Z Z Za a a ł ł ł o o o ż ż ż e e en n ni i ia a a d d do o o k k ko o on n nc c ce e ep p pc c cj j ji i i z z za a ag g go o os s sp p po o od d da a ar r ro o ow w wa a an n ni i ia a a P P Pa a ar r rk k ku u u G G Go o oe e ep p pp p pe e er r rt t ta a a w w w S S Sz z zp p pr r ro o ot t ta a aw w wi i ie e e M M Ma a ac c ci i ie e ej j j B B Bo o or r ry y yn n na a a i i i J J Ja a an n n R R Ry y ys s sz z za a aw w wy y y Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 1 Opracowanie: Maciej Boryna i Jan Ryszawy w ramach pracy w Zespole ds. Inwentaryzacji Przyrodniczej Gminy Szprotawa Przekłady z języka niem ieckiego: Maciej Boryna Konsultacja historyczna: Karol Błaszczyk Konsultacja specjalistyczna: Anna Aniśko – Pracownia Aniśko Architektura Krajobrazu W opracowaniu wykorzystano zbiory instytucji: Archiwum Państwowego w Zielonej Górze , Urzędu Miejskiego w Szprotawie, Muzeum Ziemi Szprotawskiej im. Felixa Matuszkiewicza, Izby Historii w Szprotawie © Copyrights by Maciej Boryna i Jan Ryszawy Szprotawa 2020 Wydawca: Urząd Miejski w Szprotawie ul. Rynek 45, 67-300 Szprotawa tel. 68 376 38 11, e-mail: ratusz@szprotawa.pl ISBN 978-83-930486-7-0 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 2 Spis treści Od autorów s tr. 3 1. Cele utworzenia dokumentu s tr. 4 2. Szprotawskie parki miejskie w Wikipedii s tr. 5 3. Park Goepperta w Encyklopedii Ziemi Szprotawskiej i Żagańskiej s tr. 6 4. Położenie s tr. 7 5. Geneza s tr. 9 6. Walory krajobrazowe i kulturowe s tr. 13 7. Z historii urządzania Parku Goepperta s tr. 33 8. Otoczenie parku s tr. 49 9. Zestawienie słabych i mocnych stron s tr. 51 10. Propozycje działań s tr. 52 11. Inwentaryzacja fotograficzna a rchiwalna s tr. 55 12. Materiały wykorzystane w dokumencie str. 102 Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 3 Od autorów Park Goepperta w Szprotawie to nie tylko przyroda, ale również historia miasta. W minionych wiekach obecna przestrzeń parkowa stanowiła strategiczny element systemu obrony miasta, by pod koniec XIX wieku przeistoczyć się w swoisty eden. To co nazywamy dziś skromnie parkiem, w rzeczywistości było ogrod em botanicznym. Nasze badania wy kazują, że przyczyniła się do tego pamięć o Heinrichu Robercie Goeppercie, urodzonym w Szprotaw ie światowej sławy botaniku i dyrektorze ogrodu botanicznego we Wrocławiu. To pozwala zrozumieć, dlaczego dawna administracja miasta traktowała park z najwyższym pietyzmem i profesjonalizmem. Chociaż zmarły w 18 84 r. Goeppert nie mógł parku zobaczyć. Szprotawianie wystawili mu w parku pomnik, podobnie jak wdzięczni wrocławianie. Mimo starań powojennych pokoleń, parkowi ciągle daleko do minionej świetności. Wydaje się, że po 1945 r. nie odkryto bądź nie zrozumiano rangi parku w botanicznym panteonie dawnej prowincji dolnośląskiej. Stąd zrodziła się intencja badań i zredagowania opracowania. Autorzy wyrażają nadzieję, że zgromadzony w niniejszej publikacji materiał przyczyni się do zachowania i odtworzenia parkowych walorów oraz powstania nowych aranżacji opa rtych na najnowszej wiedzy i trendach. Serdecznie dziękujemy pani Annie Aniśko z pracowni „Aniśko Architektura Krajobrazu” oraz konserwatorowi dzieł sztuki i dokumentaliście konserwatorskiemu panu Karolowi Błaszcz ykowi za konsultacje specjalistyczne. Maciej Boryna i Jan Ryszawy Szprotawa, styczeń 2020 r. Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 4 1. Cele utworzenia dokumentu Potrzeba utworzenia niniejszego dokumentu wynika bezpośrednio z ujęcia w Regulaminie Organizacyjnym Urzędu Miej skiego w Szprotawie od 2019 r. nowego zadania, tj. tworze nia koncepcji zagospodarowania parków miejskich w Szprotawie . Zadanie to przypisano nowo utworzonemu Referatowi Infrastruktury, Rolnictwa i Ochrony Środowiska działającemu w strukturze Wydziału Gospodarki i Rozwoju. Szprotawskie parki miejskie z uwagi na historyczno- zabytkowy charakter stanowią element lokalnego dziedzictwa kulturowego podlegającego ochronie prawnej, której ponadto podlegają integralne walory krajobrazowe i przyrodnicze. Opracowanie dobrej koncepcji zagospodarowania parków wymaga najpierw zebrania materiałów wejściowych. Powstałe założenia służyć będą jak najlepszym zabiegom konserwacyjno - pielęgnacyjnym, rewitalizacyjnym i urządzeniowym parku Zebrane materiały będą stanowił y nadto publikację dla potrzeb edukacji regionalnej i popularyzacji wiedzy o Szprotawie i jej ogrodnictwie parkowym. Ujęcie walorów parku w formie niniejszego dokumentu może też stanowić podstawę do ubiegania się prze z Gminę Szprotawa i podmioty zainteresowane o środki na realizację przedsięwzięć w opisywanej substancji parkowej. W tworzeniu opracowania uczestniczył czynnik społeczny reprezentowany przez Zespół ds. Inwentaryzacji Przyrodniczej Gminy Szprotawa, powołany w 2019 r. przez Burmistrza Szprotawy. W jego skład wchodzą oprócz autorów Aniela Cichalewska i Beata Gancarczyk. Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 5 2. Szprotawskie parki miejskie w Wikipedii Parki miejskie w Szprotawie łącznie z lasami komunalnymi stanowią obszar o powierzchni ok. 113 ha. Urządzanie parków rozpoczęto w XIX wieku . Opiekę nad nimi sprawowało Towarzystwo Upiększania Miasta oraz ogrodnik miejski. Na terenie miasta znajdują się 4 parki: Park Geopperta z końca XIX wieku, położony na zewnątrz linii dawnych murów obronnych, z grotą, fontannami, pomnikami i promenadami. W latach 2006- 2008 odrestaurowany. W 2007 w granicach parku otwarto ogród jordanowski. Park Słowiański, położony w pradolinie Bobru w południowo - zachodniej części miasta , od 2007 z espół przyrodniczo -krajobrazowy, do 1945 rezerwat przyrody. Park Dęby, w południowo - wschodniej części miasta w pradolinie Bobru, relikt dawnego drzewostanu dębowego, do 1945 rezerwat przyrody. W średniowieczu obszar ten stanowił tzw. dobra wójtowskie (sędziowskie), należące do zasadźcy . W rejonie tym wzmiankowano młyn, a staw przy parku nazywano „kościelnym bajorem ” (Kirchlache). Park Iława, znany też jako też Park Huta , znajdujący się w dzielnicy Iława (Sowiny), w pradolinie Bobru. Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 6 3. Park Goepperta w Szprotawie w Encyklopedii Ziemi Szprotawskiej i Żagańskiej Park Goepperta w Szprotawie - zabytkowy pas parkowy otaczający stare miasto, usytuowany w przestrzeni pomiędzy linią dawnych murów obronnych a rzeką Szprotawą pełniącą niegdyś rolę fosy. Tworzy rodzaj zielonego kordonu wokół centrum. Składa się z 3 części przedzielonych ulicami Mickiewicza i Traugutta. W jego ciągu występuje 6 mostów, z czego 5 ma zabytkowy charakter. Urządzaniem parku zaj ęło się w 2. połowie XIX wieku Towarzystwo Upiększania M iasta. Posadzono w nim m.in. egzemplarze niespotykanych rodzimie gatunków roślin, z których wiele to obecnie pomniki przyrody. Szczególną uwagę zwracają miłorzęby dwuklapowe, dąb kolumnowy, daglezja, choina kanadyjska, sosna wejmutka, skrzydłorzechy kaukaskie i inne. Na ścianie Baszty Zachodniej wspiera się zaawansowany wiekowo bluszcz pospolity , podobnież jak na baszcie zamkowej. Obecny inwentarz parku to cząstka tego, co znajdowało się w nim do 1945 roku. Szczególny przyjemny mikroklimat parku tworzyły: położenie w obniżeniu doliny Szprotawy, liczne fontanny oraz grota parkowa, gdzie można było podziwiać celowo sprowadzone mchy i porosty oraz niektóre gatunki płazów i gadów. Po rzece można było popływać łodzią. W roku 2000 pod Mostem Laubego zbudowano kładkę – przedłużenie alejki parkowej. W latach 2006 -2008 odrestaurowano i uruchomiono fon tanny, utwardzono parkowe ścieżki, zbudowano ogródek jordanowski, wyremontowano drewnianą altanę i dokonano nowych nasadzeń drzew. Spacer parkiem to lekcja przyrody i historii. Rozpoczyna się przy byłym hotelu „Martpol”, a kończy przy zabytkowej Bramie Żagańskiej – siedzibie Muzeum Ziemi Szprotawskiej. Źródło: Boryna M., Encyklopedia Ziemi Szprotawskiej i Żagańskiej, Szprotawa 2010. Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 7 4. Położenie Województwo: l ubuskie Powiat: żagański Gmina: Szprotawa Miasto Szprotawa W ciągu ulic: Ogrodowa, Basztowa, Br onka Kozaka Obiekt na mocy decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Zielonej Górze, nr rej. KOK -III-17/58-103-2180/75 z dnia 31 maja 1975, znajduje się na terenie zespołu urbanist yczno-krajobrazowego Szprotawy. Park Goepperta w Szprotawie otacza część centralną miasta (Stare Miasto) od strony północnej i zachodniej. Wkomponowany jest w przestrzeń pomiędzy zaplecza mi ulic: Ogrodowej, Basztowej i Bronka Kozaka a korytem rzeki Szprotawa , wzdłuż której się rozciąga . Nie stanowi on zintegrowanej formy z uwagi na fakt , iż dwa mosty położone w ciągu ulic Traugutta oraz Mickiewicza dzielą go na trzy porównyw alne części, tj. park południowy, środkowy i północny Pod mostem w ciągu ul. Traugutta (dawniej M ost Laubego) znajduje się drewniana kładka na stalowym stelażu , stanowiąca łącznik pomiędzy częścią środkową a północną. Natomiast przejście z parku południowego do środkowego wymaga skorzystania z przejść dla pieszych przecinających ul. Basztową lub Mickiewicza. Południową granicę parku wyznacza bauhausowski most w ciągu ul. Krasińskiego z małą elektrownią wodną oraz fragment historycznej fosy miejskiej , zaś jego drugie zakończenie zlok alizowane jest w zapleczu ul. Bronka Kozaka - w okolicy byłej remizy strażackiej. Park rozlokowany jest na nachylonej powi erzchni, od wyższego poziomu od strony ulic do niższego poziomu w kierunku koryta rzecznego. Tworzy kordon urządzonej zieleni miejskiej długi na ok. 750 metrów i szeroki średnio na ok. 50 metrów. Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 8 1. Park Goepperta w Szprotawie i jego otoczenie Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 9 5. Geneza Park Goepperta urządzono w przestrzeni pomiędzy średniowiecznym murem miejskim a korytem rzeki Szprotawa (pot. Szprota), właściwie na historycznym przedmurzu Szprotawy, gdzie funkcjonował poświadczony źródłowo ufortyfikowany wał ziemny oraz szeroka fosa. Roz plantowując wał wykorzystano ziemię do zasypania części fosy. Wzmianka o fosie miejskiej Szprotawy Szprotawska fosa wraz z wałami i murami obronnymi stanowiła integralny element miejskich umocnień obwodowych. Takie założenie było zgodne ze standardami fortyfikacyjnymi stosowanymi m.in. w średniowiecznej Europie. Fosa to pierwsza przeszkoda bierna, jakiej musiał stawić czoło szturmujący napastnik. Do jej budowy w przeważającej części posłużono się istniejącym ciek iem, a mianowicie rzeką Szprotawą, która oplata stare miasto od strony północnej i zachodniej . Zamknięcie osady szczelnym pierścieniem wodnym wymagało jedynie wykopania łącznika od strony wschodniej i południowej, tj. od okolic Bramy Głogowskiej do Żagańskiej. Stało się to nie później jak w czasie umacniania miasta przez niemieckich kolonistów w XIII/XIV w ieku. Na wysokości zamku fosa przechodziła przez podmokły teren. Fosa była urządzeniem obronnym, które należało sumiennie konserwować. Przypuszcza się, że tak jak w sąsiednim Kożuchowie poszerz ono ją i pogłębiono w czasie budowy kamiennych murów, a wybraną ziemię wykorzystano do sypania wałów. Głębokość fosy musiała być znaczna, by zapobiegać jej zamuleniu i zarastaniu. Na odcinku północnym mogła być szeroka na ok. 15 - 20 m. Różnica wysokości pomiędzy przyziemiem murów obronnych a brzegiem rzeki w zapleczu ul. B.Kozaka wynosi obecnie ok. 5 m, do której to wartości trzeba jeszcze dodać głębokość koryta rzecznego. Dla utrzymania odpowiedniego stanu wody ważne było istnienie urządzeń spiętrzających, które w sytuacjach zagrożenia powinny być osobno umocnione i bronione. Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 10 Tak samo jak mury i zamek, fosa miała swój udział w powstrzymywaniu oblegających miasto w grudniu 1488 r. oddziałów węgierskich. Podobnież w innych zdarzeniach zbrojnych, chociaż to cichy bohater, ponieważ trudno znaleźć o nim wzmiankę źródłową. Być może za takową należy uznać listę uszkodzeń umocnień miejskich z czasu oblężenia, przedłożoną przez szprotawian królowi Władysławowi w 1499 r., wśród których wymienia się rowy (Gräben) i inne umocnienia za murami i palisadą. 2. Ufortyfikowana Szprotawa, poł. XVIII w. - fosa, wały, mury (Wrede) 3. Parki otaczające Stare Miasto ( Pharus – Plan Sprottau 1938) Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 11 Podejmując próbę określenia pierwotnych parametrów fosy napotykamy trudności. W XIX w. zmieniono jej krajobraz, m.in. poprzez rozplantowanie starego ziemnego wału biegnącego pomiędzy nią a murami miejskimi. Ponadto po 1945 r. na skarpy fosy na wielu odcinkach trafiły ogromne ilości gruzu z rozebranej zabudowy miejskiego centrum, zmieniając ukształtowanie terenu w jej bezpośrednim sąsiedztwie. Do tego prawie w całości zasypano gruzem i ziemią południowy łącznik (fosę) Źródło: Boryna M., Budownictwo obronne ziemi szprotawskiej, Żary 2015 Szprotawski historyk dr. Felix Matuszkiewicz okoliczności powstania parku opisuje następująco: „Mury miejskie od kościoła ewangelickiego do obecnej ul. Muzealnej zostały rozebrane w 1848 roku (wzdłuż dawnej Hospitalstrasse ); dalsze odcinki sp otkał ten sam los. Na końcu rozplantowano wały, a pozyskaną w ten sposób ziemią zasypano rów otaczający mury. Na uzyskanej przestrzeni, na ile należała ona do majątku miasta, założono piękne promenady, które były odtąd główną ozdobą miasta.” W 1844 roku wz niesiono zachowany do dziś „Most Goepperta" i w tym samy m okresie rozebrano mury miejskie w przedłużeniu obecnej ul. Andersa (dawna furta). W 1891 roku zbudowano masywny „Most Laubego” w ciągu obecnej ul. Traugutta. Źródło: Matuszkiewicz F., Geschichte d er Stadt Sprottau, Sprottau 1908. Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 12 4. Świeże nasadzenia w Parku Goepper ta w Szprotawie ok. XIX/XX w. (w tle Most Goepperta) Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 13 6. Walory krajobrazowe i kulturowe Park południowy (działki nr: 356/5 - park i 357/2 – promenada) Zarówno obszar parku jak i jego sąsiedztwo posiadają wiele obiektów o znaczeniu kulturowym. Poczynając od parku południowego rozpoczyna się on w zapleczu Bramy Żagańskiej o średniowiecznym rodowodzie (XIV w.). Na przedmurzu dawnej fortyfikacji umiejscowiony jest fragment równie starej fosy miejskiej, zasilanej z rzeki Szprotawy. Oddzielała ona Stare Miasto od ulokowanego na wyspie barbakanu, stąd mamy tu nagromadzenie budowli inżynierskich w postaci różnego rodzaju mostów. Parkiem wiodą dwie promenady – górna i dolna, ta pierwsza wyłożona ok. 2010 r. betonową kostką. Górna promenada biegnie przy zachowanym ciągu średniowiecznych kamiennych murów obronnych, do których w XIX w. dobudowano budynki mieszkalne. W ciągu muru zachowała się baszta na planie kwadratu. Mur u rywa się, by odsłonić b loki mieszkalne z okresu PRL. Od strony ul. Katedralnej do parku prowadzi niewielka utwardzona aleja. W jej pobliżu uwagę przykuwa drewniana altana z blaszanym hełmem – jeden z symboli architektonicznych Szprotawy. A u jej podnóża dwa niewielkie sztuczne o czka wodne połączone przesmykiem , przez który przerzucono drewnianą kładkę. W oczkach zamontowano po jednej fontannie. W dalszej kolejności rejestrujemy zbudowaną w 2018 r. przystań kajakową, a następnie plac zabaw z urządzeniami siłowni. Tuż za nią w ziemną skarpę wkomponowano murowaną budowlę – obecnie bar z tarasem. Od strony starówki biegnie kolejny odcinek częściowo zdemontowanego kamiennego muru obronnego z dwiema bastejami – mniejszą i większą. Z zabytkowych nasadzeń szczególną uwagę zwracają egzemplarze miłorzębu dwuklapowego oraz daglezja Przy tym ostatnim drzewie wzniesiono pomnik Goepperta (1800-1885) – światowej sławy paleobotanika, dyrektora Ogrodu Botanicznego we Wrocławiu – gdzie również znajduje się jego pomnik. Ten w Szprotawie po 1945 r. został rozebrany, współcześnie odtworzony z oryginalnych elementów granitowego cokołu oraz ceramicznej rekonstrukcji popiersia naukowca. Park południowy rozdziela od środkowego wpisany do rejestru zabytków most (dawny Goepperta) o rzekomo unikatowej drewnia nej konstrukcji nośnej. Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 14 5. Park południowy z fosą, reliktami murów obronnych i basztą w 2015 r. Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 15 6. Park Goepperta w Szprotawie (park południowy) ok. 2010 r. Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 16 7. Ciąg częściowo rozebranego średniowiecznego muru obronnego w parku południowym ok. 2010 r. Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 17 8. Wypożyczalnia sprzętu pływającego nad rzeką Szprotawa w 2019 r. (park południowy) Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 18 9. Pomost z rynną do wyciągania kajaków w 2019 r. Maciej Boryna, Jan Ryszawy „Założenia do koncepcji zagospodarowania Parku Goepperta w Szprotawie” 19 10. Wysłużona drewniana konstrukcja nośna mostu Goepperta w Szprotawie (zbud. 1844 r.)