1 څه شى ،څنگه او ولې؟ د كوچنيوالي د پوښتنو پاخه ځوابونه د ساينسي مقالو او ژباړو مجموعه ن .ا .ر .پسرلى حوت ١٣٩٩ 2 فهرست لومړۍ برخه -د پيل خبرې5 ............................................................................. د ساينس ايپيسټيمولوژي (پوهنپوهنه)5 .......................................................... ساينس او د “ولې” پوښتنې 21......................................................................... دوهمه برخه -ساده شوى عام ساينس 32......................................................... اور څه شى دى؟ 32........................................................................................ زلزله څه شى ده او ولې مینځ ته راځي؟ 35..................................................... ږغ (غږ) څه شى دى؟ 38............................................................................. دايروي حركت 44........................................................................................... پوښتنه 54....................................................................................................... مدار څه شى دى؟58...................................................................................... آيا په وخت كښې ټوپ وهل ممكن دي؟ 64.................................................. قبله او يو سپك د هندسې او مثلثاتو تمرين 75................................................... دريمه برخه -رڼا او رنگونه 82............................................................................ رنگ څه شي دى؟ 82.................................................................................... د آسمان رنگ ولې شين دى؟ 88..................................................................... 3 اليكټرومقناطيسي طيف95............................................................................... د بوډۍ ټال څه شى دى او څنگه مينځ ته راځي؟ 105................................. څلورمه برخه -هوا پېژندنه 115.......................................................................... ورښت (باران) څه شى دى او څنگه مينځ ته راځي؟ 115........................... لوېدنه او د هوا مقاومت 121.......................................................................... الوتكه څنگه الوزي؟ 134................................................................................. اتموسفيري فشار څه شى دى؟ 134................................................................. تالنده او برېښنا چيشي ده؟ 137....................................................................... پينځمه برخه -ژوندپوهنه 145............................................................................ ولې ژوند د تنوع نه ډك دى؟145.................................................................. ولې مو گوتې او پندي تر لندېدلو وروسته گونجي كيږي؟ 158....................... شپږمه برخه -كاينات پيژندنه 160...................................................................... ستر درز او د كايناتو زوكړه 160...................................................................... زما ،ستا او په كايناتو كي د نورو ټولو شيانو ذرې چيرې جوړې شوي دي؟ 169................................................................................................................. د كايناتو هندسي شكل او عاقبت 176............................................................ د كايناتو عظمت 181...................................................................................... 4 فضا څه شى ده؟ 189...................................................................................... وخت څه شى دى؟ 197................................................................................ تور سورى څه شى دى؟ 204......................................................................... تار يكه ماده څه شى ده؟217.......................................................................... اوومه برخه -نسبيت 227................................................................................... كلاسيك گالېلېيايي نسبيت 227....................................................................... خاص نسبيت 233........................................................................................... عام نسبيت248................................................................................................ اتمه برخه -كوانټم ميخانيك259......................................................................... ولې اليكټرون هستې ته نه ورلوېږي؟ 259........................................................ آيا د نړۍ په باب د بشپړې پوهې حاصلولو امكان شته؟ 266.......................... آيا د هيڅ څخه كوم شى مېنځ ته راتلاى شي؟ 274......................................... آيا يو اليكټرون پر يوه وخت څو ځايه حضور درلودلاى شي؟280................ آيا طبېعت په بنسټ كښې قطعي دى كه تصادفي؟ 289................................ 5 لومړۍ برخه -د پيل خبرې د ساينس ايپيسټيمولوژي (پوهنپوهنه) پوهه چيشي ده؟ كله چه موږ ادعا كوو چې په يو شي ”پوهېږو”، د دې معنا څه ده؟ زموږ د پوهې سرچينه څه ده ،څنگه وپوهېږو چې د اعتبار وړ ده ،او د پوهې حدود مو څومره دي؟ د لرغونې يونان فيلسوفانو لكه سقراط ،افالطون او ارسطو دوه نيم زره كاله وړاندې د دغو پوښتنو د ځوابونو په لټه كښې سرونه سپين كړل، خو تر پايه يې جامع او د قناعت وړ ځوابونه ونه موندل .د ”پوهې” تعريفول د فلسفې د علم يوه بشپړه څانگه ده چې اېپيسټيمولوژي يا ”د پوهې پوهنه” يا ”پوهنپوهنه” بلل كيږي .هره علمي څانگه چې د ”پوهې” دعوا كوي ،بايد ځان ته يو منطقي اېپيسټيمولوژيكي دريځ ولري .لكه څنگه چې ساينس يو علم دى او د پوهې دعوا كوي ،نو دى هم ځانته ځانگړى اېپيسټيمولوژيكي دريځ او داليل لري .كه څه هم ساينس فلسفي ډسپلين نه دى ،خو بيا هم ساينسپوهان كله كله د فلسفي پوښتنو سره مخامخ كيږي ،لكه :څنگه ته خبر يى يا څنگه ته پوهيږي؟ دې ډول پوښتنو ته ځواب وركول مدام آسانه نه وي او بحث فلسفې ته غزېږي .د ساينس گڼ شمېر نامتو عالمانو د گاليليا، نيوټن ،بېكن ،الك او هيوم څخه نېولې بيا تر پوپر ،بورن ،پالنك، آينشټاين او نورو پورې ،دوى ټولو پر ساينسي فلسفې باندې گڼې ليكني كړي دي ،چې موږ يې مهم ټكي دلته په لنډه توگه رانقلوو. 6 هدف مو دا دى چې د ساينس ښوونكي ،زده كوونكي او شوقيان د ساينسي پوهې د الس ته راړلو په طريقو او د هغه په حدودو پوه شي. پوهه او باور كله چې يو مورخ ادعا كوي چې په يو شي خبر دى يا پوهيږي، آيا دا عينا داسي ده لكه يو ساينسپوه چې د يو شي په اړوند د پوهې ادعا كوي؟ آيا يو ټولنپوه هم په همهغه اندازه اطمينان سره د پوهې ادعا درلودالى شي؟ آيا د يو مال د پوهې د ادعا ايپيسټيمولوژيكي وزن هم د ساينسپوه يا ټولنپوه يا مورخ په اندازه دى؟ طبعا د دې پوښتنو ځواب منفي دى .ساينس، ټولنپوهنه ،تاريخ او اديان هر يو ځان ته بېلې د پوهنې او اطمينان حاصلولو طريقې لرې .د ساينسي پوهنپوهنيځې څېړنې لپاره الندې ډول اساسي پوښتنې په نظر كښې نيوالى شو. مثال څنگه يو ساينسپوه پوهيږي چې: . ١مځكه كروي ده. . ٢مځكه هره ورځ خپل پر محور راڅرخي. . ٣مځكه د كاله يو ځل د لمر پر شاوخوا راڅرخي. اكثره لوستونكي او حتى ساينسپوهان ال پورته ادعاوي دستي په دستي د حقيقت په څېر مني ،خو څنگه تاسو ”پوهيږئ” چې مځكه كروي شكل لري او خپل پر محور د ورځي او د لمر پر شاوخوا د كاله يو ځل راڅرخي؟ آيا تاسو په رښتيا په دې ”پوه” 7 ياست كه صرف ”باور” په لرئ؟ كه تاسو مو باور ته توجيه وركوالى شئ نو پوهه لرئ ،كه نه نو صرف باور لرئ .حقيقت دا دى چې پورتني كشفيات د بېالبېلو ساينسپوهانو د كلونو كلونو زيارونو غونډه شوې او جمعي ثمره ده ،لهذا ټول توجېهات يې حتى اكثرو فيزيكپوهانو ته ال نه دي معلوم .يقينا د ارسطو د ساكنې مځكې استدالل دومره واكمن منطق درلود چې دوه زره كاله خلك په تېر وتلي وه .ارسطو به ويل چې كه مځكه متحركه واى موږ به يې حركت حسوالى ،زورورو بادونو به مدام شيان چپه كوالى ،كله چې شيان مو پورته غورځوالى ،هغوى به تر موږ شاته يا وړاندي لوېدالى .دغه ټوله منطقي داليل دي ،نو څنگه بيا د نن ورځې ساينټيسټ يې پر خالف د متحركې مځكې ادعا لري؟ څنگه دوى پوهيږي او څنگه خپلو باورونو ته توجيه وركوي؟ كه يو څوك د ”پوهې” ادعا كوي ،بايد مدام قادر ووسي چې د هغه لپاره ثبوت وړاندي كړي .كه د دې امكان نه وي نو هغه ته بيا ”پوهه” نه شو ويالى ،بلكه هغه صرف يو ”باور” دى. موږ بايد مدام د ناتوجيه شوو باورونو منلو ته پام وساتو ،كه نه د حقايقو پر ځاى به عقايد د حقيقت په صفت منو .لكه پاسكال بليز چې ويلي دي” :عقيده د تېروتنې مور ده چې موږ هوښياروالى خو نشي ،بلكه صرف د پوهې دروغجن اطمينان راكوي”. د پوهې تعريف پوهه چيشي ده؟ په ايپيسټيمولوژي كښې پوهه توجيه شوو يا اثبات شوو باورونو ته ويل كيږي .په بل عبارت ،نوموړې فلسفه وايي چې موږ صرف او صرف په ”س” باندې هلته پوهېدالى 8 شو چې: ” .١س” واقعيت ولري. . ٢موږ باورمن ووسو چې ”س” واقعيت لري ،او.. . ٣موږ مو باور ته توجيه وركوالى شو. د بېلگي په ډول: . ١كله چې يو څوك د وني څخه لوېږي ،الندې غورځيږي. . ٢موږ باور لرو چې كله چې يو څوك د وني څخه لوېږي، الندې غورځيږي. . ٣موږ مو باور ته توجيه وركوالى شو چې كله چې يو څوك د وني څخه لوېږي ،الندې غورځيږي. تر هغه حده چې د انسان تجربې ښودلې ده ،لومړۍ څرگندونه تر اوسه پورې حقيقت لري .خو بيا هم څوك هغه ته په الندې ډول وسعت وركوالى شي: . ١كله چې يو څوك د وني څخه لوېږي الندې غورځيږي ،خو سر له راتلونكي اونۍ څخه كله چې څوك د وني څخه ولوېد، پورته هوا ته به غورځېږي. د استقرايي استدالل پر بنا دواړې پورته د لومړۍ څرگندونې بڼې منطقي صحت لري ،خو لومړۍ يې صحيح او دوهمه يې باطله صرف هلته راختالى شي چې د طبيعي نړۍ د فطرت په هكله 9 يوه فرضيه ومنو ،هغه دا چې :د طبېعت قوانين په هر زمان او مكان كښې يو شانته او نه بدلېدونكي دي .دغه آند ته ”د طبېعت يووالى” وايي او پر دې باندې د ساينس بشپړ اصول والړ دي .د طبېعت يووالى د نسلونو نسلونو انسانانو د ژوندانه پر اوږدمهاله جمعي تجربې باندې بنا دى .همدارنگه د ليرو ليرو آسماني اجرامو او آسمانټولگيو مشاهدات هم د هغه گواهي وركوي. پوهې ته د رسېدلو طريقې د پوهي الس ته راوړنه گڼې شمېرې الرې او طريقې لري چې هره يوه يې ”ساينسي” نشي گڼل كېداى .مثال د ټولنپوهانو، مورخينو او ماليانو د پوهې د الس ته راوړلو طريقې د ساينسي طريقو څخه كامال متفاوتې دي .يو ټولنپوه ممكن آندټولونې سر ته ورسوي او د ډيموگرافيك ډېټا څخه پايلې واخلي .يو مورخ ممكن اولنۍ سرچينو او اسنادو او لرغونو آثارو ته رجوع وكړي .يو مال يا ”ديني عالم” ممكن د آسماني كتابونو يا مذهبي اقوالو يا د يو بل مال پر آتوريټي او صالحيت باندې تكيه وكړي. خو يو ساينسپوه بيا د مال په شان ادعاوي نشي كوالى ،ځكه چې په ساينس كښې د ماليي په څېر مطلق واك يا آتوريټي شتون نه لري .د ساينس د پوهې د حاصلولو ټوله طريقې پر انساني استدالل باندې بنا دي. رشنليزم (عقالنيت) د رشنليزم پلويان باورمن دي چې منطق د پوهې سرچينه ده او نوې پوهه د زړې پوهي څخه د قياس له الرې استخراجېدالى 10 شي .يو ډول استدالل چې ”استثنايي قياس” ورته وايي ،الندې شانته بڼه لري: -١كه ”الف” نو ”ب” ” - ٢الف” - ٣لهذا ”ب” د بېلگې په ډول )١( :كه د انسان گوته پرې شي ،ويني كوي. ( )٢زه يو انسان يم )٣( .لهذا كه زما گوته پرې شي ،ويني كوي .خبره منطقي ښكاري ،صحيح؟ ښه ،راځئ چې بله بېلگه وگورو .ارسطو صرف خپل د تعقل څخه په كار اخيستلو سره څرگند كړي وه چې اجسام خپل د وزن په تناسب لوېږي .يعني درانه اجسام تر سپكو اجسامو گړندي لوېږي .د عقل په حساب دا خبره كامال طبېعي او صحيح ښكاري ،خو تجربو د عقل پر خالف ثابت كړې دي چي ټول اجسام په يوه سرعت مځكي ته تعجيل مومي (البته د هوا اصطكاك د هغو د كرارېدلو المل گرځي) .لهذا صرف تعقل بې له تجربې او ثبوته د پوهېدلو لپاره كافي نه دى. بل مهم ټكى دا دى چې د انسان تعقل تر چاپيريالي او كلتوري تاثيراتو الندې راتالى شي .هر چا چې مذهبي او سياسي قشرونه څېړلي وي ښه پوهيږي چې خلك عموما په هغو شيانو باور كوي چې غواړي باور په وكړي .كله چې خلك د يوې مفكورې سره موافق يي ،د حقيقت په څېر يې مني او برعكس كله چې هغوى د 11 كوم حقيقت سره توافق ونلري ،كېداى شي د مفكورې په صفت يې رد كړي .همدارنگه له ټولنيځ پلوه كله كله د يو چا په لومړنۍ انگېرنې سره د هغه په اړوند ناسم قضاوتونه كيږي .نو د دومره ډېرو خاميانو سره څنگه يوازي تعقل د پوهې د الس ته راوړلو طريقه كيدالى شي؟! رياليېبليزم (موثقيت) د رياليېبليزم د مكتب پلويان متعقد دي چې باورونه د يوې موثقې طريقې له الرې چې د انسان تر فطري تعقل لوړه وي توجيه موندالى شي .داسي طريقې بايد عمومي وي او د انسان تر شخصي اغيزو الندې را نشي ،لكه د رياضي اصول يا بولي الجبر .د بېلگې په توگه د 4x + 2 = 10څخه څوك د الجبر د قوانينو په تعقيبولو سره په موثق ډول نتيجه اخلي چې .x = 2 ښه ،اوس راشئ او دغه الندې مثال په نظر كښې ونيسئ چې پكښې xيو كميت او cيو ثابت نيول شوى دى. x=c x² = cx x² – c² = cx – c² )(x + c) (x – c) = c (x – c x+c=c 2c = c 2=1 آيا ٢واقعا د ١سره مساوي دي؟ واضح ده چې پايله مو ناسمه 12 راوختل ،ځكه چې د الجبر د يو قانون څخه مو سرغړونه وكړل. مهم ټكى دلته دا دى چې كه ته غواړې چې د مصنوعي استنباط له الرې پوهه راوباسې ،بايد بې اندازه محتاط ووسې چې د الجبر او منطق د اصولو څخه سرغړونه ونكړې ،هغه هم په دې شرط چې هغه ټوله اصول درته معلوم وي. كوهيرينټيزم (اجماعيت) د دې مكتب پلويان وايي :لكه د يو عمارت د خښتو انسجام چې ټوله تعمير ثابته ساتي ،نظريات هم كله چې په منطقي توگه د يو او بل سره مالتړ ولري ،نوې پوهه الس ته راوړي .لهذا كوهيرينټيزم پر نړيواله اجماع باندې ډېره تكيه كوي .د اجماعيتي منطق څخه باالخره نتيجه اخيستل كيږي چې :كه ټوله خلك په يو شي باور ولري ،هغه باور بايد رښتيا وي .مثال :ايران او تاجكستان د افغانستان گاونډي هيوادونه دي ،يا د ايفل برج په پاريس كښې واقع دى .ټوله د سالم عقل خاوندان له دغو څرگندونو سره موافقت لري .خو بعضي مثالونه څرگندوي چې صرف د خلكو اجماع د يو باور د حقانيت د ثابتولو لپاره كافي نه ده .مثال يو وخت خلكو باور دلورد چې مځكه هواره او والړه ده ،يا ناروغيانې د خبيثو ارواوو يا پيريانو يا د بېالبېلو خدايانو د نارضايتۍ له امله مېنځ ته راځي .خو نن ورځ اجماع موږ ته بل څه وايي. اجماعيت پر ”بشپړ اعتبار” باندې والړ دى چې هغه خپله يوه ناقصه فرضيه ده .د برونز د زمانې خلكو ته كامال معقول 13 ښكارېدل چې :مځكه تر آسمانونو الندې ده ،يا دوږخونه تر مځكې الندې دي ،يا لمر د مځكې پر شاوخوا راڅرخي .نه يوازې هغه وخت نوموړي باورونه معقول او منل شوي ”حقايق” وه ،بلكه د خدايانو سره د انسان د روحاني اړيكو واكمنې وسيلې هم وې .خو نن ورځ ټول غلط ثابت شوي دي. ”بشپړ اعتبار” ممكن په تعليمي ارگانونو لكه ښوونځيو كښې د گټي وړ تمام شي ،خو پر دې طريقي باندې كلي اتكا د پوهې د حاصلولو لپاره ستونزمنه ده ،ځكه چې په ډېرو مواقعو كښې صالحيت لرونكي ال ټول سره موافق نه وي .د مثال په ډول ټول اديان او مذاهب د حقيقت ادعاوي كوي مگر يو د بله بيا په مېنځ كښې سره ضد او نقيض دي .دوى ټوله خو حق كېداى نشي! بله بېلگه :فالبينان او سايستمداران ممكن د شخصي گټو په خاطر د كاذبو ادعاوو له الرې د خلكو اعتبار حاصل كړى وي ،نو آيا د دوى ټوله ضد او نقيضې ادعاوي بايد موږ د حقيقت په صفت ومنو؟! ايمپيريسيزم (تجريبيت) د ايمپيريسيزم پلويان (ننني ساينسپوهان) باورمن دى چې هغه منطق چې د مشاهدې او تجربې له الرې تاييدېدالى شي ،د پوهې د حاصلولو تر ټولو معتبره الر ده .د بېلگي په ډول د استدالل او مشاهدې له الرې ساينسټيسټان پوهېدلي دي چې مځكه كروي بڼه لري .څارونكي متوجه شوي دي چې د شمال ستورى د هغو كسانو لپاره چې د شمال څخه سهيل ته د استوا ليكه پاروي تر 14 شمالي افق الندې څرگنديږي ،يا د بېړۍ د بادوان سر مدام د هغې د عرشې څخه ډېره موده وروسته له افق نه غايبيږي. همدارنگه د مځكې پر شاوخوا له هر لورې نه د راگرځېدلو امكان يا د خسوف په وخت كښې پر سپوږمۍ باندې د مځكې د سايې لوېدل ...دا ټوله مشاهدات د مځكي د كروي بڼې ثبوتونه دي. په ساده توگه څوك خپلې د شخصي تجربې له الرې هم تر يو حده پوهه حاصلوالى شي .مثال كه دې سرې سكروټي ته گوته وروړل ،په اثبات رسوالى شې چې هغه دي گوته درسوزي. ممكن گوته دي سره شي ،يا تڼاكه پر راوخيژي يا سوزش وكړي .په سكروټې باندې د گوتي د سوزيدلو باور صرف باور نه بلكه پوهه ده ،ځكه چې پر ثبوت او سالم استدالل والړه ده. خو بايد هېر نه كړو چې شخصي تجارب مدام په مطلق ډول پوهه نشي حاصلوالى .بعضي تجارب ممكن د بېالبېلو خلكو له خوا په بېالبېلو ډولونو تحليل شي .بعضي خلك د شخصي تجاربو پر بنا خرافاتي باورونه اختياروي چې د نورو خلكو د مشابهو شخصي تجربو سره تناقض لري .د شاهدانو نشتون چې د مدعي تجربه دي د هغه په شان تحليل كړاى شي ،د شخصي تجربې د الرې نه د حاصل شوي باور ضعف څرگندوي. د ټيكنالوژۍ پرمختگ زموږ حواسو ته وسعت وركوي .نوې مشاهدات نويو كشفياتو ته الره هواروي چې ممكن حاضره ساينسي پوهه نامكمله راوباسي .د ساينس تاريخ په داسي ماډلونو 15 ډك دى چې د وخت په بهير كښې باطل ثابت شوي دي .د ټولو نننيو منل شوو ساينسي تيوريانو لكه لمريز نظام ،تكامل ،اټم ،د جاذبې قوه او داسي نورو د تواريخو بياكتنه څرگندوي چې ساينسپوهان خپل زيات شمېر وخت د ثبوتونو په رڼا كښې د مجددو ساينسي ماډلونو په جوړولو ،مقايسه كولو ،امتحانولو او بيا كتنو تيروي .له همدې كبله ساينس هيڅكله د مطلق او تلپاته حقيقت ادعا نشي كوالى .خو دا د دې معنا نه لري چې د ساينس اوسنۍ پوهه ضعيفه ده .د منل شوي ساينس د اكثرو اساسي برخو د بدلېدلو احتمال ډېر لږ دى ،ځكه چې پر خالف يې هيڅ منطقي دليل شتون نلري. استقرا ،استنتاج او احتمالي قياس استقرايي او استنتاجي استدالل د ايمپيريسيزم يا تجريبيت د مېتودولوژۍ اساس تشكيل كړى دى .استقرا د منطقي استدالل يوه طريقه ده په كوم كښې چې د څو ځانگړو نمونو د ټولگۍ څخه عمومي پوهه را ايستل كيږي .په استنتاجي استدالل كښې بيا برعكس د عمومي پوهې د اصولو څخه ځانگړې پوهه استخراجيږي .مثال :د ميوو په پلورنځۍ كښې د خوږو مڼو په لټه كښي يې ،مخې ته دې د مڼو خرمن پروت دى او غواړې معلوم كړې چې دغه مڼې خوږې دي كه تروې .په يوې مڼې غاښ لگوې ،تروه راوځي .په بلې غاښ لگوې ،هغه هم تروه راوځي. مخكي له دې څخه چې دريمه مڼه امتحان كړې ،د مڼو پر خرمن اوږد نظر تېروي او متوجه كيږي چې مڼې ټوله كلكې او شنې درته ښكاري .لهذا پايله اخلې چې :د خرمن ټوله مڼې تروې دي 16 او د رانيولو څخه يې منصرف كيږې .د منطق له لحاظه په دې مثال كښې ستا د استدالل پروسه په الندې توگه افاده كيږي: . ١ټوله كلكي او شنې مڼې تروې وي . ٢دغه مڼې كلكي او شنې دي . ٣لهذا دغه مڼې تروې دي پورته ډول استدالل ته استقرا وايي .يعني ته د څو نمونه يي ثبوتونو پر بنا عمومي پايلې ته رسيږې .همدا شان ستا وروستى استدالل په الندې توگه افاده كيږي: . ١لكه څنگه چې دغه ټوله مڼې تروې دي... . ٢زه يې هيڅ يوه هم نه رانيسم پورته ډول استدالل ته په منطق كښې استنتاج ويل كيږي ،په كوم كښې چې تا د استقرايي استدالل له پايلې څخه ځانگړې استنتاجي پرېكړه وكړل. د يادونې وړ ده چې تش استقرا او استنتاج د ساينسپوه لپاره ارزښت نه لري او نه هم دى يا دا د هغو پر بنا د پوهې ادعاوي كوي .لكه )١( :ټوله وړانگي په مستقيمې ليكې مزل كوي)٢( . زموږ څخه وړانگه شته ،نو ( )٣لهذا څه چې زموږ سره شته، په مستقيمې ليكې مزل كوي .دغه ډول تش منطق په ساينس كښې هيڅ مهم نه دى ،بلكه د پوهې په صفت د منلو لپاره يې مشاهدوي ثبوت ته اړتيا ده. 17 احتمالي قياس په ساينس كښې بېالبېلو منطقي تحليالتو ته سا وركوي او د هايپوتيسيسونو يعني ساينسي وړانديځونو يا نظرياتو اساس تشكيلوي .په احتمالي قياس كښې عموما د موجوده پوهې په كار اخيستلو سره هايپوتيسيسونه په داسي توگه طرح كيږي چې د ستونزي په اړوند تشرېح او پېشبينۍ وړاندي كړي .مثال د مڼو په بېلگي كښې څوك كوالى شي هايپوتيسيس جوړ كړي چې :خوږ والى د بورې يا قند څخه مېنځ ته راځي ،لهذا په شنو او كلكو مڼو كښې د خوږوالي نشتون بايد په دوى كښې د طبېعي قندونو د نشتون له امله وي .دا نظر هم د مڼو د ناخوږوالي تشرېح وركوي او هم داسي وړاندوينې وركوي چې څوك يې امتحان كړاى شي .البته په احتمالي قياس كښې ساده توب ته عموما ترجېح وركول كيږي .مثال سهار وختي راويښېږې او وينې چې دسترخوان هوار دى او په خواړو لړلې مگر تش لوښي پر پراته دي .دا څنگه كيسه ده؟ ته د دغې معما د حلولو لپاره دوې نظريې وړاندي كوې: . ١ملگرى دي د شپې ناوخته وږى شوى او ډوډى يې خوړلې ده ،خو د السه يې نه كېدل چې دسترخوان ټول كړي. . ٢ملگري دي ستا د غولولو لپاره دا ټوله زيار ايستلى دى. په احتمالي قياس كښې لومړۍ نظريې ته ترجېح وركول كيږي، ځكه چې ساده ده او احتمال يې ډېر دى. 18 د ساينسي استقرا پروسه پر مشاهدې او تجربې باندې ډېره والړه ده .ژوندپوهان ،مځكه پوهان او هواپوهان خپل اكثره وخت د طبېعت په څار باندي تېروي او نمونې راټولوي او بيا د هغو څخه د عمومي پايلو اخيستلو هڅې كوي .همدا رنگه په فيزيك كښې د نيوټن د حركت قوانين او جاذبوي قانون ،د اوم قانون ،د انرژۍ او چارج د تحفظ قوانين او داسي نور ټوله د تجربې پر بنا د استقرا بېلگي دي .د يادونې وړ ده چې په نظري فيزيك كښې هم استقرا ډېره موثره ثابته شوې ده او نويو كشفياتو ته يې الره موندلې ده ،لكه :د مكسوېل د اليكټرومقناطيس تيوري يا د آينشټاين نسبيت. استنتاج هم په ساينس او انجينيرۍ دواړو كښې ډېر د استعمال موارد لري .په ځانگړو حاالتو كښې د فورمولونو له الرې وړاندوينې د استنتاج يو عام د استعمال مورد دى .مثال يو موټر په يوې معينې كتلې او واك سره څومره گړندى تلالى شي ،يا د يو معين ولټاژ او مقاومت څخه څومره د برېښنا بهير راوتالى شي او داسي نور .اكثره ټيكنالوژيانې چې تاسو نن گټې ځنې اخلئ د استنتاجي پروسو په لړ كښې ډيزاين شوي دي :د نانوټيكنالوژۍ څخه نيولې بيا تر الوتكو او سټاليټونو پورې. ستورپوهانو هم د استنتاج څخه ډېره موثره استفاده كړې ده .مثال اېډوين هبل د ستورو او آسمانټولگيو د څار څخه د كايناتو عمر محاسبه كړ .يا تر هغه وړاندې د نيوټن د جاذبوي قانون او يوې سپوږمۍ د مدار څخه ستورپوهانو د مشتري سيارې كتله استنتاج كړل. 19 ساينس او ايمپيريسيزم ساينس پر منطقي استدالل او عيني ثبوتونو باندى بنا پوهه ده .كه څه هم دا آزمايښتى علم دى خو په عين حال كښې ډېر مستحكم او پايداره اصول لري چې د تغير احتمال يې تر زياته حده نشته. د ساينس منل شوي پوهې داسي پوهې دي چې وړاندوينې كوي او د گڼو شمېرو مثبتو او منفي امتحانونو څخه بريالۍ راوتلي دي تر څو د منلو وړ گرځېدلي دي .په ساينس كښې كوم مركزي صالحيت يا آتوريټي نشته بلكه خپله طبېعت د سمو او ناسمو څرگندونو پرېكړندوى دى .تر ساينسي انقالب وړاندې صحيح او غلط وړانديځونه د سنتي او مذهبي مقتدرينو لخوا په دوگمتيكي توگه متمايزېدل .تر ساينسي انقالب وروسته د اصولو ،قوانينو، نظرياتو ،تيوريانو اوهايپوتيسيسونو حقانيت د بېطرفانه ثبوتونو او منطق په رڼا كښې ټاكل كيږي. د ساينسي پوهې حدود لكه څنگه چې د ساينس پايلې باالخره پر عيني او تجربوي ثبوتونو باندې درېږي ،هغه نشي كوالى چې داسي پوښتنو ته ځواب وركړي چې عيني يا تجربوي بنسټ ونلري .د بېلگې په ډول ساينس نشي كوالى چې د اوږو پر سر مو ماليكې دروشمېري يا د خداى شتون يا نشتون ثابت كړي .ساينس نشي كوالى چې اخالقي پوښتنو ته ځواب وركړي .ساينس نشي كوالى چې د انساني ارزښتونو پر بنا قضاوت وكړي .خو ساينسي موندنې كوالى شي چې د نويو معلوماتو په محيا كولو 20 سره ستاسو انساني او اخالقي ارزښتونو ته تكامل وركړي .په عمومي توگه ساينس بطالن نموندونكي ادعاوي نشي ثابتوالى. په بل عبارت هر ساينسي وړانديځ يا هايپوتيسيس بايد د باطلېدلو امكان ولري .د بېلگي په توگه :ټوله بتي سپيني دي .دا يوه بطالن موندونكې ادعا ده ځكه د باطلو لپاره يې زه كوالى شم چې توره بته وپلټم .برعكس :مځكه د يوه غوايي پر ښكر والړه ده چې موږ يې نشو ليداى يا حسواى .دغه يوه بطالن نموندونكې ادعا ده ،ځكه نه خو زه دا غويي ليدالى شم او نه يې هم حسوالى شم، نو هيڅ تجربه نشم سرته رسوالى چې دغه ادعا باطله كړم .لهذا نوموړې غير ساينسي او خرافاتي ادعا ده. دا ليكنه تر زياته حده د الندې اكاډميكې څېړنې مختصره ژباړه ده: ساينسي اېپيسټيمولوژي :څنگه ساينسپوهان پوهيږي چې پوهيږي؟ كارل جې وينينگ ،د فيزيك د ښووني متخصص ،د فيزيك ډيپارټمنټ ،د ايلينوى پوهنتون 21 ساينس او د “ولې” پوښتنې اكثره خلك گاليليا يا نيوټن ته ”د فيزيك د پالر” لقب وركوي ،خو د فيزيك پوهه تر دوى زرونو كلونه وړاندي ال شتون درلود .د لرغوني يونان نامتو فيلسوف ارسطو تر گاليليا دوه زره كاله وړاندي د ”فيزيك” په نامه يو مفصل كتاب ليكلى دى چي د اجسامو د بنسټي اجزاوو څخه نيولې بيا د حركت تر اصولو او آسماني نظامونو پورې ،خپل د عصر بشپړه فيزيكي پوهه يې پكښي ثبت كړې ده .ارسطويي فيزيك د اوولسمي پېړۍ تر ساينسي انقالبه پوري تقريبا دوه زره كاله د كايناتو د فيزيكي واقعيت منل شوى او د سياسي او مذهبي اورگانونو لخوا تاييد شوى علم وو او په بشپړه متمدنه نړۍ كښي تدريسېدى .د ساينسي انقالب راهيسي د ارسطويي فيزيك تقريبا ټوله تحليالت د معاصر ساينس او ټيكنالوژۍ د پرمختگ په بهير كښي ناسم ثابت شوي دي .د دې اساسي دليل څه دى؟ ارسطو د گڼو شمېرو موضوعاتو په اړوند تحليالت وړاندي كړي وه ،خو يوه موضوع يې چي د فعلي بحث سره ژوره اړيكه لري ،ارسطويي د حركت اصول دي. ارسطويي د حركت اصول چيشي دي؟ فرض كړئ پر مځكي باندي يوه ډبره (تيږه) پرته ده .زموږ عقل او د ژوند تجربه راته ښيي چي تر څو ډبري باندي كوم واك يا قوه نه وي وارده شوې، هغه پر همهغې نقطې ځاى پر ځاى تر ابداالبده پوري ساكنه پاته كيږي .يو څوك راځي او ډبرې ته ټيله وركوي او په حركت يې 22 راولي .اوس ډبره د حركت په حال كښي ده او تر څو چي ټېله وركول كيږي ،دا به هغه شان په حركت كښي وي .هر وخت چي ټېله بنده شول ،ډبره د متحرك حالت څخه بيرته تم حالت ته راستنېږي .لهذا ارسطو دې نتيجې ته رسېږي چي د اجسامو طبېعي حالت د تم حالت دى او د حركت يا مكان بدلولو لپاره مدام يو محرك يا خوځونكي ته اړتيا شته .خو ارسطو صرف فيزيكپوه نه بلكه يو سيسټماتيك متفكر او فيلسوف وو .ارسطو استدالل كوي چي كه د يو شي د خوځولو لپاره خوځونكي ته اړتيا وي ،نو د خوځوونكي د خوځولو لپاره بيا دوهم خوځونكى ضرور دى .دوهم خوځونكى بيا دريم خوځونكي ته اړ دى ،دريم خوځونكى څلورم خوځونكي ته اړ دى او داسي نور .خو دا د خوځونكو سلسله تر ابده پوري دوام نشي كوالى ،ځكه كه داسي واى ،هيڅ شى به اوس خوځېدلى نه واى .لهذا ارسطو نتيجه اخلي چي ياده شوې د خوځونكو سلسله بايد پر يوې بې نيازې مبدې باندي ختمه شي ،چي ارسطو لومړنى خوځونكى Prime Moverورته وايي .همدغه لومړنى خوځونكى دى ،د ارسطو په آند ،چي لمر ،سپوږمۍ او سيارو ته مدام ټېله وركوي تر څو دوى په حركت كښي وساتل شي .كه لومړني خوځونكي ټېله بنده كړل ،عينا لكه د ډبري د بېلگي په څېر آسماني اجرام هم تم كيږي. همدارنگه په ارسطويي فيزيك كښي مځكه د كايناتو مركز دى او نور اجرام پر راڅرخي .د ”ذروي فيزيك” له لحاظه ټوله اجسام د څلورو بنسټي اجزاوو :خاوري ،اوبه ،اور او هوا څخه جوړ شوي دي او هر جز فطري ارمان لري چي خپل د همنوعې سره 23 يو ځاى شي .مځكه د خاورو او اوبو څخه جوړه ده ،له همدې كبله د خاورو او اوبو څخه جوړ شيان مدام الندې يعني مځكي ته رالوېږي ،او برعكس د اور او هوا څخه د متشكلو شيانو (لكه دود) فطري تمايل بيا دا دى چي د مځكي نه والوزي ،ځكه فطرت يې بېل دى .د هر طبېعي حركت شاته يوه هيله ،يو ارمان ،يو مرام يا هدف نغښتى دى .د ارسطو كاينات د فطرتونو او ارمانونو ،د علتونو او معلولونو ،د هدفونو او مرامونو كاينات دى ،چي د فلسفي مكتب له لحاظه ټيليالوژي teleologyيا مرام-گلوي بلل كيږي .ارسطوييزم تر ډېري مودې پوري خورا نفوذ لرونكى فكري مكتب وو چي گڼ شمېر فيلسوفان يې تر اغيزي الندي راوستل :لكه سپينوزا ،اليبنېڅ ،الكندي ،ابن رشد او داسي نور .البته اكثره مذهبي مبلغين تر نن ورځې پوري نوموړى فكري مكتب تعقيبوي. ښه ،زما د بحث دوهم مركزي شخص د لرغوني افغانستان نامتو حكيم ابن سينا دى .د ابن سينا لومړنۍ دنده طب وو ،خو ده به په وزگارۍ كښي په فيزيك هم سات تېراوه او په دې لړ كښي يې يو ډېر په زړه پوري او مهم د حركت اصل كشف كړ چي د اوسني فيزيك د بنسټي اصولو څخه گرځېدلى دى .ابن سينا ته د ارسطو د حركتي اصولو د غشي د حركت تشرېح د قناعت وړ نه وه. غشى د لېندۍ څخه تر خوشې كېدلو وروسته ولې حركت كوي او چيشي ټېله وركوي؟ ارسطو ويل كله چي غشى د لېندۍ په واك هوا ته خوشي كېږي هغه وړاندي هوا بې ځايه كوي او همدغه هوا بيا د غشي شاته را اوړي او هغه ته د شا د خوا ټېله 24 وركوي .ابن سينا وړانديځ وكړ چي :نه ،هوا د شا د خوا غشى نه ټيله كوي ،بلكه برعكس د هغه د حركت خنډ گرځي او سرعت يې ور كراروي او كه هوا نه وي ،غشى به مدام په يوشانه سرعت متحرك وي .د ډبري د بېلگي په اړوند ابن سينا مني چي د مځكي پر سطح پرته ډبره لومړۍ تمه وي او يوه خوځونكي ته اړه وي ،خو استدالل كوي چي كه همدغه ډبره پاس په فضا كښي ووسي ،هغه به تم نه بلكه په يوشانه سرعت متحركه وي .لهذا د ډبري فطري حالت تم نشي كېداى .د ابن سينا دغه مبتكرانه نظريه د وخت په بهير كښي د عالمانو تر مېنځ انتقال شول تر څو د اوولسمې پېړۍ د ساينسي انقالب د دورې گاليليا ته ورسېدل. د لرغوني يونان د فالسفوو راهيسي د پوهي د الس ته راوړني عامه مېتودولوژي دا وه چي ويل يې انسان كوالى شي صرف خپل په تعقل ،استدالل او ژور سوچ باندي د نړۍ ټوله حقايق كشف كړي .د دې ډول فكر مكتب ته عقالنيت يا رشنليزم Rationalismويل كيږي چي سپينوزا ،اليبنيڅ او ديكارت يې نامتو بېلگي دي .د اوولسمي پېړۍ په پيل كښي د ټيليسكوپ په اختراع سره يو نوى فكري مكتب په اروپا كښي رواج شو چي ويل يې صرف سوچ او منطق د پوهي د تحصيل لپاره كافي نه دى بلكه مشاهدې او تجربې ته هم اړتيا ده ،چي دې مكتب ته د تجريبيت يا اېمپيريسيزم Empiricismنوم وركړل شو .گاليليا خپلې د دورې خورا نوښتگره او پلټونكى اېمپيريسيسټ وو. ارسطويي تحليالتو لكه جيوسېنټريزم يا د مځكي مركزيت دى له 25 اوله ال په شك كښي اچولى وو .د بلې خوا كوپرنيك د هيليوسېنټريزم يا د لمر د مركزيت نظريه وركړې وه چي ويل يې مځكه ساكنه نه بلكه د نورو سيارو په څېر د لمر پر شاوخوا حركت كوي .د كوپرنيك هيليوسينټريزم او د ابن سينا د حركت وړانديځ دواړو د گاليليا د ټيليسكوپي مشاهداتو سره سمون درلود .د ابن سينا نظريه د گاليليا د نوي ،ارسطو-وروستي فيزيك يوې اساسي برخي ته الره وموندل چي د عطالت Inertiaقانون بلل كيږي .له دې الري گاليليا نتيجه واخيستل چي د اجسامو طبېعي حالت تموالى نه بلكه يوشانه حركت دى او دا تمېدل دي چي بهرني واك ته اړتيا لري. د عطالت قانون چي په اوسني فيزيك كښي ”د مومېنټم تحفظ” هم ورته ويل كيږي ،د نيوټن په شهكار پرينسيپيا كښي د ده د ميخانيك د درو قوانينو لومړنى قانون دى: . ١لومړى قانون (عطالت) :متحرك جسم مدام متحرك او تم جسم مدام تم پاته كيږي. . ٢دوهم قانون (تعجيل) :د تعجيل لپاره ناموزوني قوې ته اړتيا دهF = ma : . ٣دريم قانون (عكس العمل) :د هر عمل په وړاندي مساوي عكس العمل كيږي. په دې ترتيب زموږ د كايناتو د واقعيت د ترسيمولو طرز د ارسطويي مرام-گلوۍ يا ټيليالوژۍ د ماشومتوب څخه د اوسني ساينس د سكښتونو ،فورمولونو او طبېعي قوانينو نړۍ ته بلوغ 26 وكړ .تر هغه ځايه چي زموږ نظر او ټيليسكوپونه كار كوي كاينات كوم ”خوځونكى” نه لري ،بلكه ټوله اجسام د عطالت په شان د فيزيك د سادوو قوانينو اطاعت كوي .د فيزيك قوانين ارسطوييزي هيلي ،ارمانونه او اهداف نه لري بلكه د طبېعت ړانده او كاڼه سكښتونه patternsدي چي د رياضي په فورلونو افاده كېداى او ډېري دقيقي وړاندوينې په كېداى شي .د ارسطوييزم تجربې په اثبات ورسول چي د نړۍ د حقيقتونو د كشفولو لپاره صرف زموږ عقل او شعوري استدالل كافي نه دى بلكه مشاهدوي او تجربوي ثبوتونو ته هم اړتيا شته .خو آيا صرف زموږ عقل او پينځه حواس د دې لپاره كافي دي؟ د دې ځواب طبعا منفي دى .په ساينس كښي داسي ډېر شيان شته چي په شتون يې موږ باور لرو خو هيڅكله مو په مستقيمه توگه نه دي ليدلي ،لكه بېالبېل كښته-اټمي ذرات (مثال اليكټرون ،پروټون يا كواركونه) ،د جاذبې قوه ،ذروي قواوي ،د هيگز بوزون او داسي نور .هغه څه چي زموږ په پينځو طبېعي حواسو نشي حسېداى ،د ټيكنالوژۍ په مرسته آلې ورته جوړېږي چي زموږ د طبېعي حواسو واك ته وسعت وركوي .په هغه صورت كښي چي آالت هم د مرستي وړ نه وي ،موږ مشخص او دقيق نظري ماډلونه طرح كوو چي وړاندوينې (پېشبيني) په كېداى شي (يعني ساينسي تيورياني) او بيا يې تر آزموينو الندي نيسو .هغه ماډلونه چي غلطي پايلې وركوي ايسته غورځول كيږي او هغه ماډلونه چي په تكرار سره يې صحيح وړاندوينې كړي وي د منلو وړ گرځي .د اوسني فيزيك دوې ډيرې معتبرې تيورياني يعني نسبيت او كوانټم ميخانيك دواړه زموږ د شعور او عقل پر 27 خالف وړانديځونه كوي ،خو لكه څنگه چي دواړو مدام صحيح او دقيقي پېشبينۍ وړاندي كړي دي ،باالخره د منلو وړ گرځېدلي دي. آيا نننى ساينس د ”ولې” پوښتنو ته ځواب وركوالى شي؟ د دې پوښتني د دقيق ځواب لپاره بايد لومړى د ”ولې” كلمه او د هغه د استعمال موارد وڅېړو .د ”ولې” لغت موږ عموما په ژبو كښي په دوو ډولونو استعمالوو .په لومړي مورد كښي مو د ”ولې” څخه اصل مطلب د علت وي ،مثال :ولې مځكه كروي بڼه لري؟ ولې لمر ځليږي؟ ولې موسمونه مېنځ ته راځي؟ ولې وخت تېريږي؟ دغه ډول د ”ولې” پوښتني د ساينسي لحاظه معقولي او په زړه پوري پوښتني دي او گڼ شمېر ساينسپوهانو يې د سمو ځوابونو د موندلو لپاره بشپړ عمر زيار ايستلى ،تر څو يو صحيح او دقيق تحليل يې وړاندي كړى دى .دوهم د ”ولې” د استعمال مورد د كوم كار د مرام يا هدف د موندلو په اړوند وي، مثال :ولې دي زما د سالم ځواب رانكړ؟ ولې رانه والړې؟ ولې دي په سپينو جامو نيل ورنگاوه؟ په دغو درو سرو پوښتنو كښي د پوښتونكي موخه د ”ولې” څخه د پوښتېدونكي د عمل تر شا د هغه د مرام يا هدف پوهېدل دي .كه څه هم موږ انسانانو د علمي لحاظه ارسطويي ټيليالوژي يا مرام-گلوي سلونو كلونه وړاندي غلطه ثابته كړې او شاته پرېښودلې ده ،خو ژبو كښي مي تر اوسه د پخوانيو نادقيقو ارسطوييز باورونو اغېزې پاته دي .د دوهم ډول ”ولې” د استعمال اساسي خطر دا دى چي كېداى شي پر يوې فرضيې باندي بنا وي .هغه دا چي پوښتونكى به تر گمان 28 الندي وي چي د ده د پوښتني د موضوع تر شا كوم هدف نغښتى دى ،خو واقعيت به داسي نه وي .مثال :ولې دې په چايو كښي بوره را وانه چول؟ پوښتېدونكى كيداى شي ځواب وركړي چي: وبخښه ،هيره مي شول .يعني پوښتېدونكي د بورې د نه اچولو كوم هدف نه درلود ،صرف حافظې يې كار ونه كړ .همدا شان د ”ولې كاينات مېنځ ته راغلي دي؟”” ،ولې موږ پيدا شوي يو؟” او”ولې مرو؟” د پوښتنو د لومړي ډول ”ولې” ځواب ساينس وركوالى شي ،خو د دوهم ډول ”ولې” ځواب نه وركوي ،ځكه دوهم ډول ولې يوه ټيليالوژيكي پوښتنه ده او د هدف يا مرام درلودلو تر فرضيې الندي ده ،لهذا د علمي لحاظه د ځواب لياقت نه لري .داسي ډېري پوښتني شته چي د فيزيكي واقعيت سره سمون نه خوري ،لهذا علمي ځواب نه لري .د بېلگي په ډول: ”تلوسه كوم رنگ ده؟” د دې پوښتني ځواب صرف يو شاعر وركوالى شي. 29 30 31 32 دوهمه برخه -ساده شوى عام ساينس اور څه شى دى؟ اور زموږ د ورځني ژوند د ډيرو مهمو او اساسي ضرورتونو څخه دى .پر اور باندي موږ پخلى كوو ،ځانونه په تودوو ،په تيارې كي روښنايي ځني حاصلوو او داسي نور .خو آيا تاسو كوم وخت د ځانه سره چرت وهلى دى چي اور اساسا څه شي دى او د څه شي څخه جوړ شوى دى؟ لرغوني يونانيان په دې باور وه چي اور د طبيعت د څلورو بنسټي عناصرو څخه دى ،لكه اور، اوبه ،خاوره او هوا .دوى دا عقيده درلوده چي د طبيعت ټوله شيان د همدغو څلورو اساسي عناصرو څخه جوړ شوي دي .د دې لرغوني نظريې تاثيرد بشر په نورو وروستيو عقايدو كي هم ليدل كيږي ،لكه :شيطان د اوره څخه جوړ شوى دى ،انسان د خاوري څخه جوړ شوى دى ،او داسي نور .له نيكه مرغه موږ په يوويشتمي پېړۍ كي ژوند كوو او د ننني ساينس په واسطه كوالى شو چي دې پوښتني ته صحيح او دقيق ځواب ولټوو. 33 اور د طبيعت بنسټي عنصر نه بلكه خپله د نورو كيمياوي عناصرو څخه متشكل شوى دى لكه اكسيجن ،نايتروجن ،كاربن ډاى اوكسايډ ،د اوبو بخار او داسي نور .اور اساسا يو د ليدلو قابل كيمياوي عكس العمل دي چي په اتموسفير كښي د اكسيجن د گاز او سوځيدونكي موادو Fuelلكه لرگي يا تيلو تر مينځ زيږي .طبعا يوازي په يوه اكسيجن لرونكي چاپيلاير كي د سوځيدونكي موادو ايښودل اور مينځ ته نشي راوستالى ،بلكه د هغه د پيل كولو يا احتراق لپاره تودوخي ته هم ضرورت شته. هره سوځيدونكې ماده ځانته بيله د اشتعال د حرارت درجه لري. مثال لرگي عموما د ١٥٠درجې سانتي گريد په شاوخوا كي اور اخلي. كله چي لرگى د اشتعال تودوخي ته ورسېد ،د لرگي د سر ذرات د يو مركب گاز په شكل هوا ته الوزي چي دې ته موږ دود وايو (دود د هايدروجن ،اكسيجن او كاربن څخه جوړ شوى دى) .كلهه چههي د دود تودوخههه د ٢٦٠درجههو سههانتي گريههدو و شههاوخوا تههه ورسيدل ،نو د لرگي متشكل ماليكولونه په مينځ كي سره مهاتېږي او د دې ماليكولونو اټمونه د هوا د اكسيجن د اټمونو سهره پهه يهو ځاى كيدو سره د اوبهو بخهار ،كهاربن ډاي اكسهايډ او داسهي نهور گازونه توليديږي .دې عمل ته سوځيدل وايي .د سكرو كاربن هم اوكسيډايز كيږي (د اكسيجن سره يو ځاى كيهږي) خهو دا عكهس العمل د لرگي تهر سهوځيدلو ډيهر كهرار وي .ههم دا وجهه ده چهي سكاره ډير وخت تاوده پاته كيږي. 34 د اور د جانبي اثراتو څخه يو يې روښنايي او بل يې حرارت دى .د اور د تداوم دليل هم همدغه دى :د ابتدايي حرارت په نتيجه كي احتراق مينځ ته راځي كوم چي د نور حرارت سبب گرځي كوم چي نور احتراق ته ادامه وركوي ..دغي پروسې ته ځنځيري عكس العمل يا Chain Reactionوايي .تر څو چي سوځيدونكې ماده او اكسيجن موجود وي دغه ځنځيري عكس العمل ادامه پيدا كوي. كله چي د كاربن اټمونه د اور د حرارت په نتيجه كي هوا ته والوزي نو روښنايي توليدوي چي دغي روښنايي ته لمبه ويل كيږي .د لمبې رنگ د اور په سوځيدونكي موادو او حرارت باندي اړه لري .عموما د لمبې توده ترينه برخه شنه وي ،او نسبتا سړې حصي يې نارنجي يا زيړې په نظر راځي. د لمبې د نامنظم شكل او پورته غورځيدلو سبب د مځكي د جاذبې قوه ده .پر مځكه باندي ټوله د لمبې گازونه نسبت و شاوخوا هوا ته سپک ،تاوده او منبسط وي ،نو ځكه دا گازونه تل و پورته جهت ته د كښته فشار و خوا ته ځغلي .همدا وجه ده چي د لمبي سر مدام تيره ښكاري او اور عموما پورته خوا ته خپريږي .كه مثال په يوې فضايي بيړۍ كي اور بل كړو نو لمبه به يې د جاذبي د قوې د نشته والي له كبله گردۍ وښكاري. 35 زلزله څه شى ده او ولې مينځ ته راځي؟ زلزله يا رېږدله د طبيعت د فجيح ترينو آفتونو څخه ده چي په نړۍ كي د كاله په لسونو زرو انسانان وژني او په لكونو نور بې كوره كوي .د ډير پخوا وخت خلكو باور درلود چي تر مځكي الندي دېبان بيده دي او كله چي دوى د يوه اړخه پر دا بل اړخ را واوړي نو د مځكي پر سر زلزله ايجادوي .لرغوني يونانيانو عقيده درلودل چي د اوبو خداى ”پوسايدون” ته چي درد (قهر) ورشي نو هغه مځكه كلكه په سوټي وهي او د دې گوزار له تاوه مځكه ريږدي .د ختيځي افريكې خلكو ويل چي نړۍ د غوايي پر ښكر والړه ده ،كله چي د غوايى يو ښكر ستړى شي ،نو نړۍ و دا بل ښكر ته را اړوي چي دغه د زلزلې سبب گرځي .همدا نن گڼ شمير خلك په دې معتقد دي چي هر چيري چي موسيقي ،د ښځو بربنډتيا او نامشروع جنسي طعلقات ډير شي ،خداى د عذاب په صفت زلزله پر نازلوي. د تاريخ په اوږدو كي هر ډول خلكو او كلچرونو د زلزلې په باب بيل بيل خرافات ،عقايد او افسانې درلودلي دي خو په دې لړ کي علمي څيړني د لرغونی يونان د تمدن څخه پيل کيږي .څه د پاسه ٢٣٠٠كاله مخكي يوناني فيلسوف ارسطو نظريه وركړل چي زلزله تر مځكي الندي د متحركو گازونو په واسطه ايجاديږي .تر اتلسمي پيړۍ پوري د لويديځ ساينسپوهان د اسحق نيوټن په شمول معتقد وه چي زلزله د مځكي په عمق كي د سوځيدونكو موادو د چاودنو څخه مينځ ته راځي .د شلمي پيړۍ په اوايلو كي جرمني ساينسپوه الفريډ ويگنر د ستري وچي د 36 جالكيدلو Kontinentalverschiebungنظريه وركړل چي پكښي ويل كيدل چې د نړۍ براعظمونه (لكه آسيا ،اروپا ،افريكا، امريكا) دوه سوه ميليونه كاله مخكي ټوله سره يو ځاى او يوه ستره وچه وه او د وخت په تيريدلو سره د طبيعي اوښتونو له كبله سره جال شوي دي .د هغه وخت ساينسپوهانو د ويگنر تيوري د ثبوت د لږوالي له كبله جدي نه ونيول .خو نن ورځ دغه تيوري د مځكه پيژندني يا جيالوژي د علم د نامتو او منل شوې تيورۍ يعني د پلېټ ټيكټونيك Plate Tectonicsيا ټيكټونيكې دړې (ټوټې) د تيورۍ د مور په صفت پيژندل كيږي. د مځكې قشرونه د مځكې ټيكټونيكې دړې د ټيكټونيكو دړو په تيورۍ كي د مځكي كره پر څو قشرونو وېشل شوې ده ،لكه :پوست ،گيډه يا بدنه او مغز يا هسته .د مځكي پوست چي تر سل كيلومتره پوري ژورتيا لري په سترو براعظم جسمو پلېټونو يا دړو باندي درز شوى دى چي دغه دړې مدام مگر ډير ورو ،د كاله د صفر څخه تر پينځو سانتي 37 مترو په واټن حركت سره كوي .د مځكي تر پوست الندي يې گېډه ده چي تقريبا درې زره كيلومتره ژورتيا لري او د ډيرو سرو سوځيدونكو مگماتيكي موادو يا ويلي شوو ډبرو ډكه ده چي د درې زره سانتي گريدو د حرارت په شاوخوا كي په جوش او خروښ كښې دي .دغه عظيم حرارت د سختي ډيرې انرژۍ سبب گرځي او سربېره دړې په حركت سره راولي چي د مځكي په پوست يا ليتوسفير كي د الندنيو درو ډولو تحوالتو سبب گرځي: . ١نژدي كيدونكي درزونه (Convergent Boundaries): دوې دړي يو او بل ته سره نژدي كيږي .كه يې په مينځ كي په كافي اندازه د ضخامت توپير وي نو نازكه دانه يې تر پنډي الندي ځي چې په پايله كښې يې د مځكي د گېډې سره مواد (مگما) د درزه څخه د باندي را الوزي او اورغورځونكی غر (آتشفشان) تشکيلوي ،چې بيلگه يې د ارام د سمندر پر شاوخوا د ا ور د حلقې په نامه يوه ډيره ستره آتشفشاني سيمه ده .که تر اوبو الندي دا کار وشي نو بيا سونامي سېلونه را مينځ ته کېږي لکه د ٢٠٠٤کال د هند د سمندر سونامي چي شپاړس هيوادونه پکښي متاثره شول .كله كله دوې نژدې كيدونكي دړي دواړه پورته خوا ته زور كوي چي د هغه په پايله كښي بيا د غرونو سلسلې مينځ ته راځي چي ډير ښه مثال يي د هيماليا د غرونو سلسله ده چي لوړه ترينه نقطه يې چي ماونټ ايوريسټ نوميږي د كاله درې سانتي ميتره لوړيږي .البته د غرونو مينځ ته راتلل په زرونو كلونه په بر كښې نيسي خو د دې پروسي جانبي اثرات مدام د 38 زلزلې په شكل د مځكي پر سر حسېږي. . ٢سره موږونكي درزونه (Transform boundaries): دوې دړي اړخ پر اړخ پر مخالف جهت حركت سره كوي او يو او بل سره موږي چي په نتيجه كي يې تر مځكي الندي ډير سخت فشار توليديږي او د سايزميكو (ريږدونكي) څپو په شكل د مځكي پر سر خوشی كيږي .په بل عبارت شديدي زلزلې مينځ ته راځي .په امريكې كي د سان اندرياس درز يې يو ښه مثال دى چي د نړۍ د متزلزل ترينو ساحو څخه ده او د بشر د تاريخ شديدترينه ثبت شوي زلزلي پكښي شوي دي :لكه د ١٩٦٠كال د چيلي ستره زلزله يا په ١٩٠٦كي د متحده اياالتو د سان فرانسيسكو د ښار ويجاړونكې زلزله چي ٨٠فيصده ښار پكښي د مينځه والړ. . ٣ليري كيدونكي درزونه (Divergent Boundaries): دوې دړي يو د بله سره ليري كيږي .دا كار اكثرا تر اوبو الندي د سمندرونو په تل كي كيږي او په اوبو كي د مگماتيكي موادو د گډيدلو سبب گرځي .ډير اوږدمهاله تاثير يې براعظمونه مينځ ته راولي. ږغ (غږ) څه شى دى؟ يوه په هوا سره پړسېدلې بوغۍ (پوكانه) په نظر كښې ونيسئ. بوغۍ په سنجاخ وهئ ،يو كړپ كيږي او بوغۍ چاودي .دغه د 39 كړپ ږغ په اساس كښې څه شى دى ،ولې توليديږي او څنگه يې موږ حسوو؟ پړسېدلې بوغۍ د هوا د ذراتو يا ماليكولونو نه ډكه وي ،چې دې په فشار سره دننه په ځان كښې نيولي وي .په فيزيك كښې د فشار څخه مطلب د مساحت په نسبت قوه ده چې په بوغۍ كښي د ماليكولونو د خوځښت او ټكر څخه راپورته كيږي .كله چې بوغۍ چاودي ،د هغې په مېنځ كښې بند شوي د هوا ذرات د فشارې قوې له امله په شدت سره ټولو جهاتو ته د بهر د كښته فشار چاپيلاير ته درومي .هره ذره خپل د څنگ ذرې ته ټېله وركوي او په دوى كښې يو د حركت ځنځيري عكس العمل مېنځ ته راځي .د متحركو ذراتو اهتزاز او يو د بل څخه موښتل په هوا كښې د فشار څپې رامېنځ ته كوي چې موږ په عامه اصطالح ږغ يا غږ ورته وايو .ږغي څپې په هوا كښې د سرچينې پر شاوخوا په درو سره ابعادو كښې وړاندې خپرېږي تر څو زموږ غوږ ته رارسېږي او د غوږ پرده مو په رېږده رالوي .د پردې د رېږدې څپې د غوږ د نورو اجزاوو په مرسته مضخمې كېږي او په برېښنايي سيگنلونو تبديليږي .برېښنايي سيگنل د غوږو د عصابو له الرې مغز ته منتقليږي او هلته د معين ږغ په بڼه پېژندل كيږي. مايكروفون هم زموږ د غوږونو په څېر كار كوي .نوموړى په مېنځ كښې د ډايفرام په نامه يوه حساسه آله لري چې د ږغي څپو په وړاندې متهززيږي .د ډايفرام اهتزاز يو مقناطيس ته حركت وركوي ،چې په ترځ كښې يې د ږغ څپه په بريښنايي څپې اوړي .له دې الرې باالخره موږ توانيږو چې ږغي څپې د
Enter the password to open this PDF file:
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-