څه شى، څنگه او ولې؟ - ن. ا. ر. پسرلى

Please enable JavaScript to view the full PDF

‫‪1‬‬ ‫څه شى‪ ،‬څنگه او ولې؟‬ ‫د كوچنيوالي د پوښتنو پاخه ځوابونه‬ ‫د ساينسي مقالو او ژباړو مجموعه‬ ‫ن‪ .‬ا‪ .‬ر‪ .‬پسرلى‬ ‫حوت ‪١٣٩٩‬‬ ‫‪2‬‬ ‫فهرست‬ ‫لومړۍ برخه ‪ -‬د پيل خبرې‪5 .............................................................................‬‬ ‫د ساينس ايپيسټيمولوژي (پوهنپوهنه)‪5 ..........................................................‬‬ ‫ساينس او د “ولې” پوښتنې ‪21.........................................................................‬‬ ‫دوهمه برخه ‪ -‬ساده شوى عام ساينس ‪32.........................................................‬‬ ‫اور څه شى دى؟ ‪32........................................................................................‬‬ ‫زلزله څه شى ده او ولې مینځ ته راځي؟ ‪35.....................................................‬‬ ‫ږغ (غږ) څه شى دى؟ ‪38.............................................................................‬‬ ‫دايروي حركت ‪44...........................................................................................‬‬ ‫پوښتنه ‪54.......................................................................................................‬‬ ‫مدار څه شى دى؟‪58......................................................................................‬‬ ‫آيا په وخت كښې ټوپ وهل ممكن دي؟ ‪64..................................................‬‬ ‫قبله او يو سپك د هندسې او مثلثاتو تمرين ‪75...................................................‬‬ ‫دريمه برخه ‪ -‬رڼا او رنگونه ‪82............................................................................‬‬ ‫رنگ څه شي دى؟ ‪82....................................................................................‬‬ ‫د آسمان رنگ ولې شين دى؟ ‪88.....................................................................‬‬ ‫‪3‬‬ ‫اليكټرومقناطيسي طيف‪95...............................................................................‬‬ ‫د بوډۍ ټال څه شى دى او څنگه مينځ ته راځي؟ ‪105.................................‬‬ ‫څلورمه برخه ‪ -‬هوا پېژندنه ‪115..........................................................................‬‬ ‫ورښت (باران) څه شى دى او څنگه مينځ ته راځي؟ ‪115...........................‬‬ ‫لوېدنه او د هوا مقاومت ‪121..........................................................................‬‬ ‫الوتكه څنگه الوزي؟ ‪134.................................................................................‬‬ ‫اتموسفيري فشار څه شى دى؟ ‪134.................................................................‬‬ ‫تالنده او برېښنا چيشي ده؟ ‪137.......................................................................‬‬ ‫پينځمه برخه ‪ -‬ژوندپوهنه ‪145............................................................................‬‬ ‫ولې ژوند د تنوع نه ډك دى؟‪145..................................................................‬‬ ‫ولې مو گوتې او پندي تر لندېدلو وروسته گونجي كيږي؟ ‪158.......................‬‬ ‫شپږمه برخه ‪ -‬كاينات پيژندنه ‪160......................................................................‬‬ ‫ستر درز او د كايناتو زوكړه ‪160......................................................................‬‬ ‫زما‪ ،‬ستا او په كايناتو كي د نورو ټولو شيانو ذرې چيرې جوړې شوي دي؟‬ ‫‪169.................................................................................................................‬‬ ‫د كايناتو هندسي شكل او عاقبت ‪176............................................................‬‬ ‫د كايناتو عظمت ‪181......................................................................................‬‬ ‫‪4‬‬ ‫فضا څه شى ده؟ ‪189......................................................................................‬‬ ‫وخت څه شى دى؟ ‪197................................................................................‬‬ ‫تور سورى څه شى دى؟ ‪204.........................................................................‬‬ ‫تار يكه ماده څه شى ده؟‪217..........................................................................‬‬ ‫اوومه برخه ‪ -‬نسبيت ‪227...................................................................................‬‬ ‫كلاسيك گالېلېيايي نسبيت ‪227.......................................................................‬‬ ‫خاص نسبيت ‪233...........................................................................................‬‬ ‫عام نسبيت‪248................................................................................................‬‬ ‫اتمه برخه ‪ -‬كوانټم ميخانيك‪259.........................................................................‬‬ ‫ولې اليكټرون هستې ته نه ورلوېږي؟ ‪259........................................................‬‬ ‫آيا د نړۍ په باب د بشپړې پوهې حاصلولو امكان شته؟ ‪266..........................‬‬ ‫آيا د هيڅ څخه كوم شى مېنځ ته راتلاى شي؟ ‪274.........................................‬‬ ‫آيا يو اليكټرون پر يوه وخت څو ځايه حضور درلودلاى شي؟‪280................‬‬ ‫آيا طبېعت په بنسټ كښې قطعي دى كه تصادفي؟ ‪289................................‬‬ ‫‪5‬‬ ‫لومړۍ برخه ‪ -‬د پيل خبرې‬ ‫د ساينس ايپيسټيمولوژي (پوهنپوهنه)‬ ‫پوهه چيشي ده؟ كله چه موږ ادعا كوو چې په يو شي ”پوهېږو”‪،‬‬ ‫د دې معنا څه ده؟ زموږ د پوهې سرچينه څه ده‪ ،‬څنگه وپوهېږو‬ ‫چې د اعتبار وړ ده‪ ،‬او د پوهې حدود مو څومره دي؟ د لرغونې‬ ‫يونان فيلسوفانو لكه سقراط‪ ،‬افالطون او ارسطو دوه نيم زره كاله‬ ‫وړاندې د دغو پوښتنو د ځوابونو په لټه كښې سرونه سپين كړل‪،‬‬ ‫خو تر پايه يې جامع او د قناعت وړ ځوابونه ونه موندل‪ .‬د‬ ‫”پوهې” تعريفول د فلسفې د علم يوه بشپړه څانگه ده چې‬ ‫اېپيسټيمولوژي يا ”د پوهې پوهنه” يا ”پوهنپوهنه” بلل كيږي‪ .‬هره‬ ‫علمي څانگه چې د ”پوهې” دعوا كوي‪ ،‬بايد ځان ته يو منطقي‬ ‫اېپيسټيمولوژيكي دريځ ولري‪ .‬لكه څنگه چې ساينس يو علم دى‬ ‫او د پوهې دعوا كوي‪ ،‬نو دى هم ځانته ځانگړى‬ ‫اېپيسټيمولوژيكي دريځ او داليل لري‪ .‬كه څه هم ساينس فلسفي‬ ‫ډسپلين نه دى‪ ،‬خو بيا هم ساينسپوهان كله كله د فلسفي پوښتنو‬ ‫سره مخامخ كيږي‪ ،‬لكه‪ :‬څنگه ته خبر يى يا څنگه ته پوهيږي؟‬ ‫دې ډول پوښتنو ته ځواب وركول مدام آسانه نه وي او بحث‬ ‫فلسفې ته غزېږي‪ .‬د ساينس گڼ شمېر نامتو عالمانو د گاليليا‪،‬‬ ‫نيوټن‪ ،‬بېكن‪ ،‬الك او هيوم څخه نېولې بيا تر پوپر‪ ،‬بورن‪ ،‬پالنك‪،‬‬ ‫آينشټاين او نورو پورې‪ ،‬دوى ټولو پر ساينسي فلسفې باندې گڼې‬ ‫ليكني كړي دي‪ ،‬چې موږ يې مهم ټكي دلته په لنډه توگه رانقلوو‪.‬‬ ‫‪6‬‬ ‫هدف مو دا دى چې د ساينس ښوونكي‪ ،‬زده كوونكي او شوقيان‬ ‫د ساينسي پوهې د الس ته راړلو په طريقو او د هغه په حدودو‬ ‫پوه شي‪.‬‬ ‫پوهه او باور‬ ‫كله چې يو مورخ ادعا كوي چې په يو شي خبر دى يا پوهيږي‪،‬‬ ‫آيا دا عينا داسي ده لكه يو ساينسپوه چې د يو شي په اړوند د‬ ‫پوهې ادعا كوي؟ آيا يو ټولنپوه هم په همهغه اندازه اطمينان سره‬ ‫د پوهې ادعا درلودالى شي؟ آيا د يو مال د پوهې د ادعا‬ ‫ايپيسټيمولوژيكي وزن هم د ساينسپوه يا ټولنپوه يا مورخ په‬ ‫اندازه دى؟ طبعا د دې پوښتنو ځواب منفي دى‪ .‬ساينس‪،‬‬ ‫ټولنپوهنه‪ ،‬تاريخ او اديان هر يو ځان ته بېلې د پوهنې او‬ ‫اطمينان حاصلولو طريقې لرې‪ .‬د ساينسي پوهنپوهنيځې څېړنې‬ ‫لپاره الندې ډول اساسي پوښتنې په نظر كښې نيوالى شو‪.‬‬ ‫مثال څنگه يو ساينسپوه پوهيږي چې‪:‬‬ ‫‪. ١‬مځكه كروي ده‪.‬‬ ‫‪. ٢‬مځكه هره ورځ خپل پر محور راڅرخي‪.‬‬ ‫‪. ٣‬مځكه د كاله يو ځل د لمر پر شاوخوا راڅرخي‪.‬‬ ‫اكثره لوستونكي او حتى ساينسپوهان ال پورته ادعاوي دستي په‬ ‫دستي د حقيقت په څېر مني‪ ،‬خو څنگه تاسو ”پوهيږئ” چې‬ ‫مځكه كروي شكل لري او خپل پر محور د ورځي او د لمر پر‬ ‫شاوخوا د كاله يو ځل راڅرخي؟ آيا تاسو په رښتيا په دې ”پوه”‬ ‫‪7‬‬ ‫ياست كه صرف ”باور” په لرئ؟ كه تاسو مو باور ته توجيه‬ ‫وركوالى شئ نو پوهه لرئ‪ ،‬كه نه نو صرف باور لرئ‪ .‬حقيقت‬ ‫دا دى چې پورتني كشفيات د بېالبېلو ساينسپوهانو د كلونو كلونو‬ ‫زيارونو غونډه شوې او جمعي ثمره ده‪ ،‬لهذا ټول توجېهات يې‬ ‫حتى اكثرو فيزيكپوهانو ته ال نه دي معلوم‪ .‬يقينا د ارسطو د‬ ‫ساكنې مځكې استدالل دومره واكمن منطق درلود چې دوه زره‬ ‫كاله خلك په تېر وتلي وه‪ .‬ارسطو به ويل چې كه مځكه متحركه‬ ‫واى موږ به يې حركت حسوالى‪ ،‬زورورو بادونو به مدام شيان‬ ‫چپه كوالى‪ ،‬كله چې شيان مو پورته غورځوالى‪ ،‬هغوى به تر‬ ‫موږ شاته يا وړاندي لوېدالى‪ .‬دغه ټوله منطقي داليل دي‪ ،‬نو‬ ‫څنگه بيا د نن ورځې ساينټيسټ يې پر خالف د متحركې مځكې‬ ‫ادعا لري؟ څنگه دوى پوهيږي او څنگه خپلو باورونو ته توجيه‬ ‫وركوي؟ كه يو څوك د ”پوهې” ادعا كوي‪ ،‬بايد مدام قادر ووسي‬ ‫چې د هغه لپاره ثبوت وړاندي كړي‪ .‬كه د دې امكان نه وي نو‬ ‫هغه ته بيا ”پوهه” نه شو ويالى‪ ،‬بلكه هغه صرف يو ”باور” دى‪.‬‬ ‫موږ بايد مدام د ناتوجيه شوو باورونو منلو ته پام وساتو‪ ،‬كه نه د‬ ‫حقايقو پر ځاى به عقايد د حقيقت په صفت منو‪ .‬لكه پاسكال بليز‬ ‫چې ويلي دي‪” :‬عقيده د تېروتنې مور ده چې موږ هوښياروالى‬ ‫خو نشي‪ ،‬بلكه صرف د پوهې دروغجن اطمينان راكوي‪”.‬‬ ‫د پوهې تعريف‬ ‫پوهه چيشي ده؟ په ايپيسټيمولوژي كښې پوهه توجيه شوو يا‬ ‫اثبات شوو باورونو ته ويل كيږي‪ .‬په بل عبارت‪ ،‬نوموړې فلسفه‬ ‫وايي چې موږ صرف او صرف په ”س” باندې هلته پوهېدالى‬ ‫‪8‬‬ ‫شو چې‪:‬‬ ‫‪ ” .١‬س” واقعيت ولري‪.‬‬ ‫‪. ٢‬موږ باورمن ووسو چې ”س” واقعيت لري‪ ،‬او‪..‬‬ ‫‪. ٣‬موږ مو باور ته توجيه وركوالى شو‪.‬‬ ‫د بېلگي په ډول‪:‬‬ ‫‪. ١‬كله چې يو څوك د وني څخه لوېږي‪ ،‬الندې غورځيږي‪.‬‬ ‫‪. ٢‬موږ باور لرو چې كله چې يو څوك د وني څخه لوېږي‪،‬‬ ‫الندې غورځيږي‪.‬‬ ‫‪. ٣‬موږ مو باور ته توجيه وركوالى شو چې كله چې يو څوك د‬ ‫وني څخه لوېږي‪ ،‬الندې غورځيږي‪.‬‬ ‫تر هغه حده چې د انسان تجربې ښودلې ده‪ ،‬لومړۍ څرگندونه تر‬ ‫اوسه پورې حقيقت لري‪ .‬خو بيا هم څوك هغه ته په الندې ډول‬ ‫وسعت وركوالى شي‪:‬‬ ‫‪. ١‬كله چې يو څوك د وني څخه لوېږي الندې غورځيږي‪ ،‬خو‬ ‫سر له راتلونكي اونۍ څخه كله چې څوك د وني څخه ولوېد‪،‬‬ ‫پورته هوا ته به غورځېږي‪.‬‬ ‫د استقرايي استدالل پر بنا دواړې پورته د لومړۍ څرگندونې بڼې‬ ‫منطقي صحت لري‪ ،‬خو لومړۍ يې صحيح او دوهمه يې باطله‬ ‫صرف هلته راختالى شي چې د طبيعي نړۍ د فطرت په هكله‬ ‫‪9‬‬ ‫يوه فرضيه ومنو‪ ،‬هغه دا چې‪ :‬د طبېعت قوانين په هر زمان او‬ ‫مكان كښې يو شانته او نه بدلېدونكي دي‪ .‬دغه آند ته ”د طبېعت‬ ‫يووالى” وايي او پر دې باندې د ساينس بشپړ اصول والړ دي‪ .‬د‬ ‫طبېعت يووالى د نسلونو نسلونو انسانانو د ژوندانه پر اوږدمهاله‬ ‫جمعي تجربې باندې بنا دى‪ .‬همدارنگه د ليرو ليرو آسماني‬ ‫اجرامو او آسمانټولگيو مشاهدات هم د هغه گواهي وركوي‪.‬‬ ‫پوهې ته د رسېدلو طريقې‬ ‫د پوهي الس ته راوړنه گڼې شمېرې الرې او طريقې لري چې‬ ‫هره يوه يې ”ساينسي” نشي گڼل كېداى‪ .‬مثال د ټولنپوهانو‪،‬‬ ‫مورخينو او ماليانو د پوهې د الس ته راوړلو طريقې د ساينسي‬ ‫طريقو څخه كامال متفاوتې دي‪ .‬يو ټولنپوه ممكن آندټولونې سر‬ ‫ته ورسوي او د ډيموگرافيك ډېټا څخه پايلې واخلي‪ .‬يو مورخ‬ ‫ممكن اولنۍ سرچينو او اسنادو او لرغونو آثارو ته رجوع‬ ‫وكړي‪ .‬يو مال يا ”ديني عالم” ممكن د آسماني كتابونو يا مذهبي‬ ‫اقوالو يا د يو بل مال پر آتوريټي او صالحيت باندې تكيه وكړي‪.‬‬ ‫خو يو ساينسپوه بيا د مال په شان ادعاوي نشي كوالى‪ ،‬ځكه چې‬ ‫په ساينس كښې د ماليي په څېر مطلق واك يا آتوريټي شتون نه‬ ‫لري‪ .‬د ساينس د پوهې د حاصلولو ټوله طريقې پر انساني‬ ‫استدالل باندې بنا دي‪.‬‬ ‫رشنليزم (عقالنيت)‬ ‫د رشنليزم پلويان باورمن دي چې منطق د پوهې سرچينه ده او‬ ‫نوې پوهه د زړې پوهي څخه د قياس له الرې استخراجېدالى‬ ‫‪10‬‬ ‫شي‪ .‬يو ډول استدالل چې ”استثنايي قياس” ورته وايي‪ ،‬الندې‬ ‫شانته بڼه لري‪:‬‬ ‫‪ -١‬كه ”الف” نو ”ب”‬ ‫‪” - ٢‬الف”‬ ‫‪ - ٣‬لهذا ”ب”‬ ‫د بېلگې په ډول‪ )١( :‬كه د انسان گوته پرې شي‪ ،‬ويني كوي‪.‬‬ ‫(‪ )٢‬زه يو انسان يم‪ )٣( .‬لهذا كه زما گوته پرې شي‪ ،‬ويني‬ ‫كوي‪ .‬خبره منطقي ښكاري‪ ،‬صحيح؟ ښه‪ ،‬راځئ چې بله بېلگه‬ ‫وگورو‪ .‬ارسطو صرف خپل د تعقل څخه په كار اخيستلو سره‬ ‫څرگند كړي وه چې اجسام خپل د وزن په تناسب لوېږي‪ .‬يعني‬ ‫درانه اجسام تر سپكو اجسامو گړندي لوېږي‪ .‬د عقل په حساب دا‬ ‫خبره كامال طبېعي او صحيح ښكاري‪ ،‬خو تجربو د عقل پر‬ ‫خالف ثابت كړې دي چي ټول اجسام په يوه سرعت مځكي ته‬ ‫تعجيل مومي (البته د هوا اصطكاك د هغو د كرارېدلو المل‬ ‫گرځي)‪ .‬لهذا صرف تعقل بې له تجربې او ثبوته د پوهېدلو لپاره‬ ‫كافي نه دى‪.‬‬ ‫بل مهم ټكى دا دى چې د انسان تعقل تر چاپيريالي او كلتوري‬ ‫تاثيراتو الندې راتالى شي‪ .‬هر چا چې مذهبي او سياسي قشرونه‬ ‫څېړلي وي ښه پوهيږي چې خلك عموما په هغو شيانو باور كوي‬ ‫چې غواړي باور په وكړي‪ .‬كله چې خلك د يوې مفكورې سره‬ ‫موافق يي‪ ،‬د حقيقت په څېر يې مني او برعكس كله چې هغوى د‬ ‫‪11‬‬ ‫كوم حقيقت سره توافق ونلري‪ ،‬كېداى شي د مفكورې په صفت‬ ‫يې رد كړي‪ .‬همدارنگه له ټولنيځ پلوه كله كله د يو چا په لومړنۍ‬ ‫انگېرنې سره د هغه په اړوند ناسم قضاوتونه كيږي‪ .‬نو د دومره‬ ‫ډېرو خاميانو سره څنگه يوازي تعقل د پوهې د الس ته راوړلو‬ ‫طريقه كيدالى شي؟!‬ ‫رياليېبليزم (موثقيت)‬ ‫د رياليېبليزم د مكتب پلويان متعقد دي چې باورونه د يوې موثقې‬ ‫طريقې له الرې چې د انسان تر فطري تعقل لوړه وي توجيه‬ ‫موندالى شي‪ .‬داسي طريقې بايد عمومي وي او د انسان تر‬ ‫شخصي اغيزو الندې را نشي‪ ،‬لكه د رياضي اصول يا بولي‬ ‫الجبر‪ .‬د بېلگې په توگه د ‪ 4x + 2 = 10‬څخه څوك د الجبر د‬ ‫قوانينو په تعقيبولو سره په موثق ډول نتيجه اخلي چې ‪.x = 2‬‬ ‫ښه‪ ،‬اوس راشئ او دغه الندې مثال په نظر كښې ونيسئ چې‬ ‫پكښې ‪ x‬يو كميت او ‪ c‬يو ثابت نيول شوى دى‪.‬‬ ‫‪x=c‬‬ ‫‪x² = cx‬‬ ‫‪x² – c² = cx – c²‬‬ ‫)‪(x + c) (x – c) = c (x – c‬‬ ‫‪x+c=c‬‬ ‫‪2c = c‬‬ ‫‪2=1‬‬ ‫آيا ‪ ٢‬واقعا د ‪ ١‬سره مساوي دي؟ واضح ده چې پايله مو ناسمه‬ ‫‪12‬‬ ‫راوختل‪ ،‬ځكه چې د الجبر د يو قانون څخه مو سرغړونه وكړل‪.‬‬ ‫مهم ټكى دلته دا دى چې كه ته غواړې چې د مصنوعي استنباط‬ ‫له الرې پوهه راوباسې‪ ،‬بايد بې اندازه محتاط ووسې چې د‬ ‫الجبر او منطق د اصولو څخه سرغړونه ونكړې‪ ،‬هغه هم په دې‬ ‫شرط چې هغه ټوله اصول درته معلوم وي‪.‬‬ ‫كوهيرينټيزم (اجماعيت)‬ ‫د دې مكتب پلويان وايي‪ :‬لكه د يو عمارت د خښتو انسجام چې‬ ‫ټوله تعمير ثابته ساتي‪ ،‬نظريات هم كله چې په منطقي توگه د يو‬ ‫او بل سره مالتړ ولري‪ ،‬نوې پوهه الس ته راوړي‪ .‬لهذا‬ ‫كوهيرينټيزم پر نړيواله اجماع باندې ډېره تكيه كوي‪ .‬د اجماعيتي‬ ‫منطق څخه باالخره نتيجه اخيستل كيږي چې‪ :‬كه ټوله خلك په يو‬ ‫شي باور ولري‪ ،‬هغه باور بايد رښتيا وي‪ .‬مثال‪ :‬ايران او‬ ‫تاجكستان د افغانستان گاونډي هيوادونه دي‪ ،‬يا د ايفل برج په‬ ‫پاريس كښې واقع دى‪ .‬ټوله د سالم عقل خاوندان له دغو‬ ‫څرگندونو سره موافقت لري‪ .‬خو بعضي مثالونه څرگندوي چې‬ ‫صرف د خلكو اجماع د يو باور د حقانيت د ثابتولو لپاره كافي نه‬ ‫ده‪ .‬مثال يو وخت خلكو باور دلورد چې مځكه هواره او والړه‬ ‫ده‪ ،‬يا ناروغيانې د خبيثو ارواوو يا پيريانو يا د بېالبېلو خدايانو د‬ ‫نارضايتۍ له امله مېنځ ته راځي‪ .‬خو نن ورځ اجماع موږ ته بل‬ ‫څه وايي‪.‬‬ ‫اجماعيت پر ”بشپړ اعتبار” باندې والړ دى چې هغه خپله يوه‬ ‫ناقصه فرضيه ده‪ .‬د برونز د زمانې خلكو ته كامال معقول‬ ‫‪13‬‬ ‫ښكارېدل چې‪ :‬مځكه تر آسمانونو الندې ده‪ ،‬يا دوږخونه تر‬ ‫مځكې الندې دي‪ ،‬يا لمر د مځكې پر شاوخوا راڅرخي‪ .‬نه‬ ‫يوازې هغه وخت نوموړي باورونه معقول او منل شوي ”حقايق”‬ ‫وه‪ ،‬بلكه د خدايانو سره د انسان د روحاني اړيكو واكمنې وسيلې‬ ‫هم وې‪ .‬خو نن ورځ ټول غلط ثابت شوي دي‪.‬‬ ‫”بشپړ اعتبار” ممكن په تعليمي ارگانونو لكه ښوونځيو كښې د‬ ‫گټي وړ تمام شي‪ ،‬خو پر دې طريقي باندې كلي اتكا د پوهې د‬ ‫حاصلولو لپاره ستونزمنه ده‪ ،‬ځكه چې په ډېرو مواقعو كښې‬ ‫صالحيت لرونكي ال ټول سره موافق نه وي‪ .‬د مثال په ډول ټول‬ ‫اديان او مذاهب د حقيقت ادعاوي كوي مگر يو د بله بيا په مېنځ‬ ‫كښې سره ضد او نقيض دي‪ .‬دوى ټوله خو حق كېداى نشي! بله‬ ‫بېلگه‪ :‬فالبينان او سايستمداران ممكن د شخصي گټو په خاطر د‬ ‫كاذبو ادعاوو له الرې د خلكو اعتبار حاصل كړى وي‪ ،‬نو آيا د‬ ‫دوى ټوله ضد او نقيضې ادعاوي بايد موږ د حقيقت په صفت‬ ‫ومنو؟!‬ ‫ايمپيريسيزم (تجريبيت)‬ ‫د ايمپيريسيزم پلويان (ننني ساينسپوهان) باورمن دى چې هغه‬ ‫منطق چې د مشاهدې او تجربې له الرې تاييدېدالى شي‪ ،‬د پوهې‬ ‫د حاصلولو تر ټولو معتبره الر ده‪ .‬د بېلگي په ډول د استدالل او‬ ‫مشاهدې له الرې ساينسټيسټان پوهېدلي دي چې مځكه كروي بڼه‬ ‫لري‪ .‬څارونكي متوجه شوي دي چې د شمال ستورى د هغو‬ ‫كسانو لپاره چې د شمال څخه سهيل ته د استوا ليكه پاروي تر‬ ‫‪14‬‬ ‫شمالي افق الندې څرگنديږي‪ ،‬يا د بېړۍ د بادوان سر مدام د‬ ‫هغې د عرشې څخه ډېره موده وروسته له افق نه غايبيږي‪.‬‬ ‫همدارنگه د مځكې پر شاوخوا له هر لورې نه د راگرځېدلو‬ ‫امكان يا د خسوف په وخت كښې پر سپوږمۍ باندې د مځكې د‬ ‫سايې لوېدل‪ ...‬دا ټوله مشاهدات د مځكي د كروي بڼې ثبوتونه‬ ‫دي‪.‬‬ ‫په ساده توگه څوك خپلې د شخصي تجربې له الرې هم تر يو‬ ‫حده پوهه حاصلوالى شي‪ .‬مثال كه دې سرې سكروټي ته گوته‬ ‫وروړل‪ ،‬په اثبات رسوالى شې چې هغه دي گوته درسوزي‪.‬‬ ‫ممكن گوته دي سره شي‪ ،‬يا تڼاكه پر راوخيژي يا سوزش‬ ‫وكړي‪ .‬په سكروټې باندې د گوتي د سوزيدلو باور صرف باور‬ ‫نه بلكه پوهه ده‪ ،‬ځكه چې پر ثبوت او سالم استدالل والړه ده‪.‬‬ ‫خو بايد هېر نه كړو چې شخصي تجارب مدام په مطلق ډول‬ ‫پوهه نشي حاصلوالى‪ .‬بعضي تجارب ممكن د بېالبېلو خلكو له‬ ‫خوا په بېالبېلو ډولونو تحليل شي‪ .‬بعضي خلك د شخصي تجاربو‬ ‫پر بنا خرافاتي باورونه اختياروي چې د نورو خلكو د مشابهو‬ ‫شخصي تجربو سره تناقض لري‪ .‬د شاهدانو نشتون چې د مدعي‬ ‫تجربه دي د هغه په شان تحليل كړاى شي‪ ،‬د شخصي تجربې د‬ ‫الرې نه د حاصل شوي باور ضعف څرگندوي‪.‬‬ ‫د ټيكنالوژۍ پرمختگ زموږ حواسو ته وسعت وركوي‪ .‬نوې‬ ‫مشاهدات نويو كشفياتو ته الره هواروي چې ممكن حاضره‬ ‫ساينسي پوهه نامكمله راوباسي‪ .‬د ساينس تاريخ په داسي ماډلونو‬ ‫‪15‬‬ ‫ډك دى چې د وخت په بهير كښې باطل ثابت شوي دي‪ .‬د ټولو‬ ‫نننيو منل شوو ساينسي تيوريانو لكه لمريز نظام‪ ،‬تكامل‪ ،‬اټم‪ ،‬د‬ ‫جاذبې قوه او داسي نورو د تواريخو بياكتنه څرگندوي چې‬ ‫ساينسپوهان خپل زيات شمېر وخت د ثبوتونو په رڼا كښې د‬ ‫مجددو ساينسي ماډلونو په جوړولو‪ ،‬مقايسه كولو‪ ،‬امتحانولو او‬ ‫بيا كتنو تيروي‪ .‬له همدې كبله ساينس هيڅكله د مطلق او تلپاته‬ ‫حقيقت ادعا نشي كوالى‪ .‬خو دا د دې معنا نه لري چې د ساينس‬ ‫اوسنۍ پوهه ضعيفه ده‪ .‬د منل شوي ساينس د اكثرو اساسي‬ ‫برخو د بدلېدلو احتمال ډېر لږ دى‪ ،‬ځكه چې پر خالف يې هيڅ‬ ‫منطقي دليل شتون نلري‪.‬‬ ‫استقرا‪ ،‬استنتاج او احتمالي قياس‬ ‫استقرايي او استنتاجي استدالل د ايمپيريسيزم يا تجريبيت د‬ ‫مېتودولوژۍ اساس تشكيل كړى دى‪ .‬استقرا د منطقي استدالل يوه‬ ‫طريقه ده په كوم كښې چې د څو ځانگړو نمونو د ټولگۍ څخه‬ ‫عمومي پوهه را ايستل كيږي‪ .‬په استنتاجي استدالل كښې بيا‬ ‫برعكس د عمومي پوهې د اصولو څخه ځانگړې پوهه‬ ‫استخراجيږي‪ .‬مثال‪ :‬د ميوو په پلورنځۍ كښې د خوږو مڼو په لټه‬ ‫كښي يې‪ ،‬مخې ته دې د مڼو خرمن پروت دى او غواړې معلوم‬ ‫كړې چې دغه مڼې خوږې دي كه تروې‪ .‬په يوې مڼې غاښ‬ ‫لگوې‪ ،‬تروه راوځي‪ .‬په بلې غاښ لگوې‪ ،‬هغه هم تروه راوځي‪.‬‬ ‫مخكي له دې څخه چې دريمه مڼه امتحان كړې‪ ،‬د مڼو پر خرمن‬ ‫اوږد نظر تېروي او متوجه كيږي چې مڼې ټوله كلكې او شنې‬ ‫درته ښكاري‪ .‬لهذا پايله اخلې چې‪ :‬د خرمن ټوله مڼې تروې دي‬ ‫‪16‬‬ ‫او د رانيولو څخه يې منصرف كيږې‪ .‬د منطق له لحاظه په دې‬ ‫مثال كښې ستا د استدالل پروسه په الندې توگه افاده كيږي‪:‬‬ ‫‪. ١‬ټوله كلكي او شنې مڼې تروې وي‬ ‫‪. ٢‬دغه مڼې كلكي او شنې دي‬ ‫‪. ٣‬لهذا دغه مڼې تروې دي‬ ‫پورته ډول استدالل ته استقرا وايي‪ .‬يعني ته د څو نمونه يي‬ ‫ثبوتونو پر بنا عمومي پايلې ته رسيږې‪ .‬همدا شان ستا وروستى‬ ‫استدالل په الندې توگه افاده كيږي‪:‬‬ ‫‪. ١‬لكه څنگه چې دغه ټوله مڼې تروې دي‪...‬‬ ‫‪. ٢‬زه يې هيڅ يوه هم نه رانيسم‬ ‫پورته ډول استدالل ته په منطق كښې استنتاج ويل كيږي‪ ،‬په كوم‬ ‫كښې چې تا د استقرايي استدالل له پايلې څخه ځانگړې استنتاجي‬ ‫پرېكړه وكړل‪.‬‬ ‫د يادونې وړ ده چې تش استقرا او استنتاج د ساينسپوه لپاره‬ ‫ارزښت نه لري او نه هم دى يا دا د هغو پر بنا د پوهې ادعاوي‬ ‫كوي‪ .‬لكه‪ )١( :‬ټوله وړانگي په مستقيمې ليكې مزل كوي‪)٢( .‬‬ ‫زموږ څخه وړانگه شته‪ ،‬نو (‪ )٣‬لهذا څه چې زموږ سره شته‪،‬‬ ‫په مستقيمې ليكې مزل كوي‪ .‬دغه ډول تش منطق په ساينس كښې‬ ‫هيڅ مهم نه دى‪ ،‬بلكه د پوهې په صفت د منلو لپاره يې مشاهدوي‬ ‫ثبوت ته اړتيا ده‪.‬‬ ‫‪17‬‬ ‫احتمالي قياس په ساينس كښې بېالبېلو منطقي تحليالتو ته سا‬ ‫وركوي او د هايپوتيسيسونو يعني ساينسي وړانديځونو يا نظرياتو‬ ‫اساس تشكيلوي‪ .‬په احتمالي قياس كښې عموما د موجوده پوهې‬ ‫په كار اخيستلو سره هايپوتيسيسونه په داسي توگه طرح كيږي‬ ‫چې د ستونزي په اړوند تشرېح او پېشبينۍ وړاندي كړي‪ .‬مثال د‬ ‫مڼو په بېلگي كښې څوك كوالى شي هايپوتيسيس جوړ كړي‬ ‫چې‪ :‬خوږ والى د بورې يا قند څخه مېنځ ته راځي‪ ،‬لهذا په شنو‬ ‫او كلكو مڼو كښې د خوږوالي نشتون بايد په دوى كښې د طبېعي‬ ‫قندونو د نشتون له امله وي‪ .‬دا نظر هم د مڼو د ناخوږوالي‬ ‫تشرېح وركوي او هم داسي وړاندوينې وركوي چې څوك يې‬ ‫امتحان كړاى شي‪ .‬البته په احتمالي قياس كښې ساده توب ته‬ ‫عموما ترجېح وركول كيږي‪ .‬مثال سهار وختي راويښېږې او‬ ‫وينې چې دسترخوان هوار دى او په خواړو لړلې مگر تش‬ ‫لوښي پر پراته دي‪ .‬دا څنگه كيسه ده؟ ته د دغې معما د حلولو‬ ‫لپاره دوې نظريې وړاندي كوې‪:‬‬ ‫‪. ١‬ملگرى دي د شپې ناوخته وږى شوى او ډوډى يې خوړلې‬ ‫ده‪ ،‬خو د السه يې نه كېدل چې دسترخوان ټول كړي‪.‬‬ ‫‪. ٢‬ملگري دي ستا د غولولو لپاره دا ټوله زيار ايستلى دى‪.‬‬ ‫په احتمالي قياس كښې لومړۍ نظريې ته ترجېح وركول كيږي‪،‬‬ ‫ځكه چې ساده ده او احتمال يې ډېر دى‪.‬‬ ‫‪18‬‬ ‫د ساينسي استقرا پروسه پر مشاهدې او تجربې باندې ډېره والړه‬ ‫ده‪ .‬ژوندپوهان‪ ،‬مځكه پوهان او هواپوهان خپل اكثره وخت د‬ ‫طبېعت په څار باندي تېروي او نمونې راټولوي او بيا د هغو‬ ‫څخه د عمومي پايلو اخيستلو هڅې كوي‪ .‬همدا رنگه په فيزيك‬ ‫كښې د نيوټن د حركت قوانين او جاذبوي قانون‪ ،‬د اوم قانون‪ ،‬د‬ ‫انرژۍ او چارج د تحفظ قوانين او داسي نور ټوله د تجربې پر‬ ‫بنا د استقرا بېلگي دي‪ .‬د يادونې وړ ده چې په نظري فيزيك‬ ‫كښې هم استقرا ډېره موثره ثابته شوې ده او نويو كشفياتو ته يې‬ ‫الره موندلې ده‪ ،‬لكه‪ :‬د مكسوېل د اليكټرومقناطيس تيوري يا د‬ ‫آينشټاين نسبيت‪.‬‬ ‫استنتاج هم په ساينس او انجينيرۍ دواړو كښې ډېر د استعمال‬ ‫موارد لري‪ .‬په ځانگړو حاالتو كښې د فورمولونو له الرې‬ ‫وړاندوينې د استنتاج يو عام د استعمال مورد دى‪ .‬مثال يو موټر‬ ‫په يوې معينې كتلې او واك سره څومره گړندى تلالى شي‪ ،‬يا د‬ ‫يو معين ولټاژ او مقاومت څخه څومره د برېښنا بهير راوتالى‬ ‫شي او داسي نور‪ .‬اكثره ټيكنالوژيانې چې تاسو نن گټې ځنې‬ ‫اخلئ د استنتاجي پروسو په لړ كښې ډيزاين شوي دي‪ :‬د‬ ‫نانوټيكنالوژۍ څخه نيولې بيا تر الوتكو او سټاليټونو پورې‪.‬‬ ‫ستورپوهانو هم د استنتاج څخه ډېره موثره استفاده كړې ده‪ .‬مثال‬ ‫اېډوين هبل د ستورو او آسمانټولگيو د څار څخه د كايناتو عمر‬ ‫محاسبه كړ‪ .‬يا تر هغه وړاندې د نيوټن د جاذبوي قانون او يوې‬ ‫سپوږمۍ د مدار څخه ستورپوهانو د مشتري سيارې كتله استنتاج‬ ‫كړل‪.‬‬ ‫‪19‬‬ ‫ساينس او ايمپيريسيزم‬ ‫ساينس پر منطقي استدالل او عيني ثبوتونو باندى بنا پوهه ده‪ .‬كه‬ ‫څه هم دا آزمايښتى علم دى خو په عين حال كښې ډېر مستحكم‬ ‫او پايداره اصول لري چې د تغير احتمال يې تر زياته حده نشته‪.‬‬ ‫د ساينس منل شوي پوهې داسي پوهې دي چې وړاندوينې كوي‬ ‫او د گڼو شمېرو مثبتو او منفي امتحانونو څخه بريالۍ راوتلي دي‬ ‫تر څو د منلو وړ گرځېدلي دي‪ .‬په ساينس كښې كوم مركزي‬ ‫صالحيت يا آتوريټي نشته بلكه خپله طبېعت د سمو او ناسمو‬ ‫څرگندونو پرېكړندوى دى‪ .‬تر ساينسي انقالب وړاندې صحيح او‬ ‫غلط وړانديځونه د سنتي او مذهبي مقتدرينو لخوا په دوگمتيكي‬ ‫توگه متمايزېدل‪ .‬تر ساينسي انقالب وروسته د اصولو‪ ،‬قوانينو‪،‬‬ ‫نظرياتو‪ ،‬تيوريانو اوهايپوتيسيسونو حقانيت د بېطرفانه ثبوتونو‬ ‫او منطق په رڼا كښې ټاكل كيږي‪.‬‬ ‫د ساينسي پوهې حدود‬ ‫لكه څنگه چې د ساينس پايلې باالخره پر عيني او تجربوي‬ ‫ثبوتونو باندې درېږي‪ ،‬هغه نشي كوالى چې داسي پوښتنو ته‬ ‫ځواب وركړي چې عيني يا تجربوي بنسټ ونلري‪ .‬د بېلگې په‬ ‫ډول ساينس نشي كوالى چې د اوږو پر سر مو ماليكې‬ ‫دروشمېري يا د خداى شتون يا نشتون ثابت كړي‪ .‬ساينس نشي‬ ‫كوالى چې اخالقي پوښتنو ته ځواب وركړي‪ .‬ساينس نشي‬ ‫كوالى چې د انساني ارزښتونو پر بنا قضاوت وكړي‪ .‬خو‬ ‫ساينسي موندنې كوالى شي چې د نويو معلوماتو په محيا كولو‬ ‫‪20‬‬ ‫سره ستاسو انساني او اخالقي ارزښتونو ته تكامل وركړي‪ .‬په‬ ‫عمومي توگه ساينس بطالن نموندونكي ادعاوي نشي ثابتوالى‪.‬‬ ‫په بل عبارت هر ساينسي وړانديځ يا هايپوتيسيس بايد د باطلېدلو‬ ‫امكان ولري‪ .‬د بېلگي په توگه‪ :‬ټوله بتي سپيني دي‪ .‬دا يوه بطالن‬ ‫موندونكې ادعا ده ځكه د باطلو لپاره يې زه كوالى شم چې توره‬ ‫بته وپلټم‪ .‬برعكس‪ :‬مځكه د يوه غوايي پر ښكر والړه ده چې‬ ‫موږ يې نشو ليداى يا حسواى‪ .‬دغه يوه بطالن نموندونكې ادعا‬ ‫ده‪ ،‬ځكه نه خو زه دا غويي ليدالى شم او نه يې هم حسوالى شم‪،‬‬ ‫نو هيڅ تجربه نشم سرته رسوالى چې دغه ادعا باطله كړم‪ .‬لهذا‬ ‫نوموړې غير ساينسي او خرافاتي ادعا ده‪.‬‬ ‫دا ليكنه تر زياته حده د الندې اكاډميكې څېړنې مختصره ژباړه‬ ‫ده‪:‬‬ ‫ساينسي اېپيسټيمولوژي‪ :‬څنگه ساينسپوهان پوهيږي چې‬ ‫پوهيږي؟ كارل جې وينينگ‪ ،‬د فيزيك د ښووني متخصص‪ ،‬د‬ ‫فيزيك ډيپارټمنټ‪ ،‬د ايلينوى پوهنتون‬ ‫‪21‬‬ ‫ساينس او د “ولې” پوښتنې‬ ‫اكثره خلك گاليليا يا نيوټن ته ”د فيزيك د پالر” لقب وركوي‪ ،‬خو‬ ‫د فيزيك پوهه تر دوى زرونو كلونه وړاندي ال شتون درلود‪ .‬د‬ ‫لرغوني يونان نامتو فيلسوف ارسطو تر گاليليا دوه زره كاله‬ ‫وړاندي د ”فيزيك” په نامه يو مفصل كتاب ليكلى دى چي د‬ ‫اجسامو د بنسټي اجزاوو څخه نيولې بيا د حركت تر اصولو او‬ ‫آسماني نظامونو پورې‪ ،‬خپل د عصر بشپړه فيزيكي پوهه يې‬ ‫پكښي ثبت كړې ده‪ .‬ارسطويي فيزيك د اوولسمي پېړۍ تر‬ ‫ساينسي انقالبه پوري تقريبا دوه زره كاله د كايناتو د فيزيكي‬ ‫واقعيت منل شوى او د سياسي او مذهبي اورگانونو لخوا تاييد‬ ‫شوى علم وو او په بشپړه متمدنه نړۍ كښي تدريسېدى‪ .‬د‬ ‫ساينسي انقالب راهيسي د ارسطويي فيزيك تقريبا ټوله تحليالت د‬ ‫معاصر ساينس او ټيكنالوژۍ د پرمختگ په بهير كښي ناسم ثابت‬ ‫شوي دي‪ .‬د دې اساسي دليل څه دى؟ ارسطو د گڼو شمېرو‬ ‫موضوعاتو په اړوند تحليالت وړاندي كړي وه‪ ،‬خو يوه موضوع‬ ‫يې چي د فعلي بحث سره ژوره اړيكه لري‪ ،‬ارسطويي د حركت‬ ‫اصول دي‪.‬‬ ‫ارسطويي د حركت اصول چيشي دي؟ فرض كړئ پر مځكي‬ ‫باندي يوه ډبره (تيږه) پرته ده‪ .‬زموږ عقل او د ژوند تجربه راته‬ ‫ښيي چي تر څو ډبري باندي كوم واك يا قوه نه وي وارده شوې‪،‬‬ ‫هغه پر همهغې نقطې ځاى پر ځاى تر ابداالبده پوري ساكنه پاته‬ ‫كيږي‪ .‬يو څوك راځي او ډبرې ته ټيله وركوي او په حركت يې‬ ‫‪22‬‬ ‫راولي‪ .‬اوس ډبره د حركت په حال كښي ده او تر څو چي ټېله‬ ‫وركول كيږي‪ ،‬دا به هغه شان په حركت كښي وي‪ .‬هر وخت‬ ‫چي ټېله بنده شول‪ ،‬ډبره د متحرك حالت څخه بيرته تم حالت ته‬ ‫راستنېږي‪ .‬لهذا ارسطو دې نتيجې ته رسېږي چي د اجسامو‬ ‫طبېعي حالت د تم حالت دى او د حركت يا مكان بدلولو لپاره‬ ‫مدام يو محرك يا خوځونكي ته اړتيا شته‪ .‬خو ارسطو صرف‬ ‫فيزيكپوه نه بلكه يو سيسټماتيك متفكر او فيلسوف وو‪ .‬ارسطو‬ ‫استدالل كوي چي كه د يو شي د خوځولو لپاره خوځونكي ته‬ ‫اړتيا وي‪ ،‬نو د خوځوونكي د خوځولو لپاره بيا دوهم خوځونكى‬ ‫ضرور دى‪ .‬دوهم خوځونكى بيا دريم خوځونكي ته اړ دى‪ ،‬دريم‬ ‫خوځونكى څلورم خوځونكي ته اړ دى او داسي نور‪ .‬خو دا د‬ ‫خوځونكو سلسله تر ابده پوري دوام نشي كوالى‪ ،‬ځكه كه داسي‬ ‫واى‪ ،‬هيڅ شى به اوس خوځېدلى نه واى‪ .‬لهذا ارسطو نتيجه‬ ‫اخلي چي ياده شوې د خوځونكو سلسله بايد پر يوې بې نيازې‬ ‫مبدې باندي ختمه شي‪ ،‬چي ارسطو لومړنى خوځونكى ‪Prime‬‬ ‫‪Mover‬ورته وايي‪ .‬همدغه لومړنى خوځونكى دى‪ ،‬د ارسطو‬ ‫په آند‪ ،‬چي لمر‪ ،‬سپوږمۍ او سيارو ته مدام ټېله وركوي تر څو‬ ‫دوى په حركت كښي وساتل شي‪ .‬كه لومړني خوځونكي ټېله بنده‬ ‫كړل‪ ،‬عينا لكه د ډبري د بېلگي په څېر آسماني اجرام هم تم‬ ‫كيږي‪.‬‬ ‫همدارنگه په ارسطويي فيزيك كښي مځكه د كايناتو مركز دى او‬ ‫نور اجرام پر راڅرخي‪ .‬د ”ذروي فيزيك” له لحاظه ټوله اجسام‬ ‫د څلورو بنسټي اجزاوو‪ :‬خاوري‪ ،‬اوبه‪ ،‬اور او هوا څخه جوړ‬ ‫شوي دي او هر جز فطري ارمان لري چي خپل د همنوعې سره‬ ‫‪23‬‬ ‫يو ځاى شي‪ .‬مځكه د خاورو او اوبو څخه جوړه ده‪ ،‬له همدې‬ ‫كبله د خاورو او اوبو څخه جوړ شيان مدام الندې يعني مځكي ته‬ ‫رالوېږي‪ ،‬او برعكس د اور او هوا څخه د متشكلو شيانو (لكه‬ ‫دود) فطري تمايل بيا دا دى چي د مځكي نه والوزي‪ ،‬ځكه‬ ‫فطرت يې بېل دى‪ .‬د هر طبېعي حركت شاته يوه هيله‪ ،‬يو‬ ‫ارمان‪ ،‬يو مرام يا هدف نغښتى دى‪ .‬د ارسطو كاينات د فطرتونو‬ ‫او ارمانونو‪ ،‬د علتونو او معلولونو‪ ،‬د هدفونو او مرامونو كاينات‬ ‫دى‪ ،‬چي د فلسفي مكتب له لحاظه ټيليالوژي ‪ teleology‬يا‬ ‫مرام‪-‬گلوي بلل كيږي‪ .‬ارسطوييزم تر ډېري مودې پوري خورا‬ ‫نفوذ لرونكى فكري مكتب وو چي گڼ شمېر فيلسوفان يې تر‬ ‫اغيزي الندي راوستل‪ :‬لكه سپينوزا‪ ،‬اليبنېڅ‪ ،‬الكندي‪ ،‬ابن رشد او‬ ‫داسي نور‪ .‬البته اكثره مذهبي مبلغين تر نن ورځې پوري‬ ‫نوموړى فكري مكتب تعقيبوي‪.‬‬ ‫ښه‪ ،‬زما د بحث دوهم مركزي شخص د لرغوني افغانستان نامتو‬ ‫حكيم ابن سينا دى‪ .‬د ابن سينا لومړنۍ دنده طب وو‪ ،‬خو ده به په‬ ‫وزگارۍ كښي په فيزيك هم سات تېراوه او په دې لړ كښي يې يو‬ ‫ډېر په زړه پوري او مهم د حركت اصل كشف كړ چي د اوسني‬ ‫فيزيك د بنسټي اصولو څخه گرځېدلى دى‪ .‬ابن سينا ته د ارسطو‬ ‫د حركتي اصولو د غشي د حركت تشرېح د قناعت وړ نه وه‪.‬‬ ‫غشى د لېندۍ څخه تر خوشې كېدلو وروسته ولې حركت كوي‬ ‫او چيشي ټېله وركوي؟ ارسطو ويل كله چي غشى د لېندۍ په‬ ‫واك هوا ته خوشي كېږي هغه وړاندي هوا بې ځايه كوي او‬ ‫همدغه هوا بيا د غشي شاته را اوړي او هغه ته د شا د خوا ټېله‬ ‫‪24‬‬ ‫وركوي‪ .‬ابن سينا وړانديځ وكړ چي‪ :‬نه‪ ،‬هوا د شا د خوا غشى‬ ‫نه ټيله كوي‪ ،‬بلكه برعكس د هغه د حركت خنډ گرځي او‬ ‫سرعت يې ور كراروي او كه هوا نه وي‪ ،‬غشى به مدام په‬ ‫يوشانه سرعت متحرك وي‪ .‬د ډبري د بېلگي په اړوند ابن سينا‬ ‫مني چي د مځكي پر سطح پرته ډبره لومړۍ تمه وي او يوه‬ ‫خوځونكي ته اړه وي‪ ،‬خو استدالل كوي چي كه همدغه ډبره‬ ‫پاس په فضا كښي ووسي‪ ،‬هغه به تم نه بلكه په يوشانه سرعت‬ ‫متحركه وي‪ .‬لهذا د ډبري فطري حالت تم نشي كېداى‪ .‬د ابن‬ ‫سينا دغه مبتكرانه نظريه د وخت په بهير كښي د عالمانو تر‬ ‫مېنځ انتقال شول تر څو د اوولسمې پېړۍ د ساينسي انقالب د‬ ‫دورې گاليليا ته ورسېدل‪.‬‬ ‫د لرغوني يونان د فالسفوو راهيسي د پوهي د الس ته راوړني‬ ‫عامه مېتودولوژي دا وه چي ويل يې انسان كوالى شي صرف‬ ‫خپل په تعقل‪ ،‬استدالل او ژور سوچ باندي د نړۍ ټوله حقايق‬ ‫كشف كړي‪ .‬د دې ډول فكر مكتب ته عقالنيت يا رشنليزم‬ ‫‪ Rationalism‬ويل كيږي چي سپينوزا‪ ،‬اليبنيڅ او ديكارت يې‬ ‫نامتو بېلگي دي‪ .‬د اوولسمي پېړۍ په پيل كښي د ټيليسكوپ په‬ ‫اختراع سره يو نوى فكري مكتب په اروپا كښي رواج شو چي‬ ‫ويل يې صرف سوچ او منطق د پوهي د تحصيل لپاره كافي نه‬ ‫دى بلكه مشاهدې او تجربې ته هم اړتيا ده‪ ،‬چي دې مكتب ته د‬ ‫تجريبيت يا اېمپيريسيزم ‪ Empiricism‬نوم وركړل شو‪ .‬گاليليا‬ ‫خپلې د دورې خورا نوښتگره او پلټونكى اېمپيريسيسټ وو‪.‬‬ ‫ارسطويي تحليالتو لكه جيوسېنټريزم يا د مځكي مركزيت دى له‬ ‫‪25‬‬ ‫اوله ال په شك كښي اچولى وو‪ .‬د بلې خوا كوپرنيك د‬ ‫هيليوسېنټريزم يا د لمر د مركزيت نظريه وركړې وه چي ويل‬ ‫يې مځكه ساكنه نه بلكه د نورو سيارو په څېر د لمر پر شاوخوا‬ ‫حركت كوي‪ .‬د كوپرنيك هيليوسينټريزم او د ابن سينا د حركت‬ ‫وړانديځ دواړو د گاليليا د ټيليسكوپي مشاهداتو سره سمون‬ ‫درلود‪ .‬د ابن سينا نظريه د گاليليا د نوي‪ ،‬ارسطو‪-‬وروستي‬ ‫فيزيك يوې اساسي برخي ته الره وموندل چي د عطالت‬ ‫‪ Inertia‬قانون بلل كيږي‪ .‬له دې الري گاليليا نتيجه واخيستل‬ ‫چي د اجسامو طبېعي حالت تموالى نه بلكه يوشانه حركت دى او‬ ‫دا تمېدل دي چي بهرني واك ته اړتيا لري‪.‬‬ ‫د عطالت قانون چي په اوسني فيزيك كښي ”د مومېنټم تحفظ” هم‬ ‫ورته ويل كيږي‪ ،‬د نيوټن په شهكار پرينسيپيا كښي د ده د‬ ‫ميخانيك د درو قوانينو لومړنى قانون دى‪:‬‬ ‫‪. ١‬لومړى قانون (عطالت)‪ :‬متحرك جسم مدام متحرك او تم جسم‬ ‫مدام تم پاته كيږي‪.‬‬ ‫‪. ٢‬دوهم قانون (تعجيل)‪ :‬د تعجيل لپاره ناموزوني قوې ته اړتيا‬ ‫ده‪F = ma :‬‬ ‫‪. ٣‬دريم قانون (عكس العمل)‪ :‬د هر عمل په وړاندي مساوي‬ ‫عكس العمل كيږي‪.‬‬ ‫په دې ترتيب زموږ د كايناتو د واقعيت د ترسيمولو طرز د‬ ‫ارسطويي مرام‪-‬گلوۍ يا ټيليالوژۍ د ماشومتوب څخه د اوسني‬ ‫ساينس د سكښتونو‪ ،‬فورمولونو او طبېعي قوانينو نړۍ ته بلوغ‬ ‫‪26‬‬ ‫وكړ‪ .‬تر هغه ځايه چي زموږ نظر او ټيليسكوپونه كار كوي‬ ‫كاينات كوم ”خوځونكى” نه لري‪ ،‬بلكه ټوله اجسام د عطالت په‬ ‫شان د فيزيك د سادوو قوانينو اطاعت كوي‪ .‬د فيزيك قوانين‬ ‫ارسطوييزي هيلي‪ ،‬ارمانونه او اهداف نه لري بلكه د طبېعت‬ ‫ړانده او كاڼه سكښتونه ‪ patterns‬دي چي د رياضي په‬ ‫فورلونو افاده كېداى او ډېري دقيقي وړاندوينې په كېداى شي‪ .‬د‬ ‫ارسطوييزم تجربې په اثبات ورسول چي د نړۍ د حقيقتونو د‬ ‫كشفولو لپاره صرف زموږ عقل او شعوري استدالل كافي نه دى‬ ‫بلكه مشاهدوي او تجربوي ثبوتونو ته هم اړتيا شته‪ .‬خو آيا‬ ‫صرف زموږ عقل او پينځه حواس د دې لپاره كافي دي؟ د دې‬ ‫ځواب طبعا منفي دى‪ .‬په ساينس كښي داسي ډېر شيان شته چي‬ ‫په شتون يې موږ باور لرو خو هيڅكله مو په مستقيمه توگه نه‬ ‫دي ليدلي‪ ،‬لكه بېالبېل كښته‪-‬اټمي ذرات (مثال اليكټرون‪ ،‬پروټون‬ ‫يا كواركونه)‪ ،‬د جاذبې قوه‪ ،‬ذروي قواوي‪ ،‬د هيگز بوزون او‬ ‫داسي نور‪ .‬هغه څه چي زموږ په پينځو طبېعي حواسو نشي‬ ‫حسېداى‪ ،‬د ټيكنالوژۍ په مرسته آلې ورته جوړېږي چي زموږ د‬ ‫طبېعي حواسو واك ته وسعت وركوي‪ .‬په هغه صورت كښي چي‬ ‫آالت هم د مرستي وړ نه وي‪ ،‬موږ مشخص او دقيق نظري‬ ‫ماډلونه طرح كوو چي وړاندوينې (پېشبيني) په كېداى شي (يعني‬ ‫ساينسي تيورياني) او بيا يې تر آزموينو الندي نيسو‪ .‬هغه‬ ‫ماډلونه چي غلطي پايلې وركوي ايسته غورځول كيږي او هغه‬ ‫ماډلونه چي په تكرار سره يې صحيح وړاندوينې كړي وي د‬ ‫منلو وړ گرځي‪ .‬د اوسني فيزيك دوې ډيرې معتبرې تيورياني‬ ‫يعني نسبيت او كوانټم ميخانيك دواړه زموږ د شعور او عقل پر‬ ‫‪27‬‬ ‫خالف وړانديځونه كوي‪ ،‬خو لكه څنگه چي دواړو مدام صحيح‬ ‫او دقيقي پېشبينۍ وړاندي كړي دي‪ ،‬باالخره د منلو وړ گرځېدلي‬ ‫دي‪.‬‬ ‫آيا نننى ساينس د ”ولې” پوښتنو ته ځواب وركوالى شي؟ د دې‬ ‫پوښتني د دقيق ځواب لپاره بايد لومړى د ”ولې” كلمه او د هغه د‬ ‫استعمال موارد وڅېړو‪ .‬د ”ولې” لغت موږ عموما په ژبو كښي‬ ‫په دوو ډولونو استعمالوو‪ .‬په لومړي مورد كښي مو د ”ولې”‬ ‫څخه اصل مطلب د علت وي‪ ،‬مثال‪ :‬ولې مځكه كروي بڼه لري؟‬ ‫ولې لمر ځليږي؟ ولې موسمونه مېنځ ته راځي؟ ولې وخت‬ ‫تېريږي؟ دغه ډول د ”ولې” پوښتني د ساينسي لحاظه معقولي او‬ ‫په زړه پوري پوښتني دي او گڼ شمېر ساينسپوهانو يې د سمو‬ ‫ځوابونو د موندلو لپاره بشپړ عمر زيار ايستلى‪ ،‬تر څو يو‬ ‫صحيح او دقيق تحليل يې وړاندي كړى دى‪ .‬دوهم د ”ولې” د‬ ‫استعمال مورد د كوم كار د مرام يا هدف د موندلو په اړوند وي‪،‬‬ ‫مثال‪ :‬ولې دي زما د سالم ځواب رانكړ؟ ولې رانه والړې؟ ولې‬ ‫دي په سپينو جامو نيل ورنگاوه؟ په دغو درو سرو پوښتنو كښي‬ ‫د پوښتونكي موخه د ”ولې” څخه د پوښتېدونكي د عمل تر شا د‬ ‫هغه د مرام يا هدف پوهېدل دي‪ .‬كه څه هم موږ انسانانو د علمي‬ ‫لحاظه ارسطويي ټيليالوژي يا مرام‪-‬گلوي سلونو كلونه وړاندي‬ ‫غلطه ثابته كړې او شاته پرېښودلې ده‪ ،‬خو ژبو كښي مي تر‬ ‫اوسه د پخوانيو نادقيقو ارسطوييز باورونو اغېزې پاته دي‪ .‬د‬ ‫دوهم ډول ”ولې” د استعمال اساسي خطر دا دى چي كېداى شي‬ ‫پر يوې فرضيې باندي بنا وي‪ .‬هغه دا چي پوښتونكى به تر گمان‬ ‫‪28‬‬ ‫الندي وي چي د ده د پوښتني د موضوع تر شا كوم هدف نغښتى‬ ‫دى‪ ،‬خو واقعيت به داسي نه وي‪ .‬مثال‪ :‬ولې دې په چايو كښي‬ ‫بوره را وانه چول؟ پوښتېدونكى كيداى شي ځواب وركړي چي‪:‬‬ ‫وبخښه‪ ،‬هيره مي شول‪ .‬يعني پوښتېدونكي د بورې د نه اچولو‬ ‫كوم هدف نه درلود‪ ،‬صرف حافظې يې كار ونه كړ‪ .‬همدا شان د‬ ‫”ولې كاينات مېنځ ته راغلي دي؟”‪” ،‬ولې موږ پيدا شوي يو؟”‬ ‫او”ولې مرو؟” د پوښتنو د لومړي ډول ”ولې” ځواب ساينس‬ ‫وركوالى شي‪ ،‬خو د دوهم ډول ”ولې” ځواب نه وركوي‪ ،‬ځكه‬ ‫دوهم ډول ولې يوه ټيليالوژيكي پوښتنه ده او د هدف يا مرام‬ ‫درلودلو تر فرضيې الندي ده‪ ،‬لهذا د علمي لحاظه د ځواب لياقت‬ ‫نه لري‪ .‬داسي ډېري پوښتني شته چي د فيزيكي واقعيت سره‬ ‫سمون نه خوري‪ ،‬لهذا علمي ځواب نه لري‪ .‬د بېلگي په ډول‪:‬‬ ‫”تلوسه كوم رنگ ده؟” د دې پوښتني ځواب صرف يو شاعر‬ ‫وركوالى شي‪.‬‬ 29 30 31 ‫‪32‬‬ ‫دوهمه برخه ‪ -‬ساده شوى عام ساينس‬ ‫اور څه شى دى؟‬ ‫اور زموږ د ورځني ژوند د ډيرو مهمو او اساسي ضرورتونو‬ ‫څخه دى‪ .‬پر اور باندي موږ پخلى كوو‪ ،‬ځانونه په تودوو‪ ،‬په‬ ‫تيارې كي روښنايي ځني حاصلوو او داسي نور‪ .‬خو آيا تاسو‬ ‫كوم وخت د ځانه سره چرت وهلى دى چي اور اساسا څه شي‬ ‫دى او د څه شي څخه جوړ شوى دى؟‬ ‫لرغوني يونانيان په دې باور وه چي اور د طبيعت د څلورو‬ ‫بنسټي عناصرو څخه دى‪ ،‬لكه اور‪،‬‬ ‫اوبه‪ ،‬خاوره او هوا‪ .‬دوى دا عقيده‬ ‫درلوده چي د طبيعت ټوله شيان د‬ ‫همدغو څلورو اساسي عناصرو څخه‬ ‫جوړ شوي دي‪ .‬د دې لرغوني نظريې‬ ‫تاثيرد بشر په نورو وروستيو عقايدو‬ ‫كي هم ليدل كيږي‪ ،‬لكه‪ :‬شيطان د‬ ‫اوره څخه جوړ شوى دى‪ ،‬انسان د‬ ‫خاوري څخه جوړ شوى دى‪ ،‬او داسي نور‪ .‬له نيكه مرغه موږ‬ ‫په يوويشتمي پېړۍ كي ژوند كوو او د ننني ساينس په واسطه‬ ‫كوالى شو چي دې پوښتني ته صحيح او دقيق ځواب ولټوو‪.‬‬ ‫‪33‬‬ ‫اور د طبيعت بنسټي عنصر نه بلكه خپله د نورو كيمياوي‬ ‫عناصرو څخه متشكل شوى دى لكه اكسيجن‪ ،‬نايتروجن‪ ،‬كاربن‬ ‫ډاى اوكسايډ‪ ،‬د اوبو بخار او داسي نور‪ .‬اور اساسا يو د ليدلو‬ ‫قابل كيمياوي عكس العمل دي چي په اتموسفير كښي د اكسيجن د‬ ‫گاز او سوځيدونكي موادو ‪ Fuel‬لكه لرگي يا تيلو تر مينځ‬ ‫زيږي‪ .‬طبعا يوازي په يوه اكسيجن لرونكي چاپيلاير كي د‬ ‫سوځيدونكي موادو ايښودل اور مينځ ته نشي راوستالى‪ ،‬بلكه د‬ ‫هغه د پيل كولو يا احتراق لپاره تودوخي ته هم ضرورت شته‪.‬‬ ‫هره سوځيدونكې ماده ځانته بيله د اشتعال د حرارت درجه لري‪.‬‬ ‫مثال لرگي عموما د ‪ ١٥٠‬درجې سانتي گريد په شاوخوا كي اور‬ ‫اخلي‪.‬‬ ‫كله چي لرگى د اشتعال تودوخي ته ورسېد‪ ،‬د لرگي د سر ذرات‬ ‫د يو مركب گاز په شكل هوا ته الوزي چي دې ته موږ دود وايو‬ ‫(دود د هايدروجن‪ ،‬اكسيجن او كاربن څخه جوړ شوى دى)‪ .‬كلهه‬ ‫چههي د دود تودوخههه د ‪ ٢٦٠‬درجههو سههانتي گريههدو و شههاوخوا تههه‬ ‫ورسيدل‪ ،‬نو د لرگي متشكل ماليكولونه په مينځ كي سره مهاتېږي‬ ‫او د دې ماليكولونو اټمونه د هوا د اكسيجن د اټمونو سهره پهه يهو‬ ‫ځاى كيدو سره د اوبهو بخهار‪ ،‬كهاربن ډاي اكسهايډ او داسهي نهور‬ ‫گازونه توليديږي‪ .‬دې عمل ته سوځيدل وايي‪ .‬د سكرو كاربن هم‬ ‫اوكسيډايز كيږي (د اكسيجن سره يو ځاى كيهږي) خهو دا عكهس‬ ‫العمل د لرگي تهر سهوځيدلو ډيهر كهرار وي‪ .‬ههم دا وجهه ده چهي‬ ‫سكاره ډير وخت تاوده پاته كيږي‪.‬‬ ‫‪34‬‬ ‫د اور د جانبي اثراتو څخه يو يې روښنايي او بل يې حرارت‬ ‫دى‪ .‬د اور د تداوم دليل هم همدغه دى‪ :‬د ابتدايي حرارت په‬ ‫نتيجه كي احتراق مينځ ته راځي كوم چي د نور حرارت سبب‬ ‫گرځي كوم چي نور احتراق ته ادامه وركوي‪ ..‬دغي پروسې ته‬ ‫ځنځيري عكس العمل يا ‪ Chain Reaction‬وايي‪ .‬تر څو چي‬ ‫سوځيدونكې ماده او اكسيجن موجود وي دغه ځنځيري عكس‬ ‫العمل ادامه پيدا كوي‪.‬‬ ‫كله چي د كاربن اټمونه د اور د حرارت په نتيجه كي هوا ته‬ ‫والوزي نو روښنايي توليدوي چي دغي روښنايي ته لمبه ويل‬ ‫كيږي‪ .‬د لمبې رنگ د اور په سوځيدونكي موادو او حرارت‬ ‫باندي اړه لري‪ .‬عموما د لمبې توده ترينه برخه شنه وي‪ ،‬او‬ ‫نسبتا سړې حصي يې نارنجي يا زيړې په نظر راځي‪.‬‬ ‫د لمبې د نامنظم شكل او پورته غورځيدلو سبب د مځكي د‬ ‫جاذبې قوه ده‪ .‬پر مځكه باندي ټوله د لمبې گازونه نسبت و‬ ‫شاوخوا هوا ته سپک‪ ،‬تاوده او منبسط وي‪ ،‬نو ځكه دا گازونه تل‬ ‫و پورته جهت ته د كښته فشار و خوا ته ځغلي‪ .‬همدا وجه ده چي‬ ‫د لمبي سر مدام تيره ښكاري او اور عموما پورته خوا ته‬ ‫خپريږي‪ .‬كه مثال په يوې فضايي بيړۍ كي اور بل كړو نو لمبه‬ ‫به يې د جاذبي د قوې د نشته والي له كبله گردۍ وښكاري‪.‬‬ ‫‪35‬‬ ‫زلزله څه شى ده او ولې مينځ ته راځي؟‬ ‫زلزله يا رېږدله د طبيعت د فجيح ترينو آفتونو څخه ده چي په‬ ‫نړۍ كي د كاله په لسونو زرو انسانان وژني او په لكونو نور بې‬ ‫كوره كوي‪ .‬د ډير پخوا وخت خلكو باور درلود چي تر مځكي‬ ‫الندي دېبان بيده دي او كله چي دوى د يوه اړخه پر دا بل اړخ‬ ‫را واوړي نو د مځكي پر سر زلزله ايجادوي‪ .‬لرغوني يونانيانو‬ ‫عقيده درلودل چي د اوبو خداى ”پوسايدون” ته چي درد (قهر)‬ ‫ورشي نو هغه مځكه كلكه په سوټي وهي او د دې گوزار له تاوه‬ ‫مځكه ريږدي‪ .‬د ختيځي افريكې خلكو ويل چي نړۍ د غوايي پر‬ ‫ښكر والړه ده‪ ،‬كله چي د غوايى يو ښكر ستړى شي‪ ،‬نو نړۍ و‬ ‫دا بل ښكر ته را اړوي چي دغه د زلزلې سبب گرځي‪ .‬همدا نن‬ ‫گڼ شمير خلك په دې معتقد دي چي هر چيري چي موسيقي‪ ،‬د‬ ‫ښځو بربنډتيا او نامشروع جنسي طعلقات ډير شي‪ ،‬خداى د‬ ‫عذاب په صفت زلزله پر نازلوي‪.‬‬ ‫د تاريخ په اوږدو كي هر ډول خلكو او كلچرونو د زلزلې په باب‬ ‫بيل بيل خرافات‪ ،‬عقايد او افسانې درلودلي دي خو په دې لړ کي‬ ‫علمي څيړني د لرغونی يونان د تمدن څخه پيل کيږي‪ .‬څه د‬ ‫پاسه ‪ ٢٣٠٠‬كاله مخكي يوناني فيلسوف ارسطو نظريه وركړل‬ ‫چي زلزله تر مځكي الندي د متحركو گازونو په واسطه‬ ‫ايجاديږي‪ .‬تر اتلسمي پيړۍ پوري د لويديځ ساينسپوهان د اسحق‬ ‫نيوټن په شمول معتقد وه چي زلزله د مځكي په عمق كي د‬ ‫سوځيدونكو موادو د چاودنو څخه مينځ ته راځي‪ .‬د شلمي پيړۍ‬ ‫په اوايلو كي جرمني ساينسپوه الفريډ ويگنر د ستري وچي د‬ ‫‪36‬‬ ‫جالكيدلو ‪ Kontinentalverschiebung‬نظريه وركړل چي‬ ‫پكښي ويل كيدل چې د نړۍ براعظمونه (لكه آسيا‪ ،‬اروپا‪ ،‬افريكا‪،‬‬ ‫امريكا) دوه سوه ميليونه كاله مخكي ټوله سره يو ځاى او يوه‬ ‫ستره وچه وه او د وخت په تيريدلو سره د طبيعي اوښتونو له‬ ‫كبله سره جال شوي دي‪ .‬د هغه وخت ساينسپوهانو د ويگنر‬ ‫تيوري د ثبوت د لږوالي له كبله جدي نه ونيول‪ .‬خو نن ورځ‬ ‫دغه تيوري د مځكه پيژندني يا جيالوژي د علم د نامتو او منل‬ ‫شوې تيورۍ يعني د پلېټ ټيكټونيك ‪ Plate Tectonics‬يا‬ ‫ټيكټونيكې دړې (ټوټې) د تيورۍ د مور په صفت پيژندل كيږي‪.‬‬ ‫د مځكې قشرونه‬ ‫د مځكې ټيكټونيكې دړې‬ ‫د ټيكټونيكو دړو په تيورۍ كي د مځكي كره پر څو قشرونو‬ ‫وېشل شوې ده‪ ،‬لكه‪ :‬پوست‪ ،‬گيډه يا بدنه او مغز يا هسته‪ .‬د‬ ‫مځكي پوست چي تر سل كيلومتره پوري ژورتيا لري په سترو‬ ‫براعظم جسمو پلېټونو يا دړو باندي درز شوى دى چي دغه‬ ‫دړې مدام مگر ډير ورو‪ ،‬د كاله د صفر څخه تر پينځو سانتي‬ ‫‪37‬‬ ‫مترو په واټن حركت سره كوي‪ .‬د مځكي تر پوست الندي يې‬ ‫گېډه ده چي تقريبا درې زره كيلومتره ژورتيا لري او د ډيرو‬ ‫سرو سوځيدونكو مگماتيكي موادو يا ويلي شوو ډبرو ډكه ده چي‬ ‫د درې زره سانتي گريدو د حرارت په شاوخوا كي په جوش او‬ ‫خروښ كښې دي‪ .‬دغه عظيم حرارت د سختي ډيرې انرژۍ‬ ‫سبب گرځي او سربېره دړې په حركت سره راولي چي د مځكي‬ ‫په پوست يا ليتوسفير كي د الندنيو درو ډولو تحوالتو سبب‬ ‫گرځي‪:‬‬ ‫‪. ١‬نژدي كيدونكي درزونه ‪(Convergent Boundaries):‬‬ ‫دوې دړي يو او بل ته سره نژدي كيږي‪ .‬كه يې په مينځ كي په‬ ‫كافي اندازه د ضخامت توپير وي نو نازكه دانه يې تر پنډي‬ ‫الندي ځي چې په پايله كښې يې د مځكي د گېډې سره مواد‬ ‫(مگما) د درزه څخه د باندي را الوزي او اورغورځونكی غر‬ ‫(آتشفشان) تشکيلوي‪ ،‬چې بيلگه يې د ارام د سمندر پر شاوخوا د‬ ‫ا ور د حلقې په نامه يوه ډيره ستره آتشفشاني سيمه ده‪ .‬که تر اوبو‬ ‫الندي دا کار وشي نو بيا سونامي سېلونه را مينځ ته کېږي لکه د‬ ‫‪ ٢٠٠٤‬کال د هند د سمندر سونامي چي شپاړس هيوادونه پکښي‬ ‫متاثره شول‪ .‬كله كله دوې نژدې كيدونكي دړي دواړه پورته خوا‬ ‫ته زور كوي چي د هغه په پايله كښي بيا د غرونو سلسلې مينځ‬ ‫ته راځي چي ډير ښه مثال يي د هيماليا د غرونو سلسله ده چي‬ ‫لوړه ترينه نقطه يې چي ماونټ ايوريسټ نوميږي د كاله درې‬ ‫سانتي ميتره لوړيږي‪ .‬البته د غرونو مينځ ته راتلل په زرونو‬ ‫كلونه په بر كښې نيسي خو د دې پروسي جانبي اثرات مدام د‬ ‫‪38‬‬ ‫زلزلې په شكل د مځكي پر سر حسېږي‪.‬‬ ‫‪. ٢‬سره موږونكي درزونه ‪(Transform boundaries):‬‬ ‫دوې دړي اړخ پر اړخ پر مخالف جهت حركت سره كوي او يو‬ ‫او بل سره موږي چي په نتيجه كي يې تر مځكي الندي ډير‬ ‫سخت فشار توليديږي او د سايزميكو (ريږدونكي) څپو په شكل د‬ ‫مځكي پر سر خوشی كيږي‪ .‬په بل عبارت شديدي زلزلې مينځ ته‬ ‫راځي‪ .‬په امريكې كي د سان اندرياس درز يې يو ښه مثال دى‬ ‫چي د نړۍ د متزلزل ترينو ساحو څخه ده او د بشر د تاريخ‬ ‫شديدترينه ثبت شوي زلزلي پكښي شوي دي‪ :‬لكه د ‪ ١٩٦٠‬كال د‬ ‫چيلي ستره زلزله يا په ‪ ١٩٠٦‬كي د متحده اياالتو د سان‬ ‫فرانسيسكو د ښار ويجاړونكې زلزله چي ‪ ٨٠‬فيصده ښار پكښي‬ ‫د مينځه والړ‪.‬‬ ‫‪. ٣‬ليري كيدونكي درزونه ‪(Divergent Boundaries):‬‬ ‫دوې دړي يو د بله سره ليري كيږي‪ .‬دا كار اكثرا تر اوبو الندي‬ ‫د سمندرونو په تل كي كيږي او په اوبو كي د مگماتيكي موادو د‬ ‫گډيدلو سبب گرځي‪ .‬ډير اوږدمهاله تاثير يې براعظمونه مينځ ته‬ ‫راولي‪.‬‬ ‫ږغ (غږ) څه شى دى؟‬ ‫يوه په هوا سره پړسېدلې بوغۍ (پوكانه) په نظر كښې ونيسئ‪.‬‬ ‫بوغۍ په سنجاخ وهئ‪ ،‬يو كړپ كيږي او بوغۍ چاودي‪ .‬دغه د‬ ‫‪39‬‬ ‫كړپ ږغ په اساس كښې څه شى دى‪ ،‬ولې توليديږي او څنگه يې‬ ‫موږ حسوو؟ پړسېدلې بوغۍ د هوا د ذراتو يا ماليكولونو نه ډكه‬ ‫وي‪ ،‬چې دې په فشار سره دننه په ځان كښې نيولي وي‪ .‬په‬ ‫فيزيك كښې د فشار څخه مطلب د مساحت په نسبت قوه ده چې‬ ‫په بوغۍ كښي د ماليكولونو د خوځښت او ټكر څخه راپورته‬ ‫كيږي‪ .‬كله چې بوغۍ چاودي‪ ،‬د هغې په مېنځ كښې بند شوي د‬ ‫هوا ذرات د فشارې قوې له امله په شدت سره ټولو جهاتو ته د‬ ‫بهر د كښته فشار چاپيلاير ته درومي‪ .‬هره ذره خپل د څنگ‬ ‫ذرې ته ټېله وركوي او په دوى كښې يو د حركت ځنځيري‬ ‫عكس العمل مېنځ ته راځي‪ .‬د متحركو ذراتو اهتزاز او يو د بل‬ ‫څخه موښتل په هوا كښې د فشار څپې رامېنځ ته كوي چې موږ‬ ‫په عامه اصطالح ږغ يا غږ ورته وايو‪ .‬ږغي څپې په هوا كښې‬ ‫د سرچينې پر شاوخوا په درو سره ابعادو كښې وړاندې خپرېږي‬ ‫تر څو زموږ غوږ ته رارسېږي او د غوږ پرده مو په رېږده‬ ‫رالوي‪ .‬د پردې د رېږدې څپې د غوږ د نورو اجزاوو په مرسته‬ ‫مضخمې كېږي او په برېښنايي سيگنلونو تبديليږي‪ .‬برېښنايي‬ ‫سيگنل د غوږو د عصابو له الرې مغز ته منتقليږي او هلته د‬ ‫معين ږغ په بڼه پېژندل كيږي‪.‬‬ ‫مايكروفون هم زموږ د غوږونو په څېر كار كوي‪ .‬نوموړى په‬ ‫مېنځ كښې د ډايفرام په نامه يوه حساسه آله لري چې د ږغي څپو‬ ‫په وړاندې متهززيږي‪ .‬د ډايفرام اهتزاز يو مقناطيس ته حركت‬ ‫وركوي‪ ،‬چې په ترځ كښې يې د ږغ څپه په بريښنايي څپې‬ ‫اوړي‪ .‬له دې الرې باالخره موږ توانيږو چې ږغي څپې د‬