna Czeroer-W ieczorek PRZYRODA GÓRNEGO ŚLĄ S KA MATURE OF UPPER SILESIA - MATUR DES D BERSC H LESIEN Centrum B iiiiiic tm Pri/rody Córnego Śląska ustala fomlane Isnąiieniem Sr 2H/S2 U/ujemtlt tstimckiejc i h is N r 2 8 /2 0 0 2 l i grudnia 133! r. tto badania, M u m in tm iili I nchrenf LATO ♦ SUMMER ♦ SOMMER nrat p n iim m it ii s tm pri/rudy Córnegu Śląska. N A T U R A 2 0 0 0 - European Ecological I dniem I stfcmia 1333 r. Cenlrim jest simiriĘimą jednostką N e tw o rk (2) k d iilu ą , pr/ekamą m jsm ditm śląskiemu hipMiędle N A T U R A 2 0 0 0 - Europäisches Ökologi niem hem a Ssij/ Ministrów i dnia 25 listopada 1333 r. sches N e tz (2) W A R U N K I PRE NU ME RA T Y 8 | Ptaki G órnego Śląska (cz. 2) Pnyrnla Eórnegi Śląska okazuje się w cyklu czterech pór roku. Birds o f Upper Silesia (2) Zam ów ienia na prenum eratę indywidualną i zbiorową biuletynu przyj Vögel von O berschlesien (2) muje Poczta Polska. Bieżące numery można nabyć w kioskach BIICDU S.A. Sprzedaż archiw alnych i bieżących nnmerów prowadzą nastę 101 Ekologia w ioślarek pujące instytucje: Księgarnia 0BWN PAK w Katowicach, Muzeum Ślą Ecology o f Cladocera skie w Katow icach, Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, Muzeum Górni Ökologie von Cladocera ctwa W ęglow ego w Zabrzu, Muzeum Śląska Opolskiego w Dpolu, Og ród Botaniczny Uniwersytetu W rocławskiego w e W rocław ie oraz Geo- 111 N ow e zagrożenie dla ptaków lllat w Sosnowcu. Biuletyn można takie zaprenumerować w Centrum A new ha za rd to b ird ’s life Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska. Warunkiem przyjęcia i realizacji E ine neue Bedrohung f ü r die Vögel zam ów ienia jest »trzymanie z banku potwierdzenia w płaty na konto: Kredyt Bank PSI S.A. 11/0 Katowice, nr rach. 1 5001445-524593- 111 Kruszczyk drobnolistny - ginący ga 12144003441 8. Zamówione egzemplarze przesyłane będą pocztą M iło s n a górska Fot. Z . Ficek tunek na G órnym Śląsku zwykłą: można je także odebrać w hiorze Centrum. Cena jednego eg E p ip a c tis m ic r o p h y lla - a v a n is h in g zemplarza w ynosi 2 zł. W N U M E R Z E ♦ C O N T E N T S ♦ IN H A L T species in U pper S ilesia WSKAZÓWKI DLA A UTORÓW E pipactis m icrophylla - eine bedrohte Spe Biuletyn p Ę n d i Eóm gii Śląska jest w ydaw nictw em przezna 31 G o d ne ochrony polany śródleśne zies in Oberschlesien czonym do publikacji oryginalnych prac, krótkich kom unikatów w Porębie i artykułów przeglądow ych o przyrodzie Górnego Śląska - jej bo G lades in forests in Poręba - w orthy fo r 121 „D oły” - zapom niany zakątek w By- gactw ie i różnorodności, stratach, zagrożeniach, ochronie i kształ protection tom iu-Łagiew nikach tow aniu, strukturze i funkcjonow anie, a także o jej badaczach, Schutzw erte b in nenw ald Lichtungen in Po „Doły" - a forgotten nook in B ytom m iłośnikach i nauczycielach oraz postaw ach człow ieka w obec przy ręba „Doły" - ein vergessenes W in kel in B ytom rody. Preferujem y teksty oryginalne, o objętości 1-4 stroo standar 131 Park Fabryczny w Czańcu dow ego m aszynopisu A4. Pu b liko w an ie n ad esłanego tekstu 41 Konodonty - paleontologiczna za w innych w ydaw nictw ach autor pow inien uzgodnić z redakcją. The Factory’s Park in Czaniec gadka nie tylko z G órnego Śląska Prawa aotorskie do zam ieszczonych w biuletynie artykułów i zdjęć F abrikpark in C zaniec The conodonts - a n paleontological m ystery są zastrzeżnne, ich reprodukcja jest m ożliw a jedynie za pisem ną not only in Upper Silesia zgodą redakcji. Zdjęcia przyjm ujem y w p o sta ci diapozytyw ów lob Konodonten - ein paläontologisches R ätsel 141 Philip Jacob Sachs von Levenhain (2) o d b ite k pozytyw ow ych. M ate riał ilostracyjny prosim y num erow ać n icht n ur in Oberschlesien i osoboo dołączyć opis. Nadesłanych m aszynopisów redakcja nie 151 Bociany w m ikołow skim ogrodzie zw raca. Redakcja zastrzega sobie praw o dokonyw ania niezhędnych 6| Tajemnice przyrody zbiorników za botanicznym popraw ek, uzupełniania i skracania artykułów bez naruszania padliskow ych w C zulow ie Storks in botanical garden in M ikołów zasadniczych m yśli autora oraz zm iany tytułu. Dopuszcza się prze Secrets o f nature in post-mining reservoirs in Störche in dem botanischen G a rten in M i druki za zgndą aułora i w ydaw cy. Za treść artykułów odp ow iedzial Gzutow kołów ność poooszą autorzy. W ydaw ca prosi aotorów o załączenie G eheim nisse der N a tu r d er nachbergbau następujących danych: stopień oaukow y, m iejsce pracy, krótki opis lichen W assereinbrüche in C zulów 16 j Starorzecza - bogactw o flory i fauny dorobko i zakres zainteresow ań. The old rivers beds - richness o f flora a n d Autor otrzymuje dwa egzem plarze numeru bezpłatnie. 7 | NATURA 2000 - Europejska Sieć fa u n a Ekologiczna (2) A ltw a sser - R eichtum d er Flora un d Fauna Poglądy wyrażone na lam ach biuletynu są pnglądam i autorów i niekoniecznie odzw ierciedlają puokt w idzeoia wydawcy. D ruk numeru dofinansowany ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach NAKŁAD: 2000 egzemplarzy © Centrum D ziedzictwa P rzyrody Górnego Śląska R ok GODNE OCHRONY POLANY ŚRÓDLEŚNE W PORĘBIE KOŁO ZAWIERCIA A g n ieszka R o k (C en tru m D zied zictw a P rzyrody G órnego Śląska), M agdalena Sochacka (P T P P „proN atura”, B ytom ) ilg o tn e łąki w ierzb o listn y , p ęp aw a W Fot. A. R ok należą do je m iękka, ru tew k a orliko- d n y ch z c e n n ie j listn a, ru te w k a w ą s k o szych przyrodniczo listna, sied m io p aleczn ik zbiorow isk. S tan o błotny, sierpik b a rw ie r wią one ostoję dla ski, starzec kędzierzawy, w ielu zagrożonych tu rz y c a D avalla, w ęży- P ełnik europejski i ch ro n io n y ch ga m o rd niski, w iązów ka tu n k ó w roślin. Jako siedliska szczególnie w aż bulw kow a. ne i zagrożone w E uropie zostały w ym ienione Pośród w ystępujących w D y rektyw ie Siedliskow ej Rady W spólnot tu zbiorow isk najw iększe Europejskich. N a sk u tek nieprzem yślanej dzia pow ierzchnie zajm ują pła łalności człowieka (zaorywanie, zalesianie, zm ia ty łąk trzęślicow ych i os- na stosunków w odnych przez m elioracje itd.) trożeniow ych. Ich bujną oraz zaprzestania odpow iedniego gospodaro i różnorodną gatunkow o wania, te półnatu raln e zbiorow iska w Polsce ruń budują m .in.: d o m i Ł a n y p e łn ik ó w n a po la n ie rów nież są coraz rzadsze. Z tego względu nująca trz ę ślic a m o d ra m iejsca ich w ystępow ania w m iarę m ożliwości oraz okazałe byliny dw uliścienne. W m aju bar tna, pępaw a błotna, kozłek całolistny, nieza pow inny podlegać praw nej ochronie. Takie w ne aspekty tw orzą: pełnik europejski i kosa pom inajka błotna, skrzyp błotny, m ięta n ad w łaśnie bogate florystycznie, w ilgotne i żyzne ciec syberyjski, w czerw cu m asow o kw itnie w odna. Rośnie tu rów nież siedm iopalecznik łąki zlokalizow ane są w północnej części G a r ostrożeń łąkowy, w lipcu m ieczyk dachów ko bło tn y .i kukułka szerokolistna. bu Tarnogórskiego, w rozległym kom pleksie w aty, om an w ierzbolistny, c h a b e r łąkowy, N a bogactw o florystyczne tego obszaru ma leśnym na południe o d c e n tru m Poręby. Te czarcik ęs łąko w y oraz sie rp ik b arw iersk i. w pływ zaw artość w ęglanu w apnia w podłożu. najbardziej interesu jące położone są na p o Towarzyszą im m niej rzucające się w oczy rza O jego obecności św iadczą licznie rosnące lanach śródleśnych o wielkości od jednego do dkie gatunki turzyc, jak: filcow ata, D em issa, rośliny kalcyfilne, m .in.: bukw ica zwyczajna, kilku h ek taró w w oddziale 77b oraz na obsza H artm an n a i H osta. W śród tra w w ypatrzeć przytulia północna, turzyca filcow ata. rze lasów p ryw atnych na północ od oddziału m ożna inne interesujące rośliny, m .in.: k u N a śródleśnych łąkach zaniechano tra d y 78 i na w schód od oddziału 117. kułkę szerokolistną, kruszczyka błotnego, go cy jn y ch sp o so b ó w u ży tk o w an ia. N ie k tó re Polany śródleśne nie tylko urozm aicają t u ryczkę w ąskolistną, ciem iężycę zieloną, starca z nich w o sta tn im czasie są koszone, siano je d tejszy krajobraz, ale p rzed e w szystkim sta n o kędzierzaw ego, pępaw ę m iękką i w ężym orda nak nie jest usuw ane. G ro m ad zen ie się m a te wią dogodne siedliska dla wielu rzadkich i chro niskiego. Pod koniec lata w yróżniają się różo- riału organicznego sprzyja pow staw aniu zbio nionych roślin. N a szczególną uw agę zasługują w oliliow e kielichy zim ow itów jesiennych. row isk nitrofilnych, co m oże prow adzić do w y stę p u jące tu b ard zo liczne p o p u lacje N a dość dużych pow ierzchniach w zdłuż zanikania barw nych i bogatych w rzadkie ga o bjęteg o o ch ro n ą całk o w itą p ełn ik a e u ro cieków w odnych rozwijają się ziołorośla z wią- tu n k i roślin zespołów łąk w ilgotnych. N ieko- pejskiego, m ieczyka dachów kow atego, zimo- zówką błotną i bodziszkiem b łotnym . C h a rak szone fragm enty polan zarastają brzozą i osiką. w ita jesiennego i kosaćca syberyjskiego. Ten terystyczną fizjonom ię te m u zbiorow isku na N ajkorzystniejszą form ą ochrony, która poz o statni ma tu taj jed n o z liczniejszych stano dają łany biało kw itnącej w iązów ki błotnej. w oliłaby zachow ać w artości przyrodnicze tych w isk w w o jew ództw ie śląskim . Rosną tu rów Spotkać tu m ożna ciem iężycę zieloną i m ieczy terenów , jest uży tek ekologiczny. Konieczny nież inne rośliny chronione, jak: ciem iężyca ka dachów kow atego. W teren ie zw raca uwagę je s t tu odpow iedni sposób gospodarow ania. zielona, goryczka w ąskolistna, kruszczyk b ło t w ariant tego zespołu z m asow o zakw itającym P łaty łąk trzęślicow ych i ostrożeniow ych m o ż ny, kukułka szerokolistna i pierw iosnka lekar pełnikiem europejskim . na byłoby kosić późnym latem raz w roku lub ska. Spośród gatunków rzadkich, k tó re zna W podto p io n y ch obniżeniach te re n u w ys przynajm niej raz na dw a lata. Pozwoliłoby to lazły się na C zerw onej Liście Roślin N aczy tęp u ją nieduże fragm enty je d n o ro d n y ch zbio na zaow ocow anie i w ydanie nasion przez b y niow ych G órnego Śląska, w ystępują tu: dzie row isk z dom inującym sitow iem leśnym . To liny oraz jednocześnie elim inow ałoby nalot w ięciornik błotny, koniopłoch łąkowy, om an warzyszą m u gatunki bagienne, jak: knieć bło- drzew i krzew ów inicjujących sukcesję lasu. □ Polany śródleśne w Porębie G o r y c z k a w ą sko listn a M ie c z y k d a ch ó w ko w a ty Fot. A. Rok 2 Centrum D ziedzictwa Przyrody Górnego Śląska PRZYRODA GÓRNEGO ŚLĄSKA N f 2 8 /2 0 0 2 PRZYRODA NIEOŻYWIONA KONODONTY - PALEONTOLOGICZNA ZAGADKA NIE TYLKO Z GÓRNEGO ŚLĄSKA Paw eł W o źn ia k (Państw ow y In sty tu t Geologiczny, O d d zia ł G órnośląski, Sosnowiec) bszar G órn eg o Śląska w iększości z nas tego m o m en tu , konodonty stały się ob iek tem O kojarzy się głów nie z zagłębiem w ęglo w ym , jed n y m z bogatszych na św iecie. Jednak zainteresow ania zarów no paleontologów, jak i geologów z uwagi na ich nie ustaloną pozycję region górnośląski, w k tórego obrębie zlokali system atyczną oraz w ysoką przydatność w b a zow ane jest G órnośląskie Z agłębie W ęglowe daniach stratygraficznych. (G Z W ), to nie tylko osady karbońskie. D zięki W toczących się dyskusjach próbow ano licznym w iercen io m w ykonanym w północno- odpow iedzieć na dw a głów ne pytania: do jakiej -w schodnim obrzeżeniu G ZW , a także tym , grupy zw ierząt należały konodonty oraz jaką k tó re sięgnęły podłoża karbońskich u tw o ró w spełniały funkcję? W pierw szym przypadku łą w ęglonośnych, poznano zróżnicow ane litolo czono je z bezszczękow cam i, rybam i, m ięcza gicznie, różnow iekow e skały: prekam bryjskie, kam i i robakam i. O d p o w ied ź na drugie pytanie paleozoiczne (obejm ujące okres od k am bru do była trudniejsza. Analizując podobieństw o ko perm u ) oraz m ezozoiczne (trias, ju ra ). nodontów do organów kopalnych i w spółczes S tratygrafię skał w ęglanow ych z tego ob nych organizmów, uznawano je za zęby ryb, ra- szaru określono na p o d staw ie oznaczeń m ak ro dule ślimaków, szczęki wieloszczetów, łuski, fauny, a także m ikrofauny, do której zalicza się elem enty w chodzące w skład skrzel p ry m ity m ałżoraczki i konodonty. Jak w ynika z d o ty ch w nych ryb, elem en ty w spierające tkanki m ięk czasow ych dośw iadczeń, szczególnie p rzy d at kie u czułkowców , elem enty staw onogów lub na i m iarodajna dla ustalenia w ieku skał w ę glonów. glanow ych d ew o n u i karbonu je s t m e to d a ko- N iektórzy badacze łączyli konodonty z pry n o dontow a. Polega ona na badaniu drobnych, m ityw nym i kręgow cam i, przy czym nie o k re „zębokształtnych” m ikroskam ieniałości, osią ślano ich funkcji jako zębów, poniew aż na gających w ym iary o d 0 ,2 do 3 ,0 m m , zbu d o W y b r a n e ele m e n ty m orfologiczne ko n o d o n ta pla tfo rm o w e g o na licznych zgrom adzonych okazach nigdy nie w anych z fosforanu w apnia (a p a ty tu ). p r z y k ła d z ie dew ońskiego o k a z u z ro d za ju P alm atolepis (w id o k stw ierdzono śladów funkcjonalnego starcia. górnej p o w ie rzch n i) o w ielkości 1 ,8 m m . O b ja śn ie n ia : P - W stan ie kopalnym w ystępują one głów nie p r z ó d (k o n ie c p r z e d n i), T - t y ł (k o n ie c ty ln y ), 1 - p la tfo rm a , K onodonty nie m ają te ż typow ej dla zębów 2 - w olne ostrze, 3 - g rzeb ień (o strze), 4 - p ła t w ew nętrzny, jako rozproszone elem en ty ap aratu w okółprze- kręgow ców jam y na m iazgę zębową, a zna 5 - p ła t z ew n ętrzn y, 6 - g u z e k ce n tra ln y , 7 - o r n a m e n ta c ja łykow ego. Ich stanow isko system atyczne jest (w ty m p r z y p a d k u w yk s z ta łc o n a w p o sta ci gu zkó w ) leziska zregenerow anych złam anych okazów w ciąż niejasne. T rudno te ż ustalić pow iązania w skazują, że w czasie w zrostu były one otoczo ko n o d o n tó w z innym i przedstaw icielam i św ia do późnego triasu ). Z niknęły bezpow rotnie ne m iękką tkanką. ta zw ierzęcego. Bez w ątp ien ia znajdow ane z pow ierzchni Z iem i około 20 0 m in lat tem u . Ju ż w latach 30. X X w. badacze am ery przez paleontologów szczątki należą do w y K onodonty często w ystępują w w apieniach kańscy i niem ieccy stw ierdzili uporządkow anie m arłych, nieznanych w spółczesnej nauce orga drobnoziarnistych, ale znane są te ż obserwacje zróżnicow anych m orfologicznie elem entów , nizm ów m orskich. O k res rozw oju ty ch zw ie elem en tó w k o n o d o n to w y ch w idocznych na k tó re układały się sym etrycznie param i, tw o rząt trw ał 3 4 0 m in lat (od w czesnego kam bru pow ierzchniach w arstw ow ania, np. łupków. rząc aparaty. To sugerow ało, że zw ierzęta te W próbach skalnych (pobranych do badań były dw ubocznie sym etryczne. Jed n ak nie zna M o d e l p rzyp u szcza ln e g o r o zm ieszcze n ia ele m en tó w w wo- k onodontow ych), z któ ry ch otrzym ano pozy jąc zupełnie ich w yglądu i przynależności sys k ó łp rzeły ko w ym a p a ra cie u k o n o d o n ta M a n tic o le p is subrecta. ty w n e wyniki, stw ierdza się dość często o b ec tem aty czn ej, nadaw ano o d ręb n e nazwy rodza P ow iększenie elem en tó w ok. 2 0 x (w g J . D z ik , 1 9 9 1 ). O p r a co w a n ie p la s ty c z n e M . S zu b ert ność przedstaw icieli m akrofauny re p re z e n tu jow e i gatunkow e różniącym się od siebie ze jących głowonogi, ram ienionogi, liliow ce oraz w n ętrzn ie okazom . S tw orzono ty m sam ym szczątki ryb. D uże nagrom adzenia konodontów podw aliny pod sztuczną klasyfikację kono d o n spotykane są zazwyczaj w osadach, k tó re po tów, która została pow szechnie zaakceptow a w staw ały w w yniku bard zo w olno zacho na, a co w ięcej - znalazła zastosow anie w b ad a dzących procesów sedym entacji. Dzięki rozle niach geologicznych. głem u w ystępow aniu, szybkiej ew olucji, w y D opiero w 1983 r. znaleziono odcisk zw ie sokiej frekw encji w próbach i w zględnie pros rzęcia konodontonośnego z zachow anym i frag tej identyfikacji, uzyskiw ane po rozpuszczeniu m en tam i aparatu konodontow ego (w głow o skały kw asam i organicznym i konodonty należą wej części) w osadach karbonu dolnego Szko d o najlepszych skam ieniałości przew odnich. cji. D zięki te m u odkryciu ustalono pew ne p o Po raz pierw szy św iat nauki dow iedział się dobieństw a tej skam ieniałości do dzisiejszych 0 konod o n tach w 1856 roku. C hristian Pan- stru n o w có w , o kształcie p rzypom in ający m der, naukow iec prow adzący badania osadów w ęgorza, lub do szczecioszczękich. Bliższe starszeg o p aleo zo ik u na obszarze E stonii, badania wykazały jed n ak różnice. O d stru n o Ł otw y i okolic P etersburga, w opublikow anej w ców różniła się ona brakiem chordy (struny), przez siebie „M onographie d e r fossilen Fische nie w ystępującej na odcisku. W b rew zew n ę t des silurischen S ystem s d e r russisch-balti rznem u podobieństw u aparatów kon o d o n to schen G o u v e rn e m e n ts” opisał i nazw ał nie w ych do chw ytnych aparatów szczecioszczę znane dotychczas szczątki organiczne. Ż ółta- kich, elem en ty ty c h d w u ty p ó w pow stały w o b ru n a tn y m , z ę b o p o d o b n y m e le m e n to m w odm ienny sposób. O ile ząbki szczecioszczę szkieletow ym nadał nazw ę „k o n o d o n ty ” (od kich rozwijają się w w yniku kutikularyzacji greckich słów konos = stożek i odous = ząb) w yrostków ciała i w m iarę w zrostu każdy 1 uznał je za zęby kopalnych ryb. Poczynając od ząbek je s t pogrubiony od w ew nątrz, o tyle ele- PRZYRODA GÓRNEGO ŚLĄSKA N r 2 8 / 2 0 0 2 Centrum D ziedzictwa Przyrody Górnego Śląska PRZYRODA NIEOŻYWIONA W c zesn o ka rb o ń sk i ko n o d o n t (zw ie rzę konodontonośne) - r ek o n stru k cja p o kro ju cia ła . O b ja ś n ie n ia : A - w id o k z b oku, B - w id o k z dołu. (Repr. z: J. D z ik „ D zieje ż y c ia n a Z ie m i" , 1 9 9 2 ) pują bardzo zm iennych rozm iarów p o d d aw an e działaniu w ysokich te m p e ra tu r zęby, pośród k tórych zazwyczaj w y stopniow o ciem nieją. P orów nyw anie barw in różnia się je d e n duży ząb główny deksow ych z koloram i okazów w ydobyty ch ze oraz szereg m niejszych, różnej w iel skał, um ożliw ia trak to w an ie ich jako „term o kości, zębów bocznych. Pozycja zę m e tru geologicznego”. M a to d uże znaczenie ba głów nego jest w ty m przypadku dla poszukiw ania w ęglow odorów . w ażnym k ry te riu m ta k so n o m ic z U stalenie biologii zw ierząt konodontonoś- nym . K onodonty złożone w ystępują nych jest w ciąż niejasne i poglądy na te n te m a t od ordow iku do triasu. znacznie się różnią. Najczęściej znajdow ane W skład k o n o d o n ta w ch o d zi pojedyncze elem en ty ap aratu w okółprzełyko- stożkow aty bądź p ły tk o w aty e le w ego należą do zw ierząt m orskich. Pokrój ciała m e n t bazalny, w ypełniający luźno ty ch zw ierząt określa się jako przypom inający jam ę bazalną. K onodont i elem en t w ęgorza (o znacznie m niejszych rozm iarach) bazalny nazw ane są łącznie holoko- lub minoga. Taki właśnie kształt posiadała wcze- no d o n tem . P ow szechnie znajdow a snokarbońska skam ieniałość odkryta na p o ne są jed n ak tylko konodonty bez w ierzchni łupku w arstw y krew etkow ej G ran- P r z y k ła d y ko n odontów za lic za n yc h d o g r u p y p o jed y n czyc h - 1, 2 , 3; p la t- ele m e n tu bazalnego. to n w Szkocji. fo rm o w ych - 4, 5, 6; złożonych - 7 , 8 (Repr. z: M . L in d s tr o m „ C onodonts", Badania u ltra stru k tu ry konodon S tw ierdzone w ty m przypadku odciśnięte 19 6 4 ) tó w u m o żliw iły w y o d rę b n ie n ie ślady tk an ek m iękkich są jed n ak o ponad 170 m en ty ap arató w k o n o d ontow ych sekrecjono- w śró d nich trz e c h głów nych grup, z których m in la t m ło d sze od p ierw szy c h zn an y ch w ane były o d zew nątrz. Przeciw ko p o k rew ień każda rep re zen tu je określony ty p w zrostu. Są szczątków konodontów . Tak w ięc niekonie stw u ze szczecioszczękim i św iadczy te ż w ys to: protokonodonty, p arakonodonty i eukon- cznie w szystkie zw ierzęta k o n o d o n to n o śn e tęp o w an ie na znalezionym okazie V-kształ- odonty. P roto k o n o d o n ty to grupa najstarsza, m iały m inogow aty pokrój ciała. O znaczałoby tń y ch segm entów m ięśniow ych (m iom erów ) k tó rej w iek zaw iera się w przed ziale od to, że w to k u ew olucji konod o n tó w nastąpiło i asym etria płetw y ogonow ej. A sym etria ta prek am b ru górnego (?) do ordow iku dolnego. przejście od przydennego try b u życia do życia dow odzi, że zw ierzę poruszało ogonem nie W skład jej w chodzą lekko w ygięte, poje planktonicznego, czy nektonicznego. Z nalezi z góry na dół Qak szczecioszczękie), lecz na dyncze stożki z głęboką jam ą bazalną, zbu ska k o n o d o n tó w z osadów ek strem alnie p ły t boki. Ruch taki charakterystyczny jest dla dow aną ze szklistego fosforanu w apnia. Ich kich środow isk w ydają się wskazyw ać, że niek strunow ców . w zro st zaczyna się od w ierzchołka. Parakono tó re zw ierzęta konod o n to n o śn e m ogły p ro Z achęceni ciekaw ym i obserw acjam i doko d o n ty w ystępują od k am bru środkow ego do w adzić try b życia zbliżony do bentosow ego. nanym i na okazie z 1983 r., naukow cy roz ordow iku. D o grupy tej zalicza się konodonty Przypuszczalnie filtrow ały cząstki pok arm u poczęli kolejne poszukiw ania zw ierzęcia kono- tw orzące p ro ste stożki zbudow ane ze szklis z w ody za pom ocą lofoforu. dontonośnego w ty c h sam ych, dolnokarboń- tego fosforanu w apnia, lecz środek ko n cen O m ó w io n e w artykule znaleziska niezna skich osadach Szkocji. Zostały one uw ieńczo try czn eg o w zro stu położony je s t tu ż p o d nych dotychczas szczątków zw ierząt zaw iera ne sukcesem . N a p o d staw ie budow y aparatów w ierzchołkiem . S tw ierdzono także obecność jących konodonty, jak rów nież prób ich rek o n znalezionych w głow owej części now ych o d kilku grubych w arstew ek rosnących w kierunku strukcji, nie w yjaśniają jednoznacznie ta k p rzy cisków, udało się je zaliczyć do rodzaju C ly- podstaw y oraz głęboką jam ę bazalną. Euko- należności biologicznej, jak i funkcji aparatów dognathus. nodonty, czyli kon o d o n ty w łaściw e, w ystępują konod o n to w y ch ty ch zagadkow ych sk am ie W spółczesne badania związane z próbą roz od o rd o w ik u d olnego d o tria su górnego. niałości. N ajczęściej pojaw iające się w litera wiązania zagadki, jaką stanow ią dla p aleo n to Z łożone są z k onodonta w łaściw ego i w yraź tu rze naukow ej opinie sugerują, że konodonty logii konodonty, dostarczają w iele now ych in nego ele m e n tu bazalnego. O bydw a elem en ty m ogły być: form acji. Pojedyńcze elem enty ap aratu kono- cechuje m ik ro stru k tu ra lam ellarna, w zrastają • w ew nętrznym i elem en tam i w spierają dontow ego dzieli się ogólnie na trzy grupy: ca koncentrycznie. K onodonty w łaściw e dzielą cym i ciało zw ierząt nektonow ych. Pogląd te n • „pojedyncze zęb y ” lub „konodonty p ro się na pojedyncze (p ro ste stożki), beleczkow e, p o p arty je s t zdolnością k o n odontów do rege s te ” (p ro ste stożki), znane też jako tzw. ko ostrzow e i platform ow e. neracji i brakiem śladów starcia ząbków, n o d onty dystakodidow e, znajdow ane są w osa C iekaw e w yniki otrzym ano także o bserw u • narządam i chw ytnym i aparatu gębowego d ach od kam bru dolnego do syluru, jąc barw ę konodontów , uzyskanych po m ace (nie m iażdżącym i, ani nie żującym i), • „konodonty p latfo rm o w e”. W planie b u racji p ró b skalnych p o b ra n y c h z różnych • aparatam i gębow ym i lub przygębow ym i dow y ty c h k o n o d o n tó w w yróżnia się szeroka, odsłonięć lub rdzeni w iertniczych. Barwa ele bezszczękow ych kręgow ców lub m ałych stru spłaszczona część „dolna” (platform a), która m e n tó w konod o n to w y ch jest zm ienna: od bla- nowców. m oże być o rnam entow ana rzędam i ząbków lub dożółtej do ciem nobrązow ej, praw ie czarnej Jednakże ogrom na intensyfikacja i w szech guzków, k tó re przylegając do siebie w części do białej lub krystalicznie przezroczystej. Z m ia stronność badań nad problem atyką kono d o n osiowej tw orzą tzw. grzebień. Z ąbki te są na zabarw ienia w yw ołana jest przem ianam i tó w pozw ala żywić nadzieję, iż rozwiązanie m niej w ięcej rów nej w ielkości. G ru p a ta w ys śladow ych substancji organicznych po d w pły tajem nicy w yglądu i pozycji system atycznej tęp u je w osadach od o rdow iku do triasu. w em te m p e ra tu ry (we w n ętrzu Z iem i). Z a organ izm ó w zaw ierających k o n o d o n ty je s t • „konodonty złożone”, nazyw ane te ż ko- leżność barw y od te m p e ra tu ry ustalił ekspery spraw ą niedalekiej przyszłości. Być m oże przy nodo n tam i gałązkow ym i lub grzebieniow ym i. m en taln ie A .G . E pstein z zespołem w 1977 r. czynią się do tego rów nież badania p row a N a charakterystycznej, wąskiej listw ie w y stę Z aobserw ow ano, że elem en ty k onodontow e dzone w regionie górnośląskim . □ © Centrum D ziedzictwa Przyrody Górnego śląska PRZYRODA GÓRNEGO ŚLĄSKA M r 2 8 / 2 0 0 2 |5 TAJEMNICE PRZYRODY ZBIORNIKOW ZAPADLISKOWYCH W CZUŁOWIE Iga L e w in (U niw ersytet Śląski, K atow ice) Z a g rze b ka pospolita ąska, ułożona z betonow ych płyt droga W zbiornikach zapadliskow ych w ystępują maków, rów nież swojego gatunku, skrzek pła W prowadzi do kom pleksu 7 zbiorników w odnych znajdujących się w Czułow ie. Ich zespoły roślinne charakterystyczne dla w ód m e- zotroficznych i eutroficznych. D om inują zes zów, m artw e zw ierzęta), błotniarka jajow ata oraz zatoczek rogowy. Z atoczek rogowy, jak brzegi częściowo obetonow ano i um ocniono ka poły pałki szerokolistnej i m anny m ielec, n a to wszyscy krajow i przedstaw iciele rodzin Zato- m ieniem dołow ym , stanow iącym odpady ko m iast w jed n y m z zapadlisk m ożna spotkać czkow atych, ma m uszlę zw iniętą spiralnie w je palniane. Uw agę zw racają w ystające ponad zespół ponikła błotnego. Kosaćce żółte, k tó dnej płaszczyźnie; charakterystyczna dla rodzi poziom wody obum arłe pnie drzew. Kiedyś rósł rych nasiona rozsiew ane są przez w odę, kw itną ny jest krew czerw ona dzięki obecności hem o w tym m iejscu las liściasty. O becnie jego miejsce od m aja do lipca nad brzegam i w szystkich globiny w osoczu. zajęły zrekultyw ow ane zbiorniki zapadliskowe. zbiorników. G a tu n k ie m rzadko spotykanym W zbiornikach żyje i osiąga ogrom ny sukces Pojawiły się, podobnie jak na całej W yżynie jest ta tarak zwyczajny, którego niew ielki płat kolonizacyjny w odożytka nowozelandzka, nie Śląskiej, w w yniku osiadania gruntu nad w y rozwija się przy brzegu tylko jednego ze zbior wielki ślim ak o m uszli osiągającej wysokość 6,5 eksploatowanym i pokładam i węgla kamiennego. ników. Rozmnaża się w egetatyw nie, a jego m m . Ślim ak te n został zawleczony w końcu N astępnie zapadliska te zaczęły napełniać się obupłciow e kw iaty kw itnące w czerw cu i lipcu X IX w ieku do Europy, natom iast na G órny wodą. Ich powierzchnia jest zróżnicowana i w y zebrane są w charakterystyczne kolbow ate Śląsk dotarł dopiero w latach 70. X X w. In tere nosi od 100 d o 25 0 0 0 m 2. kw iatostany (ow oce nie w ykształcają się). sujące jest to, że jest jedynym europejskim Podłoże w m iejscach w ystępow ania tych ro gatunkiem rozm nażającym się partenogenety- ślin jest różnorodne: od m ineralnego do skraj cznie. W N ow ej Z elandii w ystępują populacje nie zabagnionego osadam i organiczno-m ineral- obupłciow e tego gatunku, sam ice i sam ce o di- nym i. D om inującym w osadach dennych m i ploidalnej liczbie chrom osom ów wynoszącej nerałem jest kw arc. W ystępujące: kaolinit, illit, 34. N atom iast w E uropie w ystępują populacje nim it i m o n tm orylonit to m inerały ilaste, ty p o partenogenetyczne z przew agą sam ic o różnej w e dla środow iska w odnego. liczbie chrom osom ów - 46 lub 52. Praw dopo W w odach zbiorników żyją 2 gatunki małży dobnie pojaw ienie się w odożytki now ozelan oraz 18 gatunków ślimaków. W śród nich są dzkiej w E uropie jest zasługą linii żeglugowych, W - M a s k i i -: z A i f i ' gatunki uw ażane za rzadkie i nielicznie spoty k tóre w X IX w. połączyły W ielką Brytanię PAPIERNICZE S lL E S lA N P A filk i kane na teren ie W yżyny Śląskiej, np. rozdziel- z A ustralią i N ow ą Zelandią. Zbiorniki z wodą nopłciow a żyw orodka pospolita, której długość słodką dla statków napełniano w strum ieniach L o k a liza c ja zb io r n ik ó w za p a d lisk o w y ch w C zu ło w ie życia ocenia się na 7-10 lat, rozdętka zaostrzo i staw ach N ow ej Z elandii, następnie płukano na, która przybyła do Polski z południow ej w odą u ujścia Tamizy. W zbiornikach zapad W pierw szym m o m encie w idok takiego Europy i zatoczek lśniący o czerw onobruna- liskowych w C zułow ie w iele osobników tego krajobrazu m oże budzić m ieszane uczucia. Czy tnej, silnie połyskującej m uszli. Rzadki w tych gatunku spotkać m ożna na wąskim liściu m an m oże rozwijać się tu życie? Jakiej jakości jest środow iskach jest zatoczek spłaszczony o drob ny m ielec, jak rów nież na betonow ych u m o tu w oda? N iek tó re w łaściw ości chem iczne w ód nej m uszli w ysokości 1-1,2 m m . W ystępuje tu cnieniach brzegów. zapadlisk tylko nieznacznie przekraczają norm y te ż ro zdzielnopłciow a zagrzebka pospolita, Z biorniki zapadliskow e zostały zarybione. w yznaczone dla III klasy czystości wody. Tak której m uszla osiąga w ysokość 15-18 m m oraz W ich w odach w ystępują wzdręgi, karasie sre jest w przypadku azotu azotynow ego w w ięk przytulik jeziorny o czapeczkow atej, przypłasz brzyste i złociste, karpie, okonie, płocie oraz szości zbiorników oraz fosforanów, siarczanów czonej i pozbaw ionej zw ojów muszli. Ten o sta t im ponujące, jak na tego ty p u środow iska w o i cynku w jed n y m z zapadlisk. N a w łaściwości ni odnotow any został w największym zapad dne, 8-kilogram ow e szczupaki i 2-kilogram owe fizyczno-chem iczne w ód tego ty p u zbiorników lisku na zanurzonych liściach m anny m ielec liny. w pływ ają podsiąkające w ody kopalniane, spły oraz kam ieniach. G atu n k iem licznie spotyka K om pleks zbiorników zapadliskow ych sta wy pow ierzchniow e, opady atm osferyczne, za nym jest niew ybredna pod w zględem pobie now i ostoję dla życia różnych gatunków, w k tó nieczyszczenia pow ietrza oraz odpady kopal ranego pokarm u błotniarka stawowa, o muszli rej m ożna prow adzić badana nad ekologią nie niane stanow iące w zm ocnienie ich brzegów. wysokości do 70 m m (zjada m .in. kokony śli tylko mięczaków. W zbiornikach zapadlisko-[> B ło tn ia rk a sta w o w a Ż y w o r o d k a p a s k o w a n a Iu) i b ło tn ia r k a s ta w o w a (b) Ż y w o r o d k a pospolita Nr 2 8 /2 0 0 2 3 Centrum D ziedzictwa Przyrody Górnego Śląska NATURA 2000 - EUROPEJSKA SIEĆ EKOLOGICZNA PROPOZYCJE Z WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO (cz. 2) N A T U R A 200(1 G rzegorz C ierlik, W ojciech M róz, Joanna Perzanow ska (In sty tu t O chrony P rzyrody P A N , K raków ) a teren ie G órnego Śląska, m im o że jest i rezerw atów przyrody. E lem enty istotne dla N on w znacznym stopniu zurbanizow any i silnie przekształcony przez przem ysł, zacho zachowania europejskiego dziedzictw a przyrod niczego znajdą się w sieci ekologicznej N atura szarów są zlokalizow ane w południow ej części w ojew ództw a i obejm ują górskie lasy oraz k o m p le k s zb io rn ik ó w w o d n y c h w d olinie wały się cenne enklaw y rodzim ej przyrody. 2000 (patrz Przyroda G órnego Śląska nr 27). G ó rn ej Wisły. N a te re n ie innych S O O znaj C zęść z nich została już objęta ochroną praw ną P ierw otny jej p ro jek t przew iduje utw orzenie dziem y m .in. w apienne wzgórza, m uraw y kse- poprzez u tw orzenie parków krajobrazow ych na ty m obszarze 14 Specjalnych O bszarów roterm iczne, torfow iska i stare sztolnie. Pro O c h ro n y (S O O ), o b e jm u ją ponow ane S O O to głów nie te re n y o charak cych łącznie obszar 151 891 ha terze n atu raln y m i półnaturalnym . N ajw iększą (z tego na teren ie woj. śląskie p ow ierzchnię zajm ują lasy (65% ). P onadto go znajduje się 138 255 ha). duży udział m ają teren y użytkow ane rolniczo Ponad 60% p ro p o n o w an y ch (28%) oraz zbiorniki w o d n e (4%). W gra obszarów to teren y znajdujące nicach w ojew ództw a śląskiego znalazły się się już p o d ochroną w ram ach rów nież niew ielkie fragm enty trzech obszarów krajow ego system u obszarów w ytypow anych w sąsiednich w ojew ództw ach. chronionych. O koło 58% po P rzedstaw iony p ro jek t sieci N atura 2000 w ierzchni S O O zajm ują parki został obecnie poddany w nikliw ej w eryfikacji. krajobrazow e, 1,7% - rezerw a Jej ostateczny kształt zostanie ustalony po ty przyrody, a 0 ,8 % - obszary szczegółow ych konsultacjach ze specjalistam i chronionego krajobrazu. N aj pracu jący m i na te re n ie w o jew ó d ztw a ślą w iększe z proponow anych ob skiego. □ LISIA S P E C J A L N Y C H O B S Z A R Ó W O C H R O N Y SIECI M A T U R A 2 0 0 0 W W O J E W Ó D Z T W I E ŚL ĄSKI M Powierzchnia liczba typów Liczba Nr Nazwa obszaru siedlisk gatunków (ha) 2Zat. 1 DS* z Zat. Z DS" 174 O STO JA C Z Ę ST O C H O W SK A 2244 8 9 175 O STO JA JU R A JSK A 440.1 4 7 176 O S T O J A ŚliO U K O W O JU R A J S K A 5732" 7 5 ¡85 S U C IIY M Ł YN 963 2 1 190 L A S Y T U R A W S K IE 12 8 5 8 " 6 3 201 S Z T O L N IE B L A C H Ó W KA - - 1 202 B A G N A A N T O N IÓ W ' ■ Ł Ę K N IC E 179 8 I 207 SO D O W A GÓRA 30 1 1 208 D O L IN A P O T O K U Ż A B N 1 K 188 2 209 STAW Y L Ę Ż C Z A K 695 6 4 211 L A S Y K O B IÓ R S K IE 1 P S Z C Z Y Ń S K I E 18874 2 214 D O L IN A G Ó R N E J W I S Ł Y 36711 U 6 M a p a Specjalnych O b sza ró w O c h r o n y ( S O O ) p ro jekto w a n yc h w ra m ach sieci N a tu r a 2 0 0 0 na terenie w o je w ó d ztw a s'ląskiego. N u m e r y o b sza ró w s ą zgodne 218 B E S K ID Ś L Ą S K I 40439 7 3 z n u m e ra m i w tabeli. 1 - S O O o p o w ie rzch n i < 1 0 0 ha, 2 - S O O o p o w ie rzch n i > 224 B E S K ID Ż Y W IE C K I 28575 15 10 1 0 0 ha, 3 - lasy, 4 - zb io r n ik i w odne *D S - D y r e k ty w a S ied lisko w a , * * - c zę ść ob sza ru [>w ych i w okół nich obserw uje się liczne gatunki m alakologów, ale te ż herpetologów , ornitolo w C zułow ie, w któ ry m znalazły ostoję rośliny ptaków w odnych, płazy oraz gady (żmija zygza gów oraz botaników. i zw ierzęta, teren te n pow inien zostać uznany kow ata). W jed n y m z nich w ystępują gąbki W zbiornikach zapadliskow ych W yżyny za uży tek ekologiczny. Z adbajm y o stabilność, słodkow odne. Teren te n niew ątpliw ie m oże Śląskiej obserw uje się zazwyczaj u b óstw o w ys integralność i piękno tej w spólnoty biotopow ej stanow ić obiekt zainteresow ań zarów no dla tępow ania i zagęszczenia m ięczaków. W ynika i pozw ólm y jej żyć w łasnym życiem . □ to z lokalizacji tych zbiorników w najbardziej B ło tn ia rk a ja jo w a ta Z a to c z e k rogow y zdegradow anych regionach W yżyny Śląskiej. S pośród 19 gatunków ślim aków odnotow anych w tego ty p u środow iskach w odnych, aż 12 to gatunki rzadkie i nieliczne. D o takich zalicza się m .in. żyw orodkę pospolitą, zagrzebkę pospo litą, zatoczka lśniącego czy przytulika jezior nego. N atom iast w zbiornikach zapadliskow ych w C zułow ie gatunki te są liczne i tw orzą trw ałe populacje. Z e w zględu na niew ątpliw e w alory przyrod nicze kom pleksu zbiorników zapadliskow ych Nr 2 8 / 2 0 0 2 ŚWIAT ZWIERZĄT PTAKI GORNEGO SLĄSKA CZ. II. PTAKI NIELĘGOWE K r z y s z to f H enel* (P a rk K rajobrazow y „C ysterskie K om pozycje K rajobrazow e R u d W ie lk ic h ”) łów nym czynnikiem determ inującym roz latują ptaki z północnych i w schodnich p o p u G m ieszczenie g atu n ków oraz skład aw ifau- ny danego obszaru je s t zdolność p tak ó w do lacji danego gatunku (np. gaw ron, kawka, gil). O k re s p o lęg o w y ch koczow ań, m igracji przem ieszczania się i w ędrów ki, dzięki u m ie i zim ow ania dostarcza m ożliw ości obserw acji jętn ości aktyw nego lotu. Ptaki przew yższają p ta k ó w n ielęg o w y ch na G ó rn y m Ś ląsku. sw oim i m ożliw ościam i lokom ocyjnym i inne W pierw , w ram ach dyspersji polęgow ej, p o g ru p y zw ierząt ląd o w y ch . S p o śró d fauny jawiają się koczujący przedstaw iciele g atu n P liszka cy try n o w a (sam iec) regionu sezonow e w ęd ró w k i p odejm ują także ków, k tó ry ch lęgowiska położone są sto su n tradycyjnie odlatujących ptaków do podjęcia n iek tó re n ieto p erze, a z bezkręgow ców m o kow o niedaleko granic naszego regionu (m .in. prób zim ow ania. C oraz częściej m ożna zoba tyle, lecz ich m igracja nie w ykracza poza nasz czapla biała). N astęp n ie trw a przelot daleko- czyć zim ującego sam otnika, św iergotka łą k o n ty n en t. Tym czasem w iele krajow ych p o p u d y sta n so w y ch w ędrow ców , przem ieszczają kow ego, rudzika czy kopciuszka. Regularnie lacji p tak ó w zim uje w południow ej Afryce, cych się z położonych na dalekiej północy lę zim ują już stadka korm oranów , czapli siwych, a zasługująca na m iano rekordzisty rybitw a gowisk do m iejsc zim ow ania w obszarze śró d wodników , kokoszek - gatunków , k tó re d aw p o p ielata, sp o rad y cz n ie p rzelatu jąca przez ziem nom orskim i w A fryce (siew ka złota, bie- niej zim ow ały na G ó rn y m Śląsku sporadycznie G ó rn y Śląsk, dociera aż do w ybrzeży A n ta r gusy, b ro d ziec śniady). P rzylatują rów nież lub nie czyniły tego w ogóle. ktydy. Przyczyną w ędrów ki w iększości ptaków p taki, dla k tórych G ó rn y Śląsk jest częścią H istoria badań ornitologicznych na G órnym jest zm niejszenie się dostępności pokarm u na areału zim ow ania (gągoł, bielaczek, m yszołów Śląsku zaczyna się na przełom ie XVI i XVII obszarze lęgowisk w raz ze zm ianą pór roku. w łochaty, jem iołuszka, czeczotka, itp .). w ieku, dzięki działalności Kaspara Schwenck- Z w iązany z m igracjam i p taków różny sta W ędrów kę p tak ó w m ożna dostrzec w każ felda. O becnie badania awifaunistyczne w posz tu s ich w ystępow ania na obszarze G órnego dym m iejscu naszego regionu, jed n ak szlaki czególnych częściach naszego regionu k o n tynu Śląska prow adzi d o w yodrębnienia gatunków m igracji w ielu gatunków biegną przede w szys owane są przez: • Częstochow ską G ru p ę O gól lęgow ych (p atrz P rzyroda G órnego Śląska N r tk im w zdłuż dolin rzecznych: Warty, G órnej nopolskiego Towarzystwa O chrony Ptaków (ul. 2 7 /2 0 0 2 ) i nielęgow ych: przelotnych - poja O dry, G órn ej W isły i ich dorzeczy. Jesienią tr a O brońców W esterplatte 17 m 80, 42-200 C zę wiających się regularnie podczas p rzelotów sy te w iodą w k ierunku obniżeń i przełęczy stochow a), • Górnośląskie Koło Ornitologiczne i zim ow ania oraz zalatujących - pojaw iających w pasm ach Beskidów i S u d etó w W schodnich. (Katowickie Koło SO PTZool.), Dział Przyrody się na G ó rn y m Śląsku nieregularnie, p rzy p ad Szczególne je s t znaczenie zbiorników zaporo M uzeum Górnośląskiego (PI. Sobieskiego 2, kow o i sporadycznie, czasem stw ierdzonych w ych i kom pleksów staw ów w dolinach rzek, 41-902 B ytom ), 'O rnitologiczną G ru p ę Robo zaledw ie jed en raz. na k tó ry c h jesie n ią gro m ad zą się ty siąc e czą Doliny G órnej Wisły „C zaplon” - G ru p ę N a G ó rn y m Śląsku w ystępują ptaki o ró m igrujących p tak ó w w odno-błotnych, stada lokalną OTOP, Dział Przyrody M uzeum G ó r żnym ty p ie w ęd ro w n o ści. W śród gatunków nocujących w szuw arach ptaków w róblow a- nośląskiego (PI. Sobieskiego 2, 41-902 Bytom ), lęgow ych m ożem y w yróżnić ptaki osiadłe i ko tych, a w raz z nim i także ptaki drapieżne. •K lub O rnitologów w Bielsku-Białej (adres do czujące, pozostające cały rok w bezpośredniej W om aw ianym regionie funkcję taką pełnią korespondencji: Jan Król, ul. Sikorówka 164, lub nieco dalszej okolicy m iejsc rozrodu, np. zbiorniki zaporow e na N ysie Kłodzkiej, Z bio 43-385 Jasienica) oraz ornitologów z ośrodka jastrząb, sroka, pluszcz. O bok ptaków w ę d ro rnik Turawski, kom pleksy staw ów w sąsiedz opolskiego. □ w nych, u k tó ry ch w szystkie osobniki o p u tw ie Bram y M oraw skiej (Łężczok i W ielikąt), szczają lęgowiska, żyją ptaki częściow o w ę Z biornik G oczałkow icki w raz z kom pleksam i W zw iązku z wątpliwościami Czytelników doty d row ne, u k tó ry ch tylko część m igruje, a p o staw ów w D olinie G ó rn ej Wisły, Z biornik czącymi informacji o ptakach lęgowych, zamiesz czonej w części I artykułu (patrz Przyroda Górnego zostałe osobniki nie odlatują (np. myszołów, Żyw iecki. O kolice w ym ienionych akw enów Śląska N r 27/2002) wyjaśniamy, że na omawianym sikory). W przypadku kosa w ędrów kę p o d ej dostarczają najlepszych w regionie m ożliw ości obszarze w ciągu o s t a t n i c h d w u s t u lat odnotowano m ują p tak i z zasiedlającej lasy populacji o ce obserw acji ogrom nych stad ptaków , a je d 347 gatunków ptaków, w tym 206 lęgowych (z któ chach pierw o tn y ch , n atom iast osobniki zsy- nocześnie dla sam ych p tak ó w stanow ią ostoje rych 191 gnieździ się współcześnie /miniona dekada/, nantropizow ane są osiadłe i zim ują w naszych um ożliw iające im odpoczynek oraz regenerację a 15 zaprzestało lęgów na Górnym Śląsku). m iastach. Jeszcze inne ptaki opuszczają G órny zasobów en e rg e ty c z n y c h organizm u p rzed Artykuł napisany w okresie zatrudnienja Autora Śląsk na okres zim ow ania, ale zjawisko to jest dalszą w ęd ró w k ą. W aru n k iem przetrw an ia ) Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska słabiej zauw ażalne, gdyż na ich m iejsce przy ptasich populacji jest nie tylko ochrona ich b io to p ó w lęgowych, ale także R y b itw a w ielkodzioba B e rn ik la bialolica zachow anie m iejsc w ykorzysty w anych w okresie p rz e lo tó w i zim ow ania. Z im ow anie p tak ó w na ob szarze G órnego Śląska rów nież należy do in teresu jący ch zja w isk, zw łaszcza w o statnich la tach , w któ ry ch staliśm y się św iadkam i w ielu zm ian w skła dzie aw ifauny zim ującej. W pływ Fot. R. K r a k o w c z y k przem ysłu, niezam arzające z po w o d u z rz u tu ścieków i p o d grzanych w ód rzeki i zbiorniki w odne, p o w ta rz a ją c e się ła god n e zim y skłaniają w iele 8 PHZYR0DA GÓRNEGO ŚLĄSKA N r 2 8 /2 0 0 2 O Cenirum D ziedzictwa Przyrody Górnego Śląska Ł a b ęd ź c z a m o d zio b y Ł ęcza k N u r czarn o szyi PTAKI N I E L Ę G O W E G O R N E G O S L Ą S K A Gatunki przelotne Gatunki zalatujące NURY nur czarnoszyi, n. rdzawoszyi nur białodzioby*, n. lodowiec PERKO ZY perkoz rogaty PEŁNOPŁETW E kormoran mały, pelikan różowy BRO D ZĄCE czapla biała czapla modronosa, cz. nadobna, cz. złotawa, ibis kasztanowaty*, warzęcha F L A M IN G I czerwonak* B L A S Z K O D Z IO B E bielaczek, gęś biatoczelna, g. zbożowa, lodówka, ogorzałka, bemikla białolica, b. kanadyjska, b. obrożna, b. rdzawoszyja, cyranka modroskrzydła, ohar, szlachar edredon, gęś krótkodzioba, g. mała, łabędź czamodzioby, markaczka, ster- niczka*, uhla J A S T R Z Ę B IO W E błotniak zbożowy, myszołów włochaty bielik wschodni*, błotniak stepowy, kaniuk, kurhannik, orlik grubodzioby, orzeł cesarski, o. stepowy, orzełek, sęp kasztanowaty*, s. płowy ŚÓKÓŁÓW ATE drzemlik, kobczyk pustułeczka, raróg, sokół skalny Ź U R A W iÓ W E hubara, strepet*, żuraw stepowy* S IE W K O W E biegus malutki, b. mały, b. krzywodzioby, b. płaskodzioby, b. biegus arktyczny, b. długoskrzydły, b. morski, b. płowy, b. tundrowy, b. wiel rdzawy, b. zmienny, brodziec pławny, b. śniady, dubelt, ki, czajka towarzyska, kulik cienkodzioby, mewa blada, m. obrożna, m. kam usznik, kulik mniejszy, kwokacz, łęczak, mewa mała, siodłata, m. trójpalczasta, mornel, orlica, płatkonóg płaskodzioby, rybitwa m. srebrzysta, m. żółtonoga, ostrygojad, piaskowiec, płatko- czubata, r. krótkodzioba, r. popielata, sieweczka morska, siewka złotawa, nóg szydłodzioby, rybitwa biatoczelna, r. wielkodzioba, szablodziób, szczudłak, terekia, w ydrzyk długosterny, w. tęposter ny, w. wiel siewka złota, siewnica, szlamik, wydrzyk ostrosterny ki, żwirowiec łąkowy, ż. stepowy STE PÓ W K I pustynnik* KU KU ŁKO W E kukułka czubata SO W Y sowa ja r zębata*, s. śnieżna KRASKO W U żołna W RÓ BLO W E czeczotka, górniczek, jemiołuszka, jer, rzepołuch, śnieguła, białorzytka płowa, czeczotka tundrowa, drozd ciemny*, d. różnogardły, świergotek rdzawogardły kalandra białoskrzydła*, krzyżodziób modrzewiowy, k. sosnowy, łuskowiec*, pasterz, pomurnik, poświerka, sikorka lazurowa, skowrończyk krótkopal- cowy, świergotek tajgowy, ś. tundrowy, świstunka górska, ś. żółtawa*, tamaryszka, trznadel czubaty, t. złotawy*, trznadelek, wierzbówka, wójcik | * status dawny (gatunki stwierdzone przed rokiem 1950) © Centrum Dziedzictwa Przyrody ( lórtu‘go Śląska PRZYRODA GÓRNEGO ŚLĄSKA Nr 2 8/2 0 0 2 li » Z W IER Z Ą T EKOLOGIA WIOSLAREK K rystyn a P ila rczyk (U niw ersytet Śląski, K atow ice) ioślarki są dro b nym i skorupiakam i za kowy i liczebność m ieszkańców ty c h zbior W m ieszkującym i głów nie w ody słodkie, tylko nieliczne gatunki z rodzaju Podon i Eva- ników. Z biorniki czyste charakteryzują się dużym bogactw em gatunków , ale liczebność dne przystosow ały się do życia w m orzach. każdego z nich je s t zależna od czynników W ystępują w jeziorach, staw ach, sadzaw kach, środow iskow ych i biotycznych, w ynikających starorzeczach. Są słabym i pływ akam i, dlatego ze w spólnego zam ieszkiw ania zbiornika przez w rzekach zasiedlają zatoki, w któ ry ch prąd różne g atu n k i. W zb io rn ik ach zanieczysz w ody jest słabszy. W zbiornikach w ody sto czonych skład gatunkow y populacji w ioślarek jącej w y stęp u ją zarów no w strefie otw artej je s t ubogi, tylko nieliczne z nich są zdolne w ody jak i w strefie przybrzeżnej. W strefie przystosow ać się do panujących tam w aru n czonego w w odzie, ale jest bardzo w rażliwa na przybrzeżnej grom adzą się w w olnych przes ków. Są to te gatunki, k tó re w drodze rozw oju substancje toksyczne w ydzielane przez glony. trzen iach w ody m iędzy kępam i roślin, w w ar zdołały w ykształcić przystosow ania pozw a D latego też w ystępuje tam , gdzie zachodzi stw ie w ody bezp o śred n io nad osadam i d en n y lające im żyć w w arunkach niskiego natlenienia intensyw ny rozkład m aterii organicznej i gdzie m i oraz przyczepiają się do roślin za pom ocą wody. Z aw artość tle n u rozpuszczonego w w o jest dużo bakterii, którym i ch ętn ie się o d h akow atych odnóży. dzie jest bow iem głów nym czynnikiem lim i żywia. U nika nato m iast środow isk, w których M ożna je złow ić w każdej porze roku, ale tu ją c y m w y s tę p o w a n ie w ielu g a tu n k ó w m asow o rozwijają się glony, nie towarzyszy m asow y rozwój w ykazują tylko latem . Żyją w ioślarek. Z w ykle taki zbiornik zam ieszkują zakw itom wody. P referuje ciepłe wody, ale w w od ach czystych i zanieczyszczonych, a w dw a lub trzy gatunki w ioślarek, z k tórych często p rzezim o w u je w ak ty w n ej fo rm ie, ty ch o sta tn ich często tw orzą bardzo liczne je d e n rozwija się m asow o. Takie zjawisko częs w ykazuje bow iem szeroką tolerancję w obec populacje. W w odach zanieczyszczonych su b to obserw ujem y w naszych zbiornikach na te m p e ra tu ry . W o sta tn ic h latach zniknęła stancjam i organicznym i rozwijają się bakterie, Śląsku. z w ielu zbiorników na G ó rn y m Śląsku w sku k tó re są u lu b io n y m p o k arm em w ioślarek. W m ałych i ciepłych staw ach, także w ok te k popraw y w nich jakości wody. Wioślarki, zjadając bak terie, biorą udział w pro resow o w ysychających bajorkach w ystępuje N ieco m niejsza jej krew niaczka, podobna cesie sam ooczyszczania wody. M o in a brachiata. W m ocno zanieczyszczo do niej D aphnia pulex, osiąga do 3,5 m m W ioślarki są organizm am i ciepłolubnym i. nych w odach tw orzy m asow e populacje. Jest długości, najczęściej byw a jednak mniejsza. W zim nej porze ro k u w zbiornikach w odnych w ażnym składnikiem zooplanktonu, poniew aż Szczególnie ch ę tn ie zasiedla m ocno zanie m ożna spotkać ty lk o nieliczne aktyw ne osob odgryw a dużą rolę w procesie sam ooczyszcza czyszczone okresow e zbiorniki, ale w ystępuje niki niew ielu gatunków . W iększość gatunków nia w ody i jest po k arm em dla ryb. Z e w zględu ta k ż e w d u ży ch sta w ach rybnych , s ta ro w ioślarek zim uje w postaci jaj trw ałych, zim o na m ałe rozm iary (0,8-1,5 m m ) je s t u lubio rzeczach i w eutroficznych zbiornikach zaporo wych, z k tó ry ch d o p iero na w iosnę rozwijają nym po k arm em narybku. Je st m ało wrażliwa w ych. W ystępuje w w arstw ach w ody bogatych się form y aktyw ne. N iska te m p e ra tu ra i u b o na zasolenie wody. G łó w n y m czynnikiem , w pokarm , o odczynie obojętnym lub słabo gie zasoby p okarm ow e ograniczają w y stęp o ograniczającym jej w ystępow anie, jest te m p e alkalicznym . U nika w ód kw aśnych. Je st m ało w anie w ielu g atunków w ioślarek oraz liczeb ratu ra wody. O p ty m aln a te m p e ra tu ra w ody w rażliw a na zasolenie w ó d śródląd o w y ch . ność ty ch , k tó re są zdolne przystosow ać się do dla tego gatunku wynosi pow yżej 18°C . W na W obec te m p e ra tu ry m a m niejsze w ym agania niekorzystnych w arunków . Zanieczyszczenia turalnych zbiornikach w ody M o in a brachiata niż D aphnia m agna. N ie p referuje w ó d cie w p ro w ad zan e do naszych w ó d p o w ierzch je s t w ięc okresow ym m ieszkańcem związanym płych, ale optym alna dla niej tem p eratu ra niow ych rów nież w pływ ają na skład g atu n z letnią porą roku. Pojawia się na przełom ie wynosi powyżej 12° C . W ykazuje także zna kw ietnia i m aja, a znika w październiku. czną to lerancję w obec zaw artości tlen u roz W m ałych i dużych staw ach i jeziorach puszczonego w w odzie. Jej obecność stw ierdza w y s tę p u je d ro b n a w io ślark a - C h y d o ru s się przy zaw artości tle n u wynoszącej 0,1 m g/l. sphaericus. W ystępuje w strefie otw artej w o W w odach m ocno zanieczyszczonych osiąga dy, przy brzegu, na roślinach i przy dnie. Jest d uże zagęszczenie, nadając często w odzie czer m ało wrażliwa na zasolenie i zanieczyszczenie w one zabarw ienie. W procesie sam ooczysz wody. C zęsto m ożna ją złow ić zim ą. Osiąga czania w ody odgryw a podobną rolę jak D a p h w ielkość zaledw ie 0,5 m m . Je st gatunkiem nia m agna. O dżyw ia się głów nie drobnym pospolitym na G ó rn y m Śląsku. d e try tu se m , bakteriam i i drobnym i glonam i. N ajpospolitszą w ioślarką jest rozw ielitka C zęsto zim uje w aktyw nej form ie. w ielka - D aphnia m agna. Je st ch arak tery sty W w odach czystych i słabo zanieczyszczo cznym m ieszkańcem m ocn o zanieczyszczo nych, słodkich i słonaw ych, w ystępu je drobna n y ch m ały ch sta- w ioślarka Bosm ina longirostris. Je st m ało w ra w ów i sadzaw ek. W żliwa na zasolenie wody, ale unika w ó d m ocno B o sm in a longirostris C h y d o r u s sphaericus m ocno obciążonych zanieczyszczonych. Jej ubarw ienie jest jasne, zanieczyszczeniam i szaro-białe. Z am ieszkuje strefę otw artej w ody organicznym i i cie i w olne p rzestrzenie w ody m iędzy kępam i płych w odach roz roślin w strefie przybrzeżnej. W ystępuje w za w ija się m asow o. kresie te m p e ra tu r 0,5-25° C , ale p referu je Rozwielitka wielka te m p e ra tu ry w granicach 8-18° C . Je st g atu n je s t o d p o rn a na kiem pospolitym na Śląsku. O pod w y ższo n ą za Rysunki zamieszczone w tekście wg Flóssner D. w a rto ść am o n iak u 1972. Krebstiere, Crustacea Kiemen- und Blattfiisser, oraz niską zaw a r Branchiopoda Fischlause, Branchiura. Die Tierwelt to ść tle n u rozpusz Deutschlands. 60 Teil. 10 PRZYRODAGDRNEGOSLĄSKA Nr 2 R /2 0 0 2 5 Centrum D ziedzictwa Przyrody Górnego Śląska Zdjęcie A u to r a LISTY I I M E N C J E ^ 3r ' NOWE ZAGROZENIE DLA PTAKÓW R om an P ieła (Pogrzebień) żenie, jakie pow odują p rzed m io ty z tw orzyw a przyniesiony do gniazda, próbow ał w ydostać sztucznego. Ż yłki oraz sznurki od snopow ią- się na zew nątrz, ale zawisł na pętli ze sznurka załek są używ ane przez ptaki jako uzupełnienie i zginął. W gnieździe zginęło z głodu sześć m ateriału do b udow y i w yściełania gniazd. piskląt. Sznurek, na któ ry m zawisł ptak, m ie W id ziałem ta k ie p rzy p ad k i w gniazdach rzył 126 cm długości. bociana białego, drozda śpiew aka, gąsiorka, N a polach, łąkach i drogach śródpolnych kosa, k o pciuszka, m akolągw y, p o k rzew ek często w idzim y porzucone pęki plastikow ych i w ielu innych ptaków . W sznurki przyniesione sznurków. Trudno dokładnie określić, jaka jest M a r tw y m a z u r e k do gniazda łatw o zaplątują się zarów no pisklę śm ie rte ln o ść w śró d p ta k ó w spow odow an a ostatn ich latach obserw uje się ciągły ta, jak i dorosłe ptaki. Każdy ru ch i próba tego ty p u odpadam i. Pod w rażeniem o b ser W w zro st ilości o d p a d ó w sztucznych - opakow ań, b u telek, w orków fo z tw o rzy w osw obodzenia się z pułapki w yw ołuje u nich ból. Po kilku dniach darem nej szam otaniny w acji zredagow ałem te k s t apelu do rolników i działkow iczów w raz z prośbą o uprzątn ięcie liowych itp. N ie ulegają one rozpadow i i mogą i cierpień n astępuje pow olna śm ierć uw ięzio znajdujących się na ich polach i działkach leżeć w ziem i n aw et kilkadziesiąt lat. O g nego osobnika, a często także śm ierć głodow a o d padów ze sznurków foliow ych i w ysłałem go rom ną szkodliw ość ty c h w yrzucanych w szę nielotnych m łodych. d o kilku redakcji prasy lokalnej. M am na dzie od p ad ó w u św iadom iłem sobie podczas P ew nego razu zau w aży łem m artw eg o dzieję, że apel te n spotka się ze zrozum ieniem , k o n tro li b u d e k lęgow ych dla p ta k ó w na m azurka tu ż przy w locie do budki lęgowej że nauczyciele, działkow icze i rolnicy zrozum ią potrzeby K artoteki G niazd i Lęgów U n iw er zawieszonej na w ysokości ok. 8 m . Po bliż i uśw iadom ią innym , jak dużym zagrożeniem sy te tu W rocław skiego, k tórej jeste m w spół szych oględzinach i otw arciu b udki stw ie r dla naszych skrzydlatych przyjaciół m oże być p racow nikiem . S tw ierd ziłem w ielkie zagro dziłem , że p tak zaplątał się nóżką w sznurek każdy kaw ałek porzuconego na polu sznurka. □ KRUSZCZYK DROBNOLISTNY Zdjęcia A u to r a GINĄCY GATUNEK NA GÓRNYM ŚLĄSKU K r z y s z to f Spałek (U niw ersytet O polski, O pole) K ruszczyk drobnolistny to w ieloletnia byli skiego na Śląsku O polskim został odkryty przez na należąca do rodziny storczykowatych, Jackischa w roku 1878. W późniejszym czasie o drobnych w ąskolancetow atych lub jajow a podano dokładniejszą lokalizację m iejsca jego ty ch liściach. Jego kw iaty barw y zielonawej lub w ystępow ania - na północ od W ilczego Jaru czerw onobrunatnej zebrane są tzw. ,^Volfsschlucht” koło Ka w luźny, jed n o stro n n y kw iato K ruszczyk drobnolistny na stano- m ienia Śląskiego. W okresie w isku koto K am ienia Śląskiego stan. K w itnie od czerwca do li- m iędzyw ojennym zebrany zo pca. G atu n ek te n rośnie w la stał w ok o licach G ó rażd ży sach liściastych, szczególnie b u przez K. Bialuchę, którego okaz K w ia ty k r u s z c zy k a drobnolistnego kowych, w drzew ostanach o nie zielnikow y znajduje się w zbio w ielkim zw arciu i przew ażnie rach przyrodniczych M uzeum czyk drobnolistny został odkryty przez B. Paw na ekspozycji południow ej, na Śląska O polskiego. Po II w ojnie łowskiego w roku 1928. G atu n e k te n w ystęp u żyznych glebach o odczynie obo św iatow ej kruszczyk d ro b n o je w buczynie i jej obrzeżach na wzgórzu Lipo jętn y m do zasadowego. listny został stw ierdzony przez wiec. Kruszczyk drobnolistny na J. Jeśm ana w 1962 r. m iędzy S tanow iska kruszczyka drobnolistnego na leży do ginących składników na K am ieniem Śląskim i G óraż- G ó rn y m Śląsku są n iestety bardzo poważnie szej flory. Z e względu na rzad dżam i. Po ty m czasie nie został zagrożone. N a w zgórzu Lipow iec istnieje p o kość w ystępow ania został u m ie p ow tó rn ie odnaleziony, stąd też tencjalna m ożliwość jego zniszczenia, gdyż te szczony na „Liście roślin zagro g atunek te n został na teren ie ren te n jest intensyw nie penetrow any, o czym żonych w Polsce” i „Polskiej w ojew ództw a opolskiego zali św iadczą ścieżki prow adzące w najbliższym są czerw onej księdze roślin”. Po czony do kategorii w ym arłych. siedztw ie stanow iska. S tanow isko koło Kam ie dany został w Polsce dotychczas D opiero w trak cie badań flory - nia Śląskiego je s t rów nież zagrożone zniszcze z pięciu stanow isk, z których stycznych, prow adzonych w li- niem . Z najduje się bow iem na teren ie, który dw a znajdują się na G ó rnym p cu 1998 r. w okolicach Ka w przyszłości zostanie w łączony do kopalni w a Śląsku. Są to: Kam ień Śląski m ienia Śląskiego, odnaleziono pienia „G órażdże” należącej do spółki G ó koło Strzelec O polskich i wzgó p o w tó rn ie jego stan o w isk o . rażdże C e m e n t S.A. Istotnym zagrożeniem dla rze Lipowiec w Babicach koło Z najduje się ono m iędzy G ó- tego gatunku jest rów nież zbieranie okazów Chrzanow a oraz okolice Czaszy - rażdżam i i K am ieniem Śląs przez florystów. D latego te ż konieczne jest o b na koło Sanoka, rezerw at „G ra kim , na te ren ie nieczynnych jęcie stanow isk kruszczyka stałą kontrolą w ce bowiec" koło Pińczowa i w znie w yrobisk w apienia, porośnię lu rejestrow ania ew entualnych zm ian w p o p u sienie Pieninki w Pieninach. ty ch ciepłolubną buczyną sto r lacji. P row adzenie b ad ań autekologicznych Kruszczyk drobnolistny na czykową. N a stanow isku w Ba pozwoli na podjęcie zabiegów m ających na celu stanow isku koło Kam ienia Ślą bicach koło C hrzanow a krusz- jak najkorzystniejszy rozwój tego gatunku. □ © Centrum D ziedzictwa Przyrody Górnego Śląska PRZYRODA GÓRNEGO ŚLĄSKA III 2 0 / 2 0 0 2 Zdjęcia A u to r k i „DOŁY” - ZAPOMNIANY ZAKĄTEK W BYTOMIU-ŁAGIEWNIKACH D aria P io n tek (B ytom ) o ły ” to lokalna nazwa topograficzna pogrzebano zm arłych na cholerę w 1905 D f nieckow atej dolinki rozciągającej r., rów noleżnikow o na północ od dzielnicy Byto- się znajduje się tablica upam iętniająca lokalizację w Łagiew nikach polskiej kw a m ia-Łagiew nik, pom iędzy ulicam i C horzow te ry w ojennej. W ty m rów nież m iejscu, ską i Łagiew nicką. Są one w zasadzie zachod przybita do drzew a, w ypisana niezgrabną nim frag m en tem nieco większej doliny o silnie ręką m ała blaszana tabliczka inform uje, przekształconej rzeźbie, ciągnącej się od okolic iż grzebano tu też zm arłych Ż ydów i in K a c z k i kr z y ż ó w k i M ichałkow ie (Siem ianow ice Śląskie). N a p ół nych w ięźniów z pobliskiego obozu w ok noc o d Łagiew nik łączy się ona z inną doliną, resie II wojny św iatow ej (w Łagiewnikach znaj różow ej do purpurow oczerw onej zebrane są rozciągającą się z pn.-w sch. części śró d m ie dow ała się filia obozu ośw ięcim skiego). w luźne grono na szczycie w yprostow anej ścia, dając początek dolinie G ó rn ej Bytom ki. O becny ch arak ter i stan tego te re n u jest łodygi oraz powój polny z lejkow atym i kw iata Ten rzadko o becnie odw iedzany, a naw et w dużym stopniu e fe k te m działalności czło m i barw y białej lub różow ej. Tem u zbioro zapom niany zakątek m iasta w raz z przyległym wieka. P ółnocne zbocze doliny zostało zatarte w isku nieodłącznie tow arzyszy ostrożeń lance niew ielkim park iem m oże być cennym obiek przez zrekultyw ow aną hałdę górniczą (ośrodek tow aty, pokrzyw a zwyczajna, kom osa biała te m dydak ty czn y m ze w zględu na w artości sportow y R ozbark), n ato m iast w większości oraz łopian, zw any popularnie rzepem , osią przyrodniczo-krajobrazow e i historyczne. To nie upraw iane kom pleksy rolnicze stały się gający jesienią 2 m w ysokości. w łaśnie przez D oły i dalej w zdłuż Bytom ki nieużytkam i. Fizjonom ia doliny zniekształcona W m iejscach w ilgotnych i podtopionych w kierunku Rudy Śląskiej przebiegało p o łu d została przez wysoki nasyp kolejowy. w ystępują zbiorow iska roślinności wysokiej, niow e obrzeżenie niem ieckiego klina te ry to Z e w zględu na różny stopień uw ilgotnienia przew ażnie o ch arakterze leśno-zaroślow ym . rialnego w bijającego się w obszar Polski od podłoża sukcesja roślinności w „D ołach” p rze D rzew ostan jest urozm aicony. O bok gatunków strony Bytom ia, po podziale G órnego Śląska biega w ielokierunkow o. W ystępują tu zbioro typ o w y ch dla siedlisk w ilgotnych (olcha czar w 1922 r. Tutaj też odnajdujem y relikty naj w iska roślinności w odnej i bagiennej, łąkowej, na, w ierzba płacząca czy topola czarna) wys nowszej historii tej części Śląska. N a p o łu d zaroślow ej oraz leśnej. R eprezentują one różne tęp u ją tu gatunki ty p o w e dla grądu, m .in. grab niow ym skraju doliny w pobliżu przejazdu stadia rozw ojow e. D om inującą form acją są łą pospolity, dąb szypułkowy, lipa drobnolistna, kolejow ego przy ul. Krzyżowej znajduje się ki. Z aobserw ow ać m ożem y łąki ani nie w y jawor. schron bojowy, k tó ry w chodził w skład pasa kaszane, ani nie w ypasane. W ystępują tu w yłą N iezw ykle urozm aicony jest drzew ostan polskich fortyfikacji stałych, noszącego nazw ę cznie rośliny p o sp o lite, nie m niej jed n ak ich w przyległym parku im. Mickiewicza (dawniej O bszar W arow ny Śląsk, w ybudow any w latach różnorodność gatunkow a spraw ia, że przez ca G o e th e Park), założonym na początku X X w., 1934-38. W pobliżu przejazdu od strony ul. łe lato aż do późnej jesieni u trzym ują się bar z w ykorzystaniem resztek naturalnego lasu Łagiewnickiej, w zagajniku rozpościerającym w ne krajobrazy. K olorystykę tego ekosystem u i ukształtow ania te ren u . W ystępuje tu m .in. się na m iejscu daw nego cm entarza, na którym kształtują m .in. takie gatunki, jak: w szędobyls klon srebrzysty, klon zwyczajny, m o d rzew ki podagrycznik pospolity, biedrzeniec m niej europejski, bożodrzew gruczołkowaty, kasz „ D oły" w Ł a g ie w n ik a ch szy, lepnica biała, koniczyna łąkowa, pięciornik tanow iec biały, robinia akacjowa, wiąz polny, gęsi, jaskier ostry, podbiał pospolity, złocień to p o la biała oraz głóg jednoszyjkowy. Z roślin właściwy, rum ianek pospolity, m niszek p o spo ności krzew iastej na uwagę zasługuje kalina lity, szafirek drobnokw iatow y, tasznik pospoli hordow ina, dziki bez czarny, róża dzika oraz ty, babka zwyczajna, bylica pospolita, gółka dłu- śnieguliczka biała - krzew z charakterystyczny goostrogowa, groszek żółty, wyka ptasia, wil- m i ow ocam i pestkow ym i podobnym i do jagód żyna ciernista i chaber łąkowy. Z traw na uwagę koloru białego, różowego, czerw onego, rzadko zasługuje kupków ka pospolita oraz grzebienica granatow ego. pospolita. W zaroślach i na obrzeżach zbio Różnorodność środow isk stw arza w m iarę row isk roślinności wysokiej w zrok przyciąga dogodne w arunki do gniazdow ania ptaków. w ierzbów ka kiprzyca, której kw iaty barw y od Są to zw ierzęta w większości płochliw e, je d nak bez tru d u m ożna tu zaobserw ow ać kaczkę Z b io ro w iska roślinności w o d n ej i s z u w a ro w e j w yk szta łc o n e w ek o system a c h w odnych krzyżów kę, łyskę oraz kokoszkę w odną. C za sem m ożna napotkać podryw ającego się z za rośli lub wysokiej traw y bażanta lub kuro- patw ę. W ażną częścią „D ołów ” je s t ekosystem wodny. Przepływ a tę d y niew ielki ciek w odny, b io rący p o c z ą te k na obszarze zesp o łu przy rodniczo-krajobrazowego „Żabie Doły", a ucho dzący do rzeki Bytom ki na tzw. Z am łyniu. Ten jedyny lew obrzeżny dopływ Bytom ki na te r e nie m iasta Bytom ia nosi nazwę Rowu G ra n i cznego. K oryto oraz rozlew iska p o to k u są m iejscem w ystępow ania roślinności wodnej i bagiennej. W ystępuje tu m asow o trzcina p o sp o lita, pałka szerokolistna oraz m anna m ielec. W oczkach i zastoiskach w odnych spo tykam y rzęsę drobną. 12 PRZYRODA GÓRNEGO ŚLĄSKA N r 2 8 / 2 0 0 2 Centrum D ziedzictwa Przyrody Górnego Śląska PARK FABRYCZNY W CZAŃCU NA POGÓRZU ŚLĄSKIM R obert W. M ysłajek (Stow arzyszenie dla N a tu ry „ W IL K ”, G odziszka) w ierzchołek zajm uje staw z charak tery sty cz w ie i pobliskim kanale. G niazduje tu para nym półw yspem w kształcie litery „Y”. Ra puszczyków, pełzacze ogrodow e, rudziki, zię m iona p ó łw y sp u zak o ń czo n e są k opcam i by, kowaliki, szpaki, pokrzew ki czarnołbiste, w idokow ym i. D ookoła staw u biegnie ścieżka, kosy i w iele innych ptaków. przed laty połączona z półw yspem d rew niany N iestety, krajobrazow e i przyrodnicze w a m i m ostkam i, obecnie już nie istniejącym i. lory parku nie są w należyty sposób zabezpie W założeniu parku w idoczna je s t sym etryczna czone przed dew astacją. Istnieją tu dzikie w y kom pozycja, oparta na osi północ-południe, sypiska, w y d e p ty w a n e są now e ścieżki. przebiegającej przez środek dw orku. Z asad W m iejscach, gdzie w yrzuca się śm ieci i p o niczy drzew ostan parku tw orzą gatunki kra piół, rozwijają się nitrofilne zarośla bzu czar jow e. Przew aża dąb szypułkow y i olsza czarna, nego. N iszczone są drzew a. W ycięto rosnące liczne są także klony i lipy. W śród krzew ów tu niegdyś cisy, p o m n ik o w y ch rozm iaró w dom inuje leszczyna oraz d eren ie. Z najdują się jaw ora, a także kilka lip i choinę kanadyjską, tu rów nież pojedyncze egzem plarze drzew tw orzących głów ną oś kom pozycyjną parku. S ta w - typ o w y biotop r zek o tk i egzotycznych, a w śró d nich skrzydłoorzech W alory przyrodnicze i krajobrazow e w p e ł ogórze Śląskie jest obszarem w znacznym kaukaski, żyw otnik zachodni, żyw otnik ol P stopniu przekształconym antropogenicz brzym i i choina kanadyjska. Łącznie zinw en ni uzasadniają objęcie te re n u parku ochroną w fo rm ie zespołu przyrodniczo-krajob razo nie. Zlokalizow anych jest tu w iele m iast i w io ta ry z o w a n o blisko p ię ć d z ie sią t g atu n k ó w wego. Z esp ó ł te n pow inien objąć rów nież p o b sek, a zagęszczenie ludności przekracza w oko drzew i krzewów. liski fragm ent doliny M łynów ki, porośnięty licach Bielska-Białej 3 0 0 o só b /k m 2. W yraźne B ardzo in te re su ją c a je s t fauna p ark u . przez okazały drzew ostan dębow o-klonow y jest ubóstw o obszarów chronionych, ograni S trych dw orku, pełniącego obecnie funkcję w raz z aleją d ę b u szypułkow ego, b ęd ącą czających się d o kilku niew ielkich rezerw atów przedszkola, służy za schronienie dla podkow - jeszcze przed kilku laty pom nikiem przyrody. o b ejm u jący ch frag m en ty te re n ó w leśnych. ców m ałych i nocków orzęsionych - oba ga W arto byłoby zw rócić uw agę w ładz gm iny N iedoceniane są pozostałe godne ochrony ob tu n k i w „Polskiej czerw onej księdze zw ierząt” także na ochronę innych cennych przyrodniczo szary, np.: dolina rzeki Soły z pozostałością la m ają sta tu s skrajnie zagrożonych i ginących. obszarów C zańca, jak np. źródliska i doliny sów i zarośli łęgowych, rozległe kom pleksy W ty m m iejscu m ogą czuć się jed n ak bez po to k u D om aczka, będących ostoją rzadkich staw ów rybnych oraz liczne parki. Tylko część piecznie, gdyż dyrekcja przedszkola życzliwie gatunków roślin, oraz zarośli łęgow ych w zdłuż znajdujących się na Pogórzu Śląskim parków patrzy na ich obecność. Prow adzone przez rzeki Soły. □ u jęta jest w ew idencji W ojew ódzkiego K onser autora odłow y n ie to p e M io d y kos Borow iec w ie lki (sa m ica j w atora Zabytków . W iele jest jed n ak takich, rzy w sieci wykazały, że k tó re p o m im o n iep o śle d n ic h w artości nie te re n parku w ykorzys objęte są żadną form ą ochrony. Jed n y m z nich tyw any jest jako m iejsce jest park fabryczny przy Z akładach Produkcji polow ań rów nież przez Tektury w C zańcu w gm inie Porąbka. inne gatunki ty ch ssaków H istoria parku związana jest z działalnością - m roczka p osrebrzane rodziny Habsburgów , którzy w połow ie X IX go, gacka brunatnego i bo w ieku w ybudow ali w C zańcu m łyn, zasilany ro w ca w ielkiego. P ark z energii w odnej płynącego tu kanału - M ły zam ieszkiw any jest ró w nówki. W końcu X IX w. m łyn przerobiony nież przez w iele innych został na funkcjonującą do dzisiaj fabrykę te k zw ierząt: łasicę, gronos tury. O b o k niej u sy tuow any jest niewielki taja i kunę d o m o w ą. dworek, graniczący od południa z parkiem . Park S p o tk ać m ożna tak że zajm uję p o w ierzch n ię 2 ,5 ha, k sz ta łte m piżm aka, żywiącego się zbliżony jest do w ydłużonego trójkąta. Jego m ałżam i, żyjącymi w sta O g ó ln a p a n o r a m a „D ołów " [> W licznych staw kach i zastoiskach dobre nia m iejsca p rzez rośliny w o d n e in n e m u w aru n k i życia znajduje w iele organizm ów . zbiorow isku. Ten dość złożony proces, o k re W płytkich zbiornikach w odnych oraz ich ślany m ianem lądow acenia zbiorników w o d otoczeniu m ożna zaobserw ow ać bogatą faunę nych, jest klasycznym przykładem sukcesji bezkręgowców, k tó re rep rezentują m .in. śli pierw otnej, która przebiega w edług schem atu: m aki. D o najczęściej sp o ty k a n y ch należy: staw - bagno - torfow isko - łąka - zarośla zatoczek rogowy, błotn iark a staw ow a, ślimak krzew iaste - las. zaroślowy oraz ślim ak wielki - gatunek lądowy N a przykładzie om aw ianego te re n u m ożna nie posiadający m uszli. zapoznać się z szeroko p o jęty m zjaw iskiem W sp ecy ficzn y m śro d o w isk u w odnym antropopresji. W ystępują tu różne form y ak ty obserw ow ać m ożem y ciekaw e procesy m ające w ności człow ieka (nasypy kolejow e, drogow e, różny przebieg i stopień nasilenia. Ł atw o tu hałdy), a także liczne przykłady innej dzia zauważyć proces spłycania i zarastania zbior łalności, w w yniku której środow isko n atu ra ników w odnych, co doprow adza do u stę p o w a lne uległo transform acji. □ © Centrum D ziedzictwa Przyrody Górnego Śląska PRZYRODAGÓRIIEGDŚLĄSKA N r 2 8 / 2 0 0 2 PHILIPP JAKOB SACHS VON LEVENHAIN I POCZĄTKI LEOPOLDYNY (CZ. 2) Z okazji 350 rocznicy p o w stania N iem ieck iej A k a d em ii P rzyrodników L eopoldyny M irosław Syniaw a (C horzów ) ie przeszły jed n ak bez echa długoletnie szcie od roku 1830 Wrocław. Chociaż dzięki N starania Sachsa, by nakłonić cesarza L e opolda I d o objęcia A kadem ii opieką. Starania jego staraniom A kadem ia otrzym yw ała sub w en cje od w ładców w ielu krajów byłego te m iały o tyle d u że znaczenie, że w olne m ias cesarstw a, główny ciężar jej utrzym ania, pod to S c h w e in fu rt g w aran to w ało w p raw d zie w arunkiem pozostawania siedziby Akadem ii na A kadem ii sw obodną działalność, jed n ak w ła ich obszarze, wzięły na siebie Prusy. dze m iejskie w żaden sposób nie zam ierzały W krytycznej sytuacji, gdy polityczne zaan w sp ie rać p ry w a tn e g o to w a rz y stw a n a u k o gażowanie N eesa von E senbeck w yw ołało ze wego. Zabiegi Sachsa i jego następ có w przy strony w ładz pruskich żądanie jego usunięcia niosły rezu ltat 7 sierpnia 1687 roku, kiedy to ze stanow iska prezesa, okazało się, że opieka cesarz objął A k ad em ię opieką, zagw arantow ał Prus jest znacznie m niej bezinteresow na, niż jej niezależność od dynastii panujących w posz opieka cesarska. C złonkow ie A kadem ii zwarli czególnych krajach cesarstw a i nadał jej nazwę co praw da szeregi i udało im się ocalić suw e „Sacri Rom ani Im perii A cadem ia C esareo- renność Leopoldyny, jednak była to już za L eopoldina N atu rae C u rio so ru m ”. H erb em pow iedź w szystkich późniejszych ingerencji. A kadem ii stał się noszony przez jej członków Po śm ierci N eesa von E senbeck prezesam i złoty pierścień z po d trzym yw aną przez dw a L eopoldyny byli D ietrich G eorg Kieser (1779- H e r b L eo p o ld yn y w ęże księgą - na jed n ej z jej stro n znajdow ała 1862) i C arl G u stav C arus (1 789-1 8 6 9 ), po się dew iza N u n q u am otiosus, na drugiej zaś - ruiny doprow adzili A kadem ię piąty prezes nich zaś nastał W ilhelm Friedrich G eorg Behn oko spoglądające na Słońce. Pierścień um iesz Johann Jakub Baier (1 6 7 7 -1 7 3 5 ) i siódm y (1 8 0 8 -1 8 7 8 ), który stw ierdził, że stru k tu ra czony był na niebieskiej tarczy, w której prezes F erdinand Jakob Baier (1 7 0 7 -1 7 8 8 ). A kadem ii jest zdecydow anie przestarzała i przy zw ieńczeniu znalazła się korona i cesarski S iedziba A k ad em ii zgodnie z p rz y ję ty m stąpił do jej reform ow ania. A kadem ię podzie orzeł. W śród licznych przyw ilejów przyzna zw yczajem znajdow ała się tam , gdzie pracow ał lono na 9 sekcji, a obszar jej działania podzie nych A kadem ii szczególnie w ażne było praw o jej prezes, zatem kolejno przenoszona była ze lono na 15 okręgów, w których w ybierano od publikow ania bez cenzury oraz praw o m ia S ch w ein fu rtu do N orym bergi, Augsburga, Alt- 1 do 3 adjunktów . O bok zniesienia przydom now ania m agistrów, bakałarzy, licencjatów oraz dorfu, E rfu rtu , H alle i znów do N orym bergi. ków i daw nych, cesarskich przywilejów, znie d o k to ró w m edycyny, filozofii i praw a, k tó re Począwszy od X V III stu lecia członkostw o siono wóczas rów nież dożyw otnie pełnienie w zbudziło p ro te sty uniw ersytetów . w niej było spraw ą coraz bardziej prestiżow ą, funkcji prezesa, starą zaś nazwę zastąpiono na O d m o m e n tu przyjęcia Sachsa liczba przyj w obec czego w po czet jej członków obok tak zwą C esarska Leopoldyńsko-K arolińska N ie m o w an y ch w p o c z e t czło n k ó w A k ad em ii w ybitnych lekarzy i przyrodników , jak H aller, m iecka A kadem ia Przyrodników. Kolejny p re Ślązaków nieu stan n ie rosła. W pierw szych 50 H erschel, H u felan d , G m elin , G o e th e , Spal- zes, Karl H erm an n K noblauch (1 8 2 0 -1 8 9 5 ), latach jej istnienia w śró d przyjętych do niej lanzani czy H u m b o ld t, zaczęto te ż przyj na stałą siedzibę A kadem ii w ybrał H alle. 2 50 członków znalazło się 25 Ślązaków. Biorąc m ow ać biskupów , kaznodziejów dw orskich, Z e w szystkich zm ian ta ostatnia była dla p o d uw agę, że A kadem ia przyjm ow ała w sw e m in istró w , szam belanów , s ta ro s tó w g ó rn i A kadem ii szczególnie niekorzystna, gdyż już szeregi lekarzy z całego obszaru C esarstw a czych, konsulów i wszelkiego rodzaju radców. w k ró tce najliczniejsi i najbardziej wpływ ow i Rzymskiego N aro d u N iem ieckiego i krajów Jako ciekaw ostkę w arto dodać, że pierw szą stali się w niej przedstaw iciele U niw ersy tetu ościennych, była to liczba św iadcząca o szcze kobietą w A kadem ii była księżna K atarzyna w H alle, narzucając jej prow incjonalny sposób g ó lnych u z d o ln ie n ia c h lekarzy ze Śląska. R om anow na Daszków, pierw sza dam a dw oru m yślenia, którego nie przezw yciężyły starania W arto dodać, że i w n astępnych stuleciach rosyjskiej cesarzow ej, przew odnicząca C e sar kolejnych prezesów : Karla von F ritscha (1838- o d setek Ślązaków w szeregach L eopoldyny skiej A kadem ii N auk w P etersburgu, przyjęta 1906), A lberta W angerina (1 8 4 4 -1 9 3 3 ), A u u trzym yw ał się zawsze na w ysokim poziom ie. w roku 1789 z przydom kiem „U rania A rcto a”. gusta G u tz m e ra (1 8 6 0 -1 9 2 4 ) i Johanna Wal- W X V II stu le c iu o bok lekarzy m iejsk ich N a początku w ieku X IX nastały tru d n e th e ra (1 8 6 0 -1 9 3 7 ). S kutkiem tego było pom i z W rocław ia, K am iennej G óry, Jeleniej Góry, czasy dla Akadem ii. W roku 1806 przestało ist nięcie przy w yborze now ych członków tak w y Brzegu, Ścinawy, L ubania, Z ielonej G óry, nieć C esarstw o Rzymskie N arodu N iem iec b itn y ch uczonych z przełom u X IX /X X wieku, K łodzka i Jaw ora w m atry k u le A kadem ii fi kiego, a w raz z nim skończył się cesarski pa jak W ilhelm Roentgen, R obert Koch, Emil Fi gurow ał też Paul A m m an „D ry an d er” z W ro tro n at, który otaczał A kadem ię przez 134 lata. scher, H erm an n Ludw ig F erdinand von H elm - cławia, p ro feso r U n iw ersy tetu w Lipsku oraz D la sprostania now ym w yzw aniom w roku h oltz czy F riedrich A ugust von Kekule. Jo h an n D aniel M ajor „H esp eru s” z W rocławia, 1818 w ybrano na prezesa L eopoldyny noszą N a rok przed objęciem w ładzy w N iem p ro feso r U n iw ersy tetu w Kilonii. cego przydom ek „A ristoteles III” wybitnego czech przez nazistów prezesem Leopoldyny Losy A kadem ii p o d opieką cesarską zależne botanika C hristiana G o ttfried a D aniela Neesa został w ybitny biochem ik Emil A bderhalden były o d um iejętn o ści kolejnych prezesów , a z von Esenbeck (1 776-1858), o którym obecny (1 8 7 7 -1 9 5 0 ), na barki którego spadł ciężar ty m i byw ało różnie. D o jej rozw oju przyczynili prezes Benno P arthier całkiem słusznie napisał, obrony A kadem ii przed ingerencjam i ze strony się z pew nością Jo h ann G eo rg Volckamer, że w zorem Ludw ika X IV m ógłby pow iedzieć now ych w ładców N iem iec. N iezależność u d a trzeci prezes, Lucas S chroeck (1 6 4 6 -1 7 3 0 ), o sobie: „A kadem ia Przyrodników to ja ”. Ten ło m u się zachow ać jed n ak za cenę wielu czw arty prezes, i A ndreas Elias B üchner (1701 - najbardziej pom ysłow y i najaktywniejszy prezes upokarzających ustępstw , w śród których było -1 7 6 9 ), szósty prezes. W ybór dziew iątego oraz w dziejach Akadem ii, człow iek o gigantycznym m .in. w ykreślenie z m atry k u łu osób żydow d ziesiąteg o p rezesa - Jo h a n n a C h ristia n a dorobku naukow ym , a zarazem idealista o ra skiego pochodzenia i w ciągnięcie do niego D aniela S chrebera (1 7 3 9 -1 8 1 0 ) i Friedricha dykalnych poglądach, spraw ow ał swój urząd w ielu osób odpow iedzialnych za teoretyczną W en d ta (1 7 3 8 -1 8 1 8 ) - okazał się n ien aj przez 40 lat. Siedzibą A kadem ii za czasów jego stro n ę rasow ej polityki III Rzeszy. lepszym posunięciem , zaś na skraj finansow ej prezesury były: Erlangen, później Bonn, a w re G d y po II w ojnie św iatow ej siedziba Leo-1 14l PRZYRODA GÓRNEGO ŚLĄSKA N r 2 8 / 2 0 0 2 5 Centrum D ziedzictwa Przyrody Górnego Śląska ŚW IAT ZWIERZĄT BOCIANY W MIKOŁOWSKIM OGRODZIE BOTANICZNYM J ó z e f Św ierad (G órnośląska W y ższa S zko ła H andlow a, K atow ice) W sierpniu 1999 r., w godzinach p o p o łu d sta niem al w yłącznie ze sztucznych rekw izy niow ych w okolicach M okrego i Bujakowa, na tów, do któ ry ch przytw ierdza gniazdo (koła, obszarze organizow anego O grodu B otanicz platfo rm y , o d p o w ie d n io p rz y c ię te korony nego udało mi się obserw ow ać stado około 300 d rzew - tak, by nie zaczepiał skrzydłam i o ko osobników, w ty m trzy bociany czarne (bocian nary). Je st pod ścisłą ochroną praw ną, a ludzie czarny raczej jest spotykany w głębi Puszczy darzą go szczególnym zainteresow aniem . A jesz Pszczyńskiej). O koliczności sprawiły, że nas cze nie ta k daw no trak to w an y był jako szkod tępnego dnia jadąc w cześnie rano krakowską nik, np. w K sięstw ie Pszczyńskim w roku 1907 autostradą, zauw ażyłem na ścierniskach po o d strz e lo n o 97 o so b n ik ó w (wg K uryera niżej zam ku Tenczyn to sam o stado. .¡Wskaź Śląskiego 1 9 0 7 /1 9 0 8 ). nikiem tożsam ości” były 3 bociany czarne. Są rejony w ojew ództw a śląskiego, któ re W trzecim dniu po południu od chwili ob bociany szczególnie preferują, np. okolice Lan- serw acji w M ikołow ie, nad Ju rg o w em na deku, W ielikąta, Łężczoka, Lysek, Pstrążnej, Spiszu, u podnóży grzbietów Tatr Bielskich, na G oczałkow ic, Pszczyny a także Bierunia, Lę G n ia z d o w M o k re m w ym a g a p r zeło żen ia n a p la tfo r m ę dużej w ysokości, w idziałem 2 ogrom ne stada dzin, Tychów. Tam bow iem jest w iele czystych bocianów - liczące szacunkow o ok. 1000 osob stawów, rozległych w ilgotnych łąk i pól z nie B ocian biały jest w krajobrazie G órnego Ślą ników. W jed n y m z nich leciały 3 bociany zatru tą pestycydam i glebą, w której żyją różne ska najbardziej charakterystycznym gatun czarne, co sugerow ało, że jedno stado mogło organizmy. Z achow ały się te ż dro b n e staw ki kiem , spośród licznie tu w ystępującej ornito- p o ch o d zić ze Śląska. Po kilku m in u ta c h z licznym i populacjam i płazów, z którym i m .in. fauny. M im o ogrom nych zm ian w środow isku krążenia nad Jurgow em ptaki, om ijając grzbiety g atunek te n w ykazuje zależność pokarm ow ą, przyrodniczym , spow odow anych w ieloletnią tatrzańskie, odleciały na Słow ację. Trasę ze choć jak w iadom o, żywi się te ż drobnym i gry interw encją ludzką, ciągle u trzy m u je się tu je Śląska do podnóża Tatr, tj. w linii pow ietrznej zoniami, jaszczurkam i, juw enilnym i zaskroń- go duża populacja. Jedna czw arta obrączkow a 150 km , pokonały w 2,5 dnia (w iadom o, że cam i i żm ijam i oraz bezkręgow cam i - p ę d ra nych w Polsce osobników pochodzi ze Śląska, przelo t do A fryki trw a około 3 m iesiąc e). kami, dżdżownicami, ślimakami. Dlatego w czyn przy szacunkach ponad 4 0 tysięcy par lęgo Bocian biały jest najw iększym naszym sy- nej ochronie bociana białego najważniejsza jest, w ych w kraju (co czw arty bocian europejskiej n an tro p em , od n iepam iętnych czasów zw ią obok zachow ania w odno-błotnych i łąkow ych populacji rodzi się w Polsce). zanym z człow iekiem . W okresie lęgów korzy żerow isk, pom oc w zakładaniu gniazd. □ W w ielu krajach zachodnich lęgowe p o p u lacje bociana niem al zanikły. W czerw cu S e jm ik w okolicach O g ro d u B otanicznego 1999 ro k u w H o lan d ii o b se rw o w a łe m osobnika, który pochodził podobno z je d y nego tam istniejącego gniazda. N atom iast w M ikołow ie były w ted y 3 gniazda (na G n io tk u , w M okrem , Paniow ach). Z e ro wały te ż na tu tejszych łąkach boćki z Ka tow ic, Tych, G liw ic, W yr i G ostyni. W koń cu sierpnia ich stado, uzupełnione o oso bniki z sąsiednich m iejscow ości, zbierając się na przed odlotow ych sejm ikach p rze ważnie liczy około 100 osobników. O czy wiście są lata, kiedy w iele m łodych ginie z zim na, nadm iaru wilgoci i głodu. W ted y odlatujące stada byw ają m niejsze. |> poldyny znalazła się na obszarze Sowieckiej (ur. 1919), stało z jed n ej strony zadanie u trz y czącą działalność w ydaw niczą i rozległą w y S trefy O kupacyjnej, jej zbiory zostały w yw ie m ania po raz kolejny niezależności A kadem ii m ianę m yśli naukow ej w 26 sekcjach, k tó re zione d o ZSRR, a los sam ej A kadem ii aż do w państw ie, którego w ładze usiłow ały p o d obejm ują nauki m atem atyczno-przyrodnicze roku 1952, w któ ry m przypadało jej 300-lecie, porządkow ać sobie w szelkie dziedziny życia, (10 sekcji), m edycynę (12 sekcji), historię na stał pod znakiem zapytania. O stateczn ie oka z drugiej zaś - w nadziei na p o now ne zjedno uki i m edycyny, teo rię nauki, ekonom ię w raz zało się, że dla kom unistycznych w ładz N R D czenie - zachow anie więzi m iędzy obyw atela z naukam i społecznym i oraz nauki techniczn e utrzym anie na sw oim tery to riu m instytucji m i obydw u państw niem ieckich. (4 sekcje), obchodzi w roku obecnym 350- o tak długiej tradycji m a ogrom ne znaczenie W latach 90. A kadem ia, do rozw oju której lecie swojego istnienia. Poniew aż w dziejach prestiżow e, choć niew ygodną stroną zdoby ta k znacznie przyczynił się w jej początkach sw ych pozostaw ała zawsze N iem iecką A kade tego prestiżu był fakt, że w iększość członków w ybitny śląski lekarz i przyrodnik Jakob Sachs m ią Przyrodników , a nie A kadem ią N iem iec A kadem ii, która nosiła teraz nazw ę N iem iecka von Levenhain, a której siedzibą przez 28 lat kich Przyrodników , i w poczet jej członków A kadem ia P rzyrodników Leopoldyna, m iesz była stolica Śląska, w yszedłszy cało z dziejo przyjęto te ż w ielu uczonych polskich, w ypada kała w RFN. Przed kolejnym i prezesam i Leo- w ych burz, odnalazła sw oje m iejsce w zje jej z tej okazji życzyć w ielu jeszcze lat ow ocnej poldyny, O tto S chliiterem (1 8 7 2 -1 9 5 9 ), Kur- dnoczonych N iem czech. Prow adząc pod p rze pracy, szczególnie na polu m iędzynarodow ej tem M othesem (1900-1983) i H einzem Bethge w o d n ictw em profesora Benno P arthiera zna w ym iany myśli naukow ej. □ Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska PH2YH0DA GÓRNEGO ŚLĄSKA N r 2 8 / 2 1 0 2 15 STARORZECZA - BOGACTWO FLORY I FAUNY RZADKO ZAUWAŻANE PRZEZ CZŁOWIEKA A n n a K ra m a rz (U niw ersytet Śląski, K atow ice) a granicy trzech dużych jednostek geo Fot. A . K r a m a r z N graficznych: N izin Ś rodkow opolskich, W yżyny S ro d k o w o -M ałopolskiej i W yżyny Sląsko-K rakow skiej, w dolinie rzeki W arty leży piękny te re n , w niew ielkim stopniu przeksz tałcony przez człow ieka, a jed n ak przez niego wykorzystywany. Rzeka W arta płynie tu w rozległej, zale sionej dolinie, w natu ralnym korycie, tw orząc liczne m eandry. Pozostawiła po sobie w iele starorzeczy. Rzeka w zbiera i w ylew a najczęś ciej na w iosnę, k o n taktując się w te n sposób z o d ciętym i starym i ram ionam i. W dolinie rzeki w y stępują duże, zw arte kom pleksy leśne. D om inują lasy na siedlisku b o ru świeżego, Typow e za r o iła na brzegu s ta ro rze cza b o ru m ieszanego świeżego, lasu m ieszanego świeżego. G łó w n y m składnikiem laso tw ó r w ielokorzeniow a. Z nacznie rzadziej w y stę p o zbiornikach w ystępow ały w śró d żyw ych i m a r czym jest sosna, pozostałe w ystępujące tu wały: czerm ień błotna, sit rozpierzchły, rd est- tw y ch roślin w o dnych oraz na m ulisty m i m u- gatunki to głównie: dąb, brzoza, olsza, św ierk nica kędzierzawa, włosienicznik w odny i szczaw listo-piaszczystym dnie. Rzadkie w staro rze i topola. K om pleksy leśne są bardzo atrakcyjne lancetow aty, k tó ry jesie n ią tw o rzy pięk n e czach były zawójki, k tó re są ślim akam i skrze- p o d w zględem turystycznym . czerw one plam y na tle zieleni. lodysznym i oraz m ałże, rów nież skrzelody- S tarorzecza pow stają najczęściej w doli O tw a rte w ody są zw ykle siedzibą p lan k to szne. W śród m ałży jedynie kulków ka rogowa nach rzek silnie m eandrujących. Początkow o nu, zespołu m ikroskopijnych roślin i zw ierząt, w ystąpiła liczniej, gdyż w ykazuje dużą o d p o r w ypełnione są w odą, często jed n ak zanikają na zaw ieszonych w toni. P lankton roślinny składa ność na okresow y brak tlenu. sk utek szybkiego zarastania przez rośliny oraz się głów nie z glonów, k tó re żywią się drogą W m iarę u tra ty k o n tak tu starorzecza z rze zasypyw ania i zam ulania podczas w ezbrań fotosyntezy. P lankton zw ierzęcy u tw orzony ką następ u je w ym iana gatunków na faunę rzeki. W końcu pozostają tylko płytkie, p o d jest z pierw otniaków , w rotków , skorupiaków, zbiorników stagnujących. D om inują tu gatunki m okłe zaklęśnięcia w obrębie pobocza rzeki. larw ow adów itp . Żyw i się on p lan k to n em eu rytopow e, charakterystyczne dla w ó d stoją P rzedstaw ione p rzeze m nie starorzecza leżą roślinnym lub w spółtow arzyszam i. N a rośli cych. W ystępow anie w starorzeczach ty p o po obu stro n ach Warty. D w a z nich połączone nach w odnych oraz na i w osadach dennych w ych m ieszkańców rzek jest dow o d em biolo są z rzeką w końcow ym odcinku. Trzecie uzy żyją liczne dro b n e zw ierzęta, określane jako gicznej czy sto ści w ó d (w ym iana po d czas skuje łączność z k o ry tem rzeki tylko w okresie ben to s, m .in. skorupiaki, pierw otniaki, wirki, w ylew ów ). Fala przyboru niszczy jed n ak faunę wysokiego stanu w ód. Ich w ielkość jest zróż larw y owadów, m ięczaki, pijaw ki i inne p ierś w środow iskach w odnych zw iązanych z rzeką. nicow ana: szerokość o d 7 do 15 m , długość od cienice. N astęp u je spadek liczebności gatunków . □ 6 0 do 2 5 0 m , a głębokość m aksym alnie d o W iększość gatunków zw ierząt stw ierd zo chodzi do 2 m . D no zbiorników jest piaszczy- M ie js c e k o n ta k tu s ta ro rze cza z rzek ą nych w starorzeczach m oże w ystępow ać w ró sto-m uliste lub m uliste, często p o k ry te grubą żnych ty p ach środow isk w odnych, preferując w arstw ą szczątków roślin w odnych i gałęzi w ody stagnujące, niezbyt głębokie, posiadające drzew. W n iek tó ry ch m iejscach leżą gnijące bogatą florę naczyniow ą oraz piaszczysto- kłody drzew, k tó re tw orzą specyficzne sie m uliste lub m u liste dno, dobrze na ogół zno dliska dla w ystępujących w w odzie zw ierząt. sząc zm iany w arunków środow iskow ych. Brzegi starorzeczy p o ro śn ięte są bogatą roślin S w oim i b a d a n ia m i o b ję ła m w y łącznie nością, zróżnicow aną po d w zględem jakoś m ięczaki w odne, a w ięc śllim aki i m ałże. ciow ym i ilościow ym . W iększość stw ierd zo W starorzeczach W arty stw ierdziłam obecność nych gatunków w y stęp uje pow szechnie w róż 17 g atunków m ięczaków, w ty m 14 gatunków n ych ty p ach środow isk w odnych i na rozm a ślim aków i 3 gatunki małży. Bardzo pow sze ity ch ty p ach podłoża. N ajczęściej spotykane chne i liczne w starorzeczach byty zatoczki, rośliny to kosaciec żółty i rzęśl w iosenna, k tó re a w śród nich zatoczek pospolity i zatoczek ro Fot. A. Kramarz m asow o w ystępow ały na brzegach zbiorników, gowy. Ślim aki te m ają szeroki, kosm opolity m oczarka kanadyjska i rogatek sztywny, w ys czny zasięg w ystępow ania. P ow szechne, ale tęp u jące w to n i w odnej oraz pospolite na m niej liczne były błotniarki. B łotniarka sta pow ierzchni w ody rzęsa w odna i spirodela w ow a i błotniarka jajow ata są gatunkam i w ys tępującym i w e w szystkich ty p ach środow isk B ło tn ia r k a ja jo w a ta B a d a n e sta ro rze cza W a r ty w o d n y ch , je d n a k najw iększą liczebność osiągają w łaśnie w starorzeczach. Być m oże zm niejszona liczebność b ło tn iare k w badanych starorzeczach spow odow ana była pew ną ru ch liw ością w ó d w zbiorników. Z atoczki i b ło Fot. 1. Lewin tniarki są ślim akam i plucodysznym i, co poz wala im przeżyć w w arunkach okresow ych niedoborów tlen u w w odzie. W badanych PRZYRODA GÓRNEGO ŚLĄSKA N r 2 8 / 2 0 0 2 © C entrum D ziedzictwa Przyrody Górnego Śląska
Enter the password to open this PDF file:
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-