Vazes Articles on Shilpashastra @.pdf -

Please enable JavaScript to view the full PDF

महाराष्टीय स्मृतीकार शिल्ऩकऱाशनधी श्री वझे यांचे शिल्ऩिात्रावररऱ स्पुट ऱेख संकऱन व ऩुनऱेखन: डॉ अिोक सदाशिव नेने १५ डडसंफर २०१९ ईिान प्रकािन नागऩूर क्र . विषय ऩृष्ठ अ संऩादकीय १ ब महाराष्टीय स्मृतीकार -गो ग जो शी २ क प्राचीन भारतीय अभभयांविकी १३ १अ कृ वषशास्त्र २६ १ब प्राचीन भारतीय िृऺविद्या ५१ १क गोऩाऱन ककंिा गुरांची जोऩासना ६० २ जऱशास्त्र ६६ ३अ धातू ि खाणींविषयी सामान्य विचार ८५ ३ब चांदी १०१ ३क सोने चांदीच्या व्यायानी ऱऺात ठे िण्यासारख्या गोष्टी ११० ३ड सोनारी ऩाररभावषक शब्द ११३ ३इ रं भगत कांच कांचेचे बटन ११५ ७अ प्राचीन उद्यम प्रकक्रया ११७ ७ब भचिऱेखन १२५ ७ क भशल्ऩ शास्त्राची सहा तत्िे १४० १० प्राचीन भारतांतीऱ यंिशास्त्र १४३ ११ इं द्राचे िज्र १५० १२ इं ग्रजी शब्दांचे ऩयाायी मराठी शब्द १५२ गेरी ३० लऴे भी शळल्ऩळास्त्र ह्या वलऴमालय वंळोधन करयत आशे . शळषणाने भी स्थाऩत्म अशबमंता अवून ,व्मलवामाने वेलाशनलृत्त प्राध्माऩक आशे . १९८४ च्मा वुभायाव भाझा श्री. गो.ग.जोळीळी ऩरयचम झारा. ते एकटे च श्री. लझे मांचे कामय ऩुढे चारलत शोते. त्मांचा व्मावंग ल ५००० ऩेषा अशधक शळल्ऩ ग्रंथ ल रेख मांचा वंग्रश ऩाशून भी अत्मंत प्रबावलत झारो ल त्मांचे शळष्मत्ल ऩत्कयरे. त्मांचे वंग्रशी अवरेरा श्री. लझे मांचा वंऩूणय रेख वंग्रश भरा ददरा. केलऱ श्री. लझे मांच्मा ह्याच रेखन प्रऩंच च्मा आधायालय भी शळल्ऩळास्त्रालय फाया ऩुस्तके ल अवंख्म रेख शरशू ळकरो . शे वलय कयतांना एक खंत शोती की लझे ह्याचे वलचाय ल कामय भशायाष्ट्राफाशे य ऩोशचरेच नाशी. श्री. लझे ह्यांनी अनेक स्पुट रेख शरदशरे त्माचे वंऩादन ल ऩुनरेखन कयणे आलश्मक शोते ते ह्या ऩुस्तकाद्वाये कयण्माचा शा अल्ऩवा प्रमत्न आशे . मा ऩुदढर काभ म्शणजे , ह्या ऩुस्तकाची इं ग्रजी ल इतय बायतीम बाऴेत आलृत्ती काढणे , जेणे करून श्री. लझे ह्यांचे भशान कामय जगबय ऩोशचेर. ह्या ऩुस्तकातीर कोणताशी बाग लाऩयण्माव लाचक स्लतंत्र आशे त. नागऩूय १५ दिवंफय २०१९ अळोक वदाशळल नेने 1 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पुट रेख भसऱ रेखक- श्री. गोऩाऱ गजानन जोळी, नागऩूय (वाप्ताहशक शळल्ऩवंवाय ऩसणे च्मा हद. २६ भाचच १९५५ च्मा अंकात प्रशवध्द झारेल्मा हशं दी रेखाचा अनसलाद) वंऩादक वाप्ताहशक शळल्ऩवंवाय ऩसणे ह्यानी श्री लझे मांचे जीलन कामाचलय एक रेख शरशाला अळी इच्छा प्रकट केरी त्मानसवाय शा रेख लाचकांवभोय ठे लत आशे . श्री लझे मांचे वंऩूणच नांल कृ ष्णाजी वलनामक लझे. त्मांचा जन्भ कोकणातीर एका लेदवंऩन्न घयाण्मांत हदनांक १६ हडवंफय १८६९ वारी झारा. कसळाग्र फसध्दीभत्तेभसऱे भाध्मशभक शळषण अल्ऩलमातच झारे. लमाच्मा १६ व्मा लऴी ते ऩसण्माच्मा अशबमांवत्रकी भशावलद्यारमात दाखर झारे. १८९१ वारी स्थाऩत्म वलऴमाची ऩदवलका (एर.शव.इ) प्रथभ श्रेणीत शभऱलरी. रगेच वालचजशनक फांधकाभ खात्मात अशबमंता म्शणून रुजस झारे. फारऩणी घयांत बायतीम वंस्कृ तीचे शळषण घेतरे अवल्माभसऱे नवलन घेतरेरे अशबमांवत्रकीचे शळषण त्मांना अबायतीम लाटस रागरी. लेहदक भॎगषझन राशोय भाशवकातीर एका रेखात ते शरशतात; “ भरा एका गोष्टीची खंत लाटरी की भाझ्मा वंऩूणच अशबमांवत्रकी शळषणात भरा कोणतेच बायतीम वंदबच ,जवे ताजभशार, अजंठा एरोयाची रेणी, बयतऩूय हकंला ग्लारेयचे हकल्रे ,गंगा ल मभसनेचे कारले , भशाकारी हकंला भसल्खभैदान वायख्मा तोपा ला अळोक्सस्तंबावायखे रोशस्तंब लगैये हदरे गेरे नाशीत. भी भग ठयवलरे की आऩल्मा पालल्मा लेऱात ल तसटऩसंज्मा ऩगायातच शे वंदबच गोऱा कयाले. मा वंफधीत ग्रंथ उऩरब्ध नव्शते तेव्शा अवे अंदाज केरा की शे ग्रंथ त्मा त्मा कायाशगयांकडे च ते जऩसन ठे लरेरे अवालेत. ल त्माप्रभाणे भाझे ळोध कामच वसरू केरे. भाझ्मा ३० लऴांच्मा प्रमत्नानंतय भरा ४०० ग्रंथांची नाले कऱरी, त्माऩैकी भी ५० ग्रंथ लाचरे ल केलऱ २० ग्रंथाची नक्सकर शभऱलस ळकरो . वेलाशनलृती नंतयच्मा दोन लऴाचच्मा काऱात भी अनेक वालचजशनक ग्रंथारमे ऩारथी घातरी ऩण ५० ग्रंथांऩेषा अशधक ग्रंथ आढऱरे नाशी. मेलढे च भी करू ळकरो.” डॉ वी याजगोऩाराचायी मांनी १९५१ च्मा एका बाऴणात आधसशनक बायतारा कवे आदळच अशबमंता शले आशे त त्माचे लणचन केरे ल ऩसढे अवे वांशगतरे की अळा आदळच अशबमंत्माकडे आम्शी केलऱ वलकाव मोजनाच नाशी तय दे ळाचा याज्मकायबाय वसध्दा वोऩलस. श्री. लझे अळाच प्रकायचे अशबमंता शोते. 2 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख लझे प्रात्कारी नदी च्मा काठालय योज स्नान कयताना एक प्राथचना भोठभोठ्माने म्शणतती अळी; शे गंगाभाते , भाझ्मा शातून नकऱत एखादे ऩाऩ धडरे अवेर ,हकंला अवत्म फोररे गेरे अवेर तय हकंला चारताना काशी जील जंतसंची अजाणता शत्मा झारी अवेर तय भरा षभा कय” श्री लझे मानी बायतीम शळल्ऩळास्त्राचा ल त्मा अंतगचत मेणामाचभ मसध्दळास्त्राचा वसध्दा वखोर अभ्माव केरा शोता . त्माभसऱे १९१६ च्मा प्रथभ भशामसध्दाचे लेऱी विहटळ वयकायरा अजच करून मसध्दात वशबागी शोण्माची इच्छ व्मक्त केरी. ऩण वयकायने ती अषस्लकृ त केरी. वयकायचा नकाय आल्माफयोफय स्लेच्छा शनलृत्ती घेतरी ल आऩरे सान ल अनसबल जनतेवभोय भांडामचे ठयवलरे. आमसष्मात जेव्शा जेव्शा लेऱ शभऱे र तेव्शा त्मानी ग्रंथांचे अध्ममन केरे , प्रलाव केरे. रो.हटऱक मांच्मा उत्तेजनाभसऱे त्मानी दे ळारा उऩमोगी ऩडतीर अवे ग्रंथ ल रेख शरहशरे ल अनेक हठकाणी व्माख्माने हदरी. धभचशळषा: श्री लझे मांचे ठाभ भत शोते की धभच ल व्माऩाय ऩयस्ऩयालरंफी आशे त. वंऩूणच जगात आदळच अळा हशं दध स भाचचे सान आलश्मक आशे . त्माभसऱे त्मानी वलच प्रथभ धभचशळषणालय ८ ग्रंथ शरहशरे. श्री लझे मांचे चरयत्र वलच प्रथभ शरहशणाये श्री.फाफावाशे फ आऩटे मानी लझे मांना भशायाष्डाचा वभृतीकाय अवे वंफोशधरे. . श्री लझे मांचे धभचशळषणालय शरहशरेरे ८ ग्रंथ खारीर प्रभाणे आशे त. १ धभचशळषणाचा ओनाभा ऩसस्तक १ - प्रलृत्त्मंगत च वलध्मसक्त शनत्मकभच – स्नान,वंध्मा, उऩावना, ऩचभशामस, वललाश, भयण-ऩसनजचन्भ ल भोष –ऩृष्ठवंख्मा ८० २ धभचशळषणाचा ओनाभा ऩसस्तक २ - प्रलृवत्त,वलशध, नैशभवत्तक वण –उत्वल. त्मांची उत्ऩशत , त्मा हदलवांचे कतचव्म, श्रालणी, श्राद्ध कयण्माचे शे तस इत्माहद- ऩृष्ठवंख्मा ९१ ३ धभचशळषणाचा ओनाभा ऩसस्तक ३ – हशं दध स भाचची यचना ल वंकल्ऩ , ऩंचामतन ऩसजा , लणाचश्रभ व्मलस्था, वललाश शभभांवा , वंस्कायांचे वाभान्म स्लरूऩ , जातकभच , उऩनमन , िम्शचमच , वललाश वंस्काय, गृशस्थाची कतचव्मे, गृहशणी कतचव्म, लानप्रस्थ ल वन्माव. ऩृष्ठवंख्मा २८६. ४ धभचशळषणाचा ओनाभा ऩसस्तक ४ –प्रलृवत्त, शनऴेध्द , शनऴेदाचे स्लरूऩ , अहशं वा , अवत्म , व्रम्शचमच, अऩरयग्रश. ऩृष्ठवंख्मा ६०. ५ धभचशळषणाचा ओनाभा ऩसस्तक ५ –शनलृवत्तधभच, वच्छास्त्र, कीतचन ,ऩसयाण, ऩठण, नाभस्भयण. ऩृष्ठवंख्मा ३९. ६-७ धभचशळषणाचा ओनाभा ऩसस्तक ६-७- वत्वंग, अषग्नशोत्र मस इत्माहद वंफंधी वलचाय. 3 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख ८ धभचशळषणाचा ओनाभा ऩसस्तक ८ – स्त्रीधभचशळषा-शनत्मकभच , वण , वंस्काय , शनऴेध , बजन , व्रत, तीथचमात्रा , वलधलाव्रत , रोकोऩमोगी कामच. ऩृष्ठवंख्मा १२०. मा शळलाम अस्ऩृश्मताशनलायण नालाची ऩसषस्तका शरहशरी. लझे मांचे वंहकणच रेख खाशरर प्रभाणे ; १ ऩसरुऴाथच भाशवक ,औंध, -लणच व्मलस्था, चातसमल च ण्मच ,लऴच १ अंक ३ ल ४. २ गोधन भाशवक ,नागऩूय, -ऩसरुऴवसक्त, गोऩारन – लऴच २ अंक ६ ल ७. ३ शवध्दांत यशस्म –फेऱगाल –वदगसरुची आलश्मकता, भत्रोऩदे ळ,भे ल जसरै १९२८ ४ लैश्मधभाचशबभान ऩसषस्तका –ऩसरुऴ वसक्त ऩृष्ठ ७ -१५ ५ टणत्काय -वलरेऩारे भसंफई –याभदाव चरयत्र – १५ पेिसअयी १९२९ ६ रोकवत्ता नाशवक –भसतीऩसजेलयचे चाय रेख ७ नलाकाऱ –भसंफई – भसतीऩसजा, हशं दध स भाचची वाभान्म यचना , धभचळास्त्राचा इतय ळास्त्रांळी वंफंध,उऩनमन ल वंध्मा- हडवंफय १९२८ ते जानेलायी १९२९ ८-गसजयात वलद्याऩीठ ऩवत्रका – दवमाचयचे भशत्ल ९ हटऱक भशावलद्यारम त्रैभाशवक ऩसणे-हशं द स शळषण ऩध्दशत – भाघ १९४७ १० भातृबूभी –ग्लाल्शे य –व्राम्शणांची कतचव्मे श्री लझे मांच्मा रेखाचे वलच बाऴात अनसलाद शोणे आलश्मक आशे . बायतीम शळल्ऩळास्त्र गलेऴणा : श्री लझे मांच्मा धभचशळषणावंफधी ग्रंथ ल रेखांऩेषा अशधक भशत्लाचे काभ म्शणजे बायतीम शळल्ऩळास्त्र वंफधी त्मानी केरेरे अतसरशनम कामच. त्मांनी शळल्ऩळास्त्रालय उऩल्ब्ध अवरेल्मा वलच ग्रंथांचे अध्ममन करून बृगसवषन्शता प्रभाण भानून शळल्ऩ ळास्त्राचे तीन खंड , दशा ळास्त्रे ,फवत्तव वलद्या ल चौवष्ट करा अळी वलबागणी केरी.मा दशा ळास्त्रात कोणते वलऴम मेतात त्मांचे वषषप्त लणचन खाशरर प्रभाणे; १ कृ वऴळास्त्र- लृष, ऩळस ल भानल मांची ळरयय यचना, गसणधभच वंयषण इत्माहद... २- जरळास्त्र –ऩाण्माची उत्ऩावत्त, ऩाण्माचा वाठा, वलतयण ल शनष्कावन शे भसख्म वलऴम. ३-खशनळास्त्र – जभीनीखारीर ऩदाथच, भाती, दगड, धातस खशनज, भौल्मलान दगड काढणे, धातसंचे ळसध्दीकयण, वशभश्रण लगैये. ४-नौकाळास्त्र – ऩाण्मात तयं गतीर अवे तयापे, नौका, जशाजे फांधणे लगैये. 4 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख ५ यथळास्त्र- जभीनीलरून भाराची नेलाण घेलाण, वाधने, ऩसर, फोगदे इत्माहद. ६-वलभानळास्त्र –वलभान फनलणे, ऩषांचा शलेत उडण्मावाठी उऩमोग कयणे, वलद्यसत घट फनलणे इत्माहद. ७- लास्तसळास्त्र- ऩळस, ऩाउव, लाया उन ह्या ऩावून वंयषण व्शाले म्शणून शनलाया कयणे,तंफस, झोऩडी ऩावून ते याजलाडे फांधणे इत्माहद. ८-प्राकायळास्त्र- ळत्रसऩावून स्लत्चे ल रोकांचे वंयषण व्शाले म्शणून हकल्रे ल कोट फांधणे मसध्दळास्त्र इत्माहद. ९ नगय यचना- गाले,ळशये ,याजधानीची ळशये मांची अनसळावनऩूणच यचना, इत्माहद. १० मंत्रळास्त्र भनसष्म ल ऩळस ह्यांच्मा वशाय्माने कभी श्रभात भोठभोठी काभे कयणे, प्राकृ तीक वाधनांचा उऩमोग करून घेणे इत्माहद. मा वलच ळास्त्रांलय ववलस्तय भयाठी ल इं ग्रजी ग्रंथ शरशाला अळी त्मांची इच्छा शोती ऩण रोकांच्मा अनास्थेभसऱे ते कामच अऩूये याहशरे. त्मांची शळल्ऩळात्रालयीर ४०० ग्रंथांची वसची आऩल्मा ऩसस्तकात (हशं दी शळल्ऩळास्त्र बाग १) भध्मे हदरी आशे त. श्री लझे मानी अनेक भसऱ ग्रंथ वंग्रहशत केरे शोते ते त्मांच्मा भृत्मस ऩच्चात बायत इशतशाव वंळोधन भंडऱ ऩसणे ल वालचजशनक लाचनारम नाशवक मेथे वंग्रशावाठी दे ण्मात आरे. ऩयं तस अत्मंत दशस भचऱ ग्रंथ जवे बृगसशळल्ऩवषन्शता , अगस्त्म वलभान वषन्शता , धातसकल्ऩ कसठे आशे त ते वभजरे नाशी. शळल्ऩळास्त्र शा वलऴम अशबमांवत्रकी च्मा अभ्मावक्रभात वभवलष्ट व्शाला म्शणून त्मानी अथक प्रमत्न केरे ऩण मळ शभऱारे नाशी. श्री लझे मांचे शळल्ऩळास्त्रवलऴमक ग्रंथ खाशरर प्रभाणे. १ शळल्ऩशळषणाचे भशत्ल- ५० ऩाने अवरेल्मा ह्या ऩसस्तकात ३२ वलद्यांचे वंषषप्त लणचनआशे . २ प्राचीन हशं दी शळल्ऩळास्त्रवाय ऩृष्ठ वंख्मा २१६ – मात चौदा प्रकयणे आशे त. प्रस्तालन ,प्राचीन शळल्ऩाचा वलस्ताय ,शळल्ऩस ल त्माचे भदतनीव ,भोजभाऩ,भाराची शनलड , कृ वऴळास्त्र प्रस्तालना , ऩळसवलद्या ,भनसष्मवलद्या,जरळास्त्र-वंचेतन,वंशयण ,स्तंबनवलद्या, खशनज ळास्त्र-दृशतवलद्या , बस्भीकयण ल ऩृथ्कयण वलद्या ,नौका ळास्त्र , यथळास्त्र.वलभानळास्त्र ,कास्तसळाश्त्र,प्राकायळास्त्र, नगययचना ल मंत्रळास्त्र. मा ग्रंथाचे रेखन कयताना लझे मानी कोणते वंदबच लाऩयरे त्माची वसची हदरी आशे ती अळी; वलश्वभेहदनी कोळ , तैवत्तयीमाअयण्मक , ळतऩथ िाम्शण ,भत्स्मऩसयाण, गीता , भशाबायत,ळंखस्भृती,अभयकोळ,शळल्ऩदीवऩक,लास्तसयाजलल्रब, बृगसवषन्शता , भमभत , कश्मऩवषन्शता,शळल्ऩदीऩक,कौहटल्मीम अथचळास्त्र, मोगलशवष्ट, ऋग्लेद , फृशतऩायाळरयम कृ वऴळास्त्र , 5 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख वौवसक्त च , आयाभयचना , भनसष्मारमचंहिक ,कवऩर भनसष्मवलद्या ,अथलचलेद, ऩसरुऴवसक्त , भंत्रळास्त्र,लास्तसज्मोशतष्म,याजयत्न, नीशतळास्त्र , याजगृशशनभाचण , शळल्ऩयत्न , यवयत्नवभसच्चम , मसवक्तकल्ऩतरु, फोधामनधभचवसत्र , आषब्धमान , लयाशऩसयाण , भाकंडे म ऩसयाण ,ज्मोतीश्चक्र, श्रीवसक्त , अगस्त्मवषन्शत, बायद्वाज लैभाशनक प्रकयण , अगस्त्मभत ,गोशबरगृह्यवसत्र,लास्तसवलद्या, तैवत्तयीम िाम्शण,मसध्दजमाणचल ,वभयांगण वसत्रधाय, लशवष्ठ वषन्शता. ३ काश्मऩशळल्ऩभ ् – शळल्ऩळास्त्राच्मा ज्मा १८ वषन्शता आशे त त्माऩैकी काश्मऩ शळल्ऩवषन्शता वलाचत प्राचीन आशे . ह्या ग्रंथाचे लझे मानी वंऩाद्नन केरे. ह्या ग्रंथात एकसण ८८ अध्माम आशे त.२७४ ऩृष्ठ वंख्मा अवरेल्मा ग्रंथाची हकंभत केलऱ ३ रु ल १ आणा अळी शोती. दब स ाचग्माची गोष्ट अळी की केलऱ तीन व्मक्तीनीच मा ग्रंथाचा उऩमोग केर. त्माऩैकी एक शभव स्टे रा क्रेभरयळ, दव स यी व्मक्ती जभचन ऩंहडत रॉळ शॎ न्व ल शतवये अन्नभराई वलश्ववलद्यारमाचे डॉ भसरुगण. मा ग्रंथाचा वहटक भयाठी अनसलाद शोणे गयजेचे आशे . ५ प्राचीन हशं दी शळल्ऩळास्त्र बाग १ –वलक्रेता बायत इशतशाव वंळोधन भंडऱ ऩसणे , भसल्म ३ रु. श्री लझे शळल्ऩळास्त्रालय एकसण ११ ऩसस्तके शरहशणाय शोते. त्माऩैकी शा प्रस्तालना खंड आशे . ग्रंथात एकसण १४ प्रकयणे आशे त. शळल्ऩाचे प्राचीनत्ल , शळल्ऩाचा वलस्ताय , शळल्ऩ श्रसतीस्भृतीऩसयाणोक्त आशे , दे ळयचना ल त्मानसवाय शळल्ऩबेद , शळल्ऩकाभ कयणाये रोक , शळल्ऩाची तत्ले, शळल्ऩाची वसत्र(े शत्माये ) , शळल्ऩातीर भोजभाऩ , दे ळशनणचम , हदक्सवाधन ,शळल्ऩाचे वाभान , वाभान तमाय कयणे ल वाभानाचा उऩमोग. ऩृष्ठ वंख्मा २००. शा ग्रंथ प्रकाशळत झाल्मालय थोड्माच हदलवानी रशानळा आजायचे शनशभत्त शो ऊन हदनांक ३१ भाचच १९२९ योजी ते इशरोक वोडू न गेरे. त्मांच्मा ऩश्चात कोणी ऩसढे न आल्माने त्मांचा ११ऩसस्तकांचा वंकल्ऩ अऩसणच च याहशरा. लेश्भ ळास्त्रालयचा ग्रंथ हटऱक भशावलद्यारमाच्मा त्रैभाशवकात छाऩणे वसरु शोते ते अऩूणच याहशरे. प्राकाय ळास्त्र ल नगय यचना ऩसणे मेशथर इचरकयजी ग्रंथभारेने प्रकाशळत केरे ७ आमचशळल्ऩ शचत्र वलद्या हकंला शचत्ररेखाळास्त्र-प्रकाळक काशरका प्रवाद प्रेव ऩसणे शे शी दशस भचऱ आशे . ८ आमचशळल्ऩ धनसवलचद्या –प्रकाळक फाऱळास्त्री षीयवागय, काशरका प्रवाद प्रेव ऩसणे. मातीर प्रकयणे –प्रास्तावलक, शनमसध्द हकंला ळस्त्रयहशत मसध्द,ळस्त्र मसध्द, अस्त्र मसध्द, शस्त भसक्त ल भंत्र भसक्त अस्त्रे, धनसष्माची दोयी,फाण, स्थान,आदान,वंधान,आकऴचण, वलवजचन,शचत्रलेध. ऩृष्ठ वंख्मा ३८ ,भसल्म ६ आणे. ९ प्राचीन मसध्दवलद्या –वमाजी वाहशत्मभारा , दळभ ऩसष्ऩ , प्राप्तीस्थान तसकायाभ फसकडे ऩो भाधलफाग, भसंफई ४, ऩृष्ठ वंख्मा १४४, भसल्म १४ आणे. ग्रंथात १४ प्रकयणे आशे त. प्रस्तालना , 6 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख मसध्दाचे प्रकाय , तंत्र मसध्द , ळस्त्रमसध्द , मंत्रभसक्त , कोटी गसण , इऴस स्थान , वंधान , आकऴचण,वलवजचन,रौळल्म, वभवंबाय ल भंत्रमसध्द. १० प्राचीन हशं दी शळल्ऩळास्त्र बाग ४था- नगययचना ळास्त्र –प्रकाळक इचरकयं जी ग्रंथभारा ऩसणे , ऩृष्ठ वंख्मा १८४. भसल्म २ रुऩमे.शा ग्रंथ लझे मांच्मा दे शांतानतय प्रकाशळत झारा. प्रस्तालना वोडू न १३ प्रकयणे मात आशे त. जनऩदशनलेळ , ऩसयशनलेळ ,ऩसयांचे प्रकाय ,शळल्ऩातीर वंदमच ,याजगृश शनभाचण, भृबूवत्रलेळ , याजगृश यचना , याजलाड्मांचे प्रकाय , दे लारम यचना , दे लांचे स्लरुऩ , भसतीध्मान, दे लऱांची भांडणी , दे लारमांचे प्रकाय, दे लारम फांधणे. ऩण शे ऩसस्तक प्रशवध्द झारे नाशी. मा शळलाम लझे मानी एक रशान ऩसस्तक “ चयखा ल त्माचे उऩमोग” शरहशरे.प्रकाळक तरुण बायत फेऱगाल. लय उल्रेख केरेल्मा ग्रंथांशळलाम लझे मानी अवंख्म स्पसट रेख शरहशरे त्माची वसची खारी हदरी आशे . १ रोकशळषण ऩसणे- गटाये , १९१६ २ उद्यभ भाशवकातीर रेख (एकसण २२ रेख) हडवे. १९१९- गृशशळल्ऩ ऑक्सटो. १९२१- उद्यशभम दावफोध नोव्शे . १९२१- खशनज वलचाय-वोने हडवे. १९२१- चांदी १९२२ जाने- शळल्ऩळास्त्राचा वलस्ताय पेिस. - हदक्सकरशनणचम, बूभीऩरयषा भाचच - उद्यशभम दावफोध ऑगस्ट वप्टे .- लास्तसयचना उद्यशभम दावफोध ऑक्सटो.-उद्यशभम दावफोध नोव्शे -वाभानाचे वंस्काय उद्यशभम दावफोध १९२३ भे - ऩायाळरयम कृ वऴळास्त्र जून जसरै - बायतीम वलभानवलद्या १९२४ जाने. - हशं दी शळल्ऩळास्त्र, जसरै -शत्मायाना धाय रालणे ऑगस्ट- प्राचीन उद्यभ प्रहक्रमा –दगड नयभ ऑक्सटो.- ऩाणी ळोधणे, भातीच्मा बांड्मालय कयणे चूना लनलणे इत्माहद षझरई चढलणे, वलयजणाची बांडी नोव्शे . - ऩाणी स्लच्छ कयणे 7 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख १९२५ जाने.- फी रलकय उगलण्माचे उऩाम पेिस. -झाडाना खत कवे द्याले भाचच- यं शगत काऩसव ऩैदा कयणे वप्टे .- काव्म ल नाटक वोडू न काम इतय वाहशत्म नाशीच?, वप्टे .- यत्ने ल उऩयत्ने हडवे. -मंत्र ल फेकायी ३ शचत्रभम जगत –ऩसणे भाचच ल एवप्रर १९२४ – ऩाश्चात्म लास्तसळास्त्राऩेषा बायतीम लास्तसळास्त्रात काम अशधक आशे . ऑगस्ट १९२५- शचत्ररेखन, भाचच १९२६- हशं दी ऩदाथचवलद्यान –मंत्रळास्त्र ४ तरुण बायत फेऱगाल –एवप्रर १९२४ – चयखा-एक प्राचीन शळल्ऩ. ५ वलश्विम्शलृत्त ऩसणे –मंत्र ळास्त्र, वलभान वलद्या, शचत्रकरा ६ वलवलधसानवलस्ताय ऩसणे- जाने ल एवप्रर १९२५- प्राच्मल ऩाश्चात्म लास्तसकरा ७ आमचवलसान गोला- भंहदयांची यचना ८ वशवलचाय फडोदा-ऑगस्ट १९२५ –वभयांगण वसत्रधाय ग्रंथालय हटप्ऩणी ९ भशायाष्ड कृ वऴलर – ऩालवाचे भाऩ, कऩाळी वाठी खत, प्राचीन तराल १० भातृबसभी ग्लाल्शे य –दे लारम यचना, शळल्ऩ ल व्माकयण ११ हटऱक भशावलद्यारम त्रैभाशवक ऩसणे- लऴच ४, अंक १,३,ल ४, प्राचीन हशं दी लास्तसळास्त्र १२ गोधन नागऩूय –गोऩारन १३ – बायत इशतशाव वंळोधन भंडऱ त्रैभाशवक लऴच ९ अंक १ -प्राचीन बायतीम शळल्ऩवंस्था ल त्मांचे कामच. १४ आमच १५ लैहदक धभच १६ बायत शभत्रगोला १७ िाम्शण ऩवत्रका इस्राभऩूय -अनेक रेख . १८ ऩसरुऴाथच –औंध –नगय यचना ल व्मलथा दोन रेख, लऴच ५ अंक ६,७,८. 8 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख १९ भशायाष्ड वाहशत्म ऩवत्रका ऩसणे ळास्त्रीम ऩरयबाऴा तीन रेख, लऴच १,२,३. खशनळास्त्र, कृ वऴळास्त्र-दोन रेख. २० रोकवत्त्ता नाशवक -लवंत व्माख्मानभारा –आमांची मंत्रळाऱा यचना .श्री लझे मानी भयाठी, हशं दी व्मशतरयक्त इं ग्रजीत शी अनेक रेख शरहशरे त्माची वसची अळी, (शळऴचके भयाठीत दाखलरी आशे त भसऱ रेख इं ग्रजीत आशे त) २१ फॉम्फे इं षजशनअरयं ग कॉन्ग्रेव १९२३ –प्राचीन बायतीम शस्तशरषखतातीर लांधकाभ माचा अभ्माव ,ऩेऩय १-२० २२ बांडायकय प्राच्मवलद्या वंळोधन वंस्था ऩसणे –लावऴचक ऩवत्रका, खंड ८ दे लारमळास्त्र–ऩृ. २०५ ते २०७, खंड ६ –वभयांगण वसत्रधाय खंड ८ ऩृ. १११ ते ११३ २३ लेहदक भॎगषझन राशोय- प्राचीन बायतीम शळल्ऩळास्त्र तत्लसान रेखभारा- भे १९२२ ते एवप्रर १९२३ चे १२ अंक उऩल्ब्ध नाशीत. जून १९२३ अॎााभेशनटीज , जसरै –ओऩशनंग वेयेभनी , लकचळॉऩ ,ऑगस्ट – ग्रॉवयी ऑप टम्वच , वप्टं फय १९२५- हपषजक्सव इन अॎटन्ळंट इं हडम , ऑक्सटोफय ते नोव्शं फय १९२५- भेकॎशनक्सव , वप्टं फय १९२३ ते जसरै १९२४ -वामंव ऑप लॉय, जून १९२४ ते ऑक्सटोफय १९२७ –टाउन प्रॎशनंग लय उल्रेख केरेरे रेख ल अन्म रेख एकत्रीत करून “ प्राचीन बायतातीर अशबमांवत्रकी तत्लसान “ अवा एक वलस्तृत ग्रंथ प्रकाशळत कयण्माची त्मांची मोजना शोती. ऩयं तस वभकारीन अशबमंता माची त्माफद्दरची अनास्था माभसऱे ते कामच अऩूणच याहशरे. लैहदक भॎगषझन , राशोय भधीर त्मांचे अनेक रेख दशस भचऱ आशे त. यॉमर अशळएहटक वोवामटी , नाशळक च्मा ग्रंथारमात ल गसरुकसर कांगडी मेथे काशी रेख उऩरब्ध आशे त श्री लझे मानी खारीर काशी इं ग्रजी शनमतकाशरकात शळल्ऩळात्रालय रेख शोते ते आजऩमंत उऩरब्ध झारे नाशी. अभेरयकन वमंहटहपक , ऩसणे इं षजशनअरयं ग कॉरेज भॎगषझन , भैवोय इं षजशनअरयं ग अवोशवएळन जनचर , अभेरयकन इं षजशनअरयं ग इं स्टीट्मसत जनचर आषण शवंध इं षजशनअरयं ग कॉरेज जनचर इत्मादी. ह्या शळलातशी अनेक रेख प्रशवध्द झारेअवण्माची ळक्समता आशे . श्री लझे शळल्ऩळात्रालय ग्रंथ ल रेख शरशून स्लस्थ फवरे नाशीत तय शळल्ऩळास्त्रालय नागऩूय , ऩसणे, दे लाव इत्माहद हठकाणी व्माख्माने हदरी. हटऱक भशावलद्यारम ऩसणे , वभथच वलद्यारम तऱे गाल, हटऱक याष्टीम वलद्यारम नाशवक मेथे, धभच ल शळल्ऩळास्त्राचे शळषक म्शणून काभ केरे. 9 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख बायतातीर वलच अशबमांवत्रकी भशावलद्यारमात शळल्ऩळास्त्र शा वलऴमशळकलरा जाला म्शणून त्मानी अथक प्रमत्न केरे ऩण मळ शभऱरे नाशी. बायत आता स्लतंत्र झारा आशे तेव्शा ते प्रमत्न आता वपर शोउ ळकतात. लझे मांचे एक आणखी भह्तत्लऩूणच कामच म्शणजे भशायाष्डातीर ओव्शयशवअय ल वफ ओव्शयशवअय मांची एक वंघटना त्मानी उबी केरी.त्माचे ते अनेक लऴच अध्मष याहशरे.श्री लझे धभचळास्त्र ल शळल्ऩळास्त्र मा वंफंधी जवे प्रळंवशनम कामच केरे तवेच याट्रीम शळषण , व्माऩायल याज्मळास्त्र मा षेत्रात वसध्दा प्रळंवशनम ल उल्रेखशनम कामच केरे. ह्या वलऴमांलय त्मांचे खारीर ग्रंथ आशे त. १-व्माऩायी शळषण ऩसस्तक १-लाषणज्म (प्रकाशळत) २- व्माऩायी शळषण ऩसस्तक २-गोयषा (अप्रकाशळत) ३-व्माऩायी शळषण ऩसस्तक-३- कृ वऴ (अप्रकाशळत) ४- बाली हशं दी स्लयाज्म ५- आजच्मा स्लयाज्म स्लंस्था ६- वलद्याथी धभच ७-हशदव स ंघटन ८ अस्ऩृश्मताशनलायण ह्याऩैकी आजच्मा स्लयाज्म वंस्था ’ गशशनम ग्रंथ आशे . ३२५ ऩानांच्मा ग्रंथात खारीर प्रकयणे आशे त, प्रस्तालना खंड : उऩोद्घात, हशं दस् स तानचे याष्डीमकयण, आयं शबक कष्ट, इष्ट वसधायणा. तमायी खंड : उऩोद्घात , धाशभचक तमायी , शळषण, ळेती,औद्योहदक वलऴमक तमायी , व्माऩायत ल वाधनात वसधायणा ल वभाज वसधायणा. ऩयं ऩया खंड: उऩोद्घात , प्राचीन हशं दीप्राशतशनशधक वंस्था , ग्राभऩंचामती , नगय शनगभ , ग्राभऩद वंस्था. शळषा व्माऩाय ल याज्मळास्त्र मा वलऴमांलयवसध्द्दा त्मानी रेख शरहशरे. लरयर वललेचनालरून श्री लझे ह्यानी हकती भशान कामच केरे आशे त्माची लाचकाना कल्ऩना मेईर. भरा वलश्वाव आशे की स्लतत्र बायतात , स्लदे ळी लृत्तीची जी कोणी व्मक्ती अवेर ती लझे मांच्मा कामाचऩावून ऩेयणा धेउन नव्मा वऩढीरा भागचदळचन कये र. कै. कृ .वल.लझे मांची ग्रंथवंऩदा 10 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख १- धभचशळषा जी ऩसस्तके उऩरब्ध नाशीत ती # ह्या शचन्शाने दळचवलरेरी क्रभांक ऩसस्तकाचे नाल प्रकाळन प्रकाळक लऴच १# धभच शळषणाचा ओनाभा: हशं दध स भच, १९२० ऩसणे. ऩसस्तक ऩहशरे.(प्रलृत्मद्यगचत वलध्मसक्त शनत्मकभच ) ऩृष्ठे ८० २ धभच शळषणाचा ओनाभा: हशं दध स भच , १९२१ ; ऩसणे. ऩसस्तक दव स ये (प्रलृवत्त –वलशध – नैशभवत्तक –वण); ऩृष्ठे ९१ ३# धभच शळषणाचा ओनाभा: हशं दध स भच , १९२१ ; ऩसणे. ऩसस्तक शतवये (प्रलृवत्त –वलशध – नैशभवत्तक वंस्काय); ऩृष्ठे २८६ ४# धभच शळषणाचा ओनाभा: हशं दध स भच , १९२१ ; ऩसणे. ऩसस्तक चोथे (प्रलृवत्त-शनऴेध) ; ऩृष्ठे ८० ५ धभच शळषणाचा ओनाभा: हशं दध स भच , १९२५ नाशवक ऩसस्तक ऩांचले (शनलृवत्त-धभच-) ; ; ऩृष्ठे ३१ ६# धभच शळषणाचा ओनाभा: ऩसस्तक वशाले ७# धभच शळषणाचा ओनाभा: ऩसस्तक वातले ८# धभच शळषणाचा ओनाभा: हशं दध स भच , १९२५ ; नाशवक ऩसस्तक आठले –स्त्रीधभचशळषण; ऩृष्ठे १२० ९# वलद्याथ्मांचे धभच; १९२३ ; नाशवक. १०# अस्ऩृश्मता शनलायण २ यावष्टम व्माऩाय शळषण प्रवाय १ व्माऩाय शळषण १ –व्माऩायी शळषण १९२७ गोधन भाशवक –व्माऩायोऩगी भहशती २# व्माऩाय शळषण २-गोयषा ३# व्माऩाय शळषण ३- कृ वऴ 11 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख ४# चयखा ल त्माचे उऩमोग ३ याज्मळास्त्र १# बाली हशं दी स्लयाज्म (प्राचीन हशं दी १९२५ ऩसणे. याजकीम वंस्था ल ग्राभऩंचामती मांच्मा भाहशतीऩावून आजतादामक- वूची वश); २# आजच्मा स्लयाज्म स्लंस्था प्रकाळक -कृ .वल. लझे ,नाशवक, (ग्राभऩंचामती, म्मसशनशवऩाशरट्मा, भसिककेळल यालजी गंधऱे कय, रोकर फोडच इत्मादींवंफंधी); ऩृष्ठे ळनलाय ऩेठ, ऩसणे. ७० ३# हशं द स वंघटन ४ –हशं दी शळल्ऩळास्त्र १ शळल्ऩशळषणाचे भशत्ल ऩृष्ठे ५१ १९२४ यत्नाकय अप्ऩाजी यामयीकय, श्री वभथच प्रवाद प्रेव तऱे गांल दाबाडे , षज. ऩसणे. २# कश्मऩशळल्ऩभ (वंस्कृ त) ऩृष्ठे ३०८ १९२६ आनंदाश्रभ ग्रंथभारा ऩसणे ३ प्राचीन हशं दी शळल्ऩळास्त्रवाय १९२५ लयदा प्रकाळन , ऩसणे १९९४ ४ हशं दी शळल्ऩळास्त्र बाग ऩहशरा ; १९२८ घंडो कृ ष्ण वाठे ,रोशबांडाय प्रस्तालना खंड – वाभान्म भाहशती प्रेव,यवललायऩेठ ऩसणे. ऩृष्ठे २४० ५# प्राचीन हशं दी शळल्ऩळास्त्र बाग चौथा १९३१ वलनामक ऩटलधचन,इचरकयं जी –नगययचना ळास्त्र ऩृष्ठे १९८ ग्रंथभारा, फसधलाय ऩेठ, ऩसणे. ६ आमचशळल्ऩ हशं दी मंत्रळास्त्र यालळास्त्री षीयवागय, काशरका (वलश्विम्शलृत्तीर) ऩृष्ठे ४८ प्रवाद प्रेव, ३९९ गणेळऩेठ,ऩसणे. ७ आमचशळल्ऩ- लास्तसळास्त्र – घय हटऱक भशावलद्यारम त्रैभाशवक फांधण्मावंफंधी ल लनस्ऩती वंफंधी ऩृष्ठे ४५ (शस्तशरषखत प्रत) ८# आमचशळल्ऩ - शचत्रवलद्या अथला १९२५ यालळास्त्री षीयवागय, काशरका शचत्ररेखनळास्त्र प्रवाद प्रेव, ३९९ गणेळऩेठ,ऩसणे. 12 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख ९# आमचशळल्ऩ – धनसवलचद्या रेख ऩृष्ठे १४ यालळास्त्री षीयवागय, काशरका प्रवाद प्रेव, ३९९ गणेळऩेठ,ऩसणे. १० प्राचीन मसध्दवलद्या , वमाजी १९३४ दाभोदय वालऱायाभ आषण वाहशत्मभारा ग्रंथ २२८ भंडऱी,भंडऱी,ठाकसयव्दाय भसंफई, ***.** 13 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख यालवाशे फ लझे शरहशतात “”भी १८९१ वारी भसंफई वलश्ववलद्यारामाची अशबमांत्रीकी ऩदवलका प्राप्त केरी ऩण भरा मा वलऴमाचे आश्चमय लाटरे की भसंफई प्रांतातीर वलोच्म वंस्था ऩसणे . अशबमांत्रीकी भशावलद्यारमांत शळकत अवतांना कोणत्माच बायतीम रेखकाचे ऩसस्तक त्माचे नांल हकंला त्माचे नांलाचे वशभकयण वसध्दाअलरोकनांत आरे नाशी ळैषषणक अभ्मावक्रभात उल्रेख . प्राचीन बायतीम . कयण्मामोग्म एकशी बायतीम लास्तस नाशी मालय वलश्वाव ठे लणे भरा अळक्म शोते बव्म लास्तस, हकल्रे , कारले इत्माहद जगप्रशवध्द शोते बायतीम यं गशचत्रे ल कोरयल काभ मांची . . नक्कर अनेक कराकायांनी केरेरी आशे अळा बव्म गोष्टीची शनशभयती केलऱ श्रेष्ठ स्थऩतीच करू ळकतात.” गत ३५ लऴे प्रस्तसत रेखक प्राचीन बायतीम शळल्ऩ ग्रंथाच्मा ळोधांत शोता आषण आनंदाची . २५ गंथांचे लाचन केरे ल १०० त्माऩैकी अंदाजे . गंथांची नांले वाऩडरी ४०० गोष्ट म्शणजे अंदाजे ग्रंथाच्मा प्रती प्राऩ्त केल्मा ”. अवे शे ४०० ग्रंथ बायतबय वलखसयरे आशे त ल ते ऩायं ऩारयक कराकाय, वसताय , रोशाय , ऩाथयलट , यं गायी, अगदी फाटरेरे भसस्रीभ चांबाय वसध्दा , मांचे वंग़्रशी आशे त हकंला अवालेत वंस्कृ त बाऴा न जाणणामायऩ अळा अवंख्म कायाशगयांनी सानाचा अभसल्म . ऩण माकडे . खषजना जतन केरा आशे त्माचे जतन ल वभृध्दीकयण कयणे शी काऱाची गयज आशे वभाजाचे दर स ष य झारे आशे कायण अळा काभावाठी वंस्कृ त बाऴेचे ल आशबमांवत्रकी वलऴमाचे सान अवणे आलश्मक आशे फशसतांळ वंस्कृ त तसांना आशबमांवत्रकीचे जसजफी सानवसध्दा नवते जवे . .आशबमांवत्रकी तसांना वंस्कृ त बाऴेचे सान नवते अशबमांवत्रकी शा वलऴम भानली घडाभोडींचा एक बाग आशे मा वलऴमाच्मा अभ्मावाने एक . लेगऱा दृष्टीकोन शभऱतो ल लयलय अलास्तल लाटणामायत गोष्टीचे भशत्त्ल रषात मेत.े मा रेखांत प्राचीन बायतीम अशबमवत्रकी चे भशत्ल ल आलश्मकता वलळद कयण्माचा प्रमत्न भी कयणाय आशे मा भाझ्मा प्रमत्माने मा वलऴमाकडे लाचकांचे रष लेधस ळकरो तय भी बाग्मलान . गेरी ऩंधया लऴे मा वलऴमाचा अंतबायल ळारेम ल ल .ठये नष्द्यारमीन आभ्मावक्रभात व्शाला म्शणून प्रमत्न कयत आशे ऩण ऩाषश्चभात्म वलचायांचा ऩगडा इतका अशधक आशे की त्माची प्रळंळा तय दयू च ऩण रषवसध्दा दे ण्मात आरे नाशी. इं षजशनअरयं ग मा इं ग्रजी ळब्दारा वंस्कृ त प्रशतळब्द आशे शळल्ऩ इं षजशनअरयं ग शा ळब्द . इं षजन मा ळब्दाऩावूनफनरा आशे शळल्ऩ मा ळब्दाचा . ऩण शळल्ऩ शा फशसवभालेळक ळब्द आशे . 13 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख उगभ‘ळीर’ मा ऩावून झारा आशे ज्माचा अथय आशे ऩूती कयणे त्माभसऱे शळल्ऩळास्त्र म्शणजे . .भानली गयजांचे वभाधान कयणे हकंला वसखवोई शनभायण कयण्माचे ळास्त्र अगदी अन्न शळजलण्माऩावून , हकल्रे शनभायण कयणे , कायखाने उबे कयणे , वसंदय याजलाडे , झोऩडी फांधणे इत्मादी वलय गोष्टींचा वभालेळ मा ळास्त्रात शोतो शळल्ऩळास्त्र मा वलऴमाची . वलबागणी, रागणामाय श्रभानूवाय तीन खंडांत केरी आशे . धातसनां वाधनांच लास्तसनां शळल्ऩवंसीतं ॥ बृगसवंहशता ॥ १. धातसखड ं लेगलेगळ्मा -षजनवा एकत्र कयणे; २. वाधनखंड लेगलेगळ्मा षजनवांची नेआण कयणे -; ३. लास्तसखड ं – याशण्मावाठी शनलामाची व्मलस्था कयणे-. लेगलेगळ्मा षजनवा एकत्र कयणे शे वलायत कभी कष्टाचे तय लास्तस शनशभयती वलायत अलघड अवतेमा तीनशी खंडाची प्रत्मेकी तीन अळा नऊ ळास्त्रत वलब .्ागणी केरेरी आशे . कृ ऴीजयर खशनश्चेशत धातसखड ं ं वत्रधाशबदं ॥ नौकायथाषग्नमानानां कृ शत वाधनभसच्चते ॥ लेश्भप्राकायनगययचना लास्तसवंषसतं ॥ भ्रसगसवंहशता अ॰ १ ॥ धातसखंडकृ ऴी -, जर आषण खशन ळास्त्र  वाधनखंड – नौका, यथ आषण अषग्नमान ळास्त्र )वलभान(  लास्तसखड ं – लास्तस, प्राकाय आषण नगय यचना ळास्त्र. (१– कृ ऴी ळास्त्र ) प्रत्मेक वजील लस्तसव उत्ऩत्ती , लृध्दी आषण नाळ अळा तीन अलस्थांभधून जाले रागते लृष लनस्ऩती ., ऩळस ऩषी आषण भनसष्म प्राणी मांचा वभालेळ म्शणून मा ळास्त्रात केरा गेरा आशे . लृषाहदप्रवलायोऩऩारनाहदहक्रमा कृ वऴ.॥ भ्रसगसवंहशता अ :१ बायतीम ळास्त्राप्रभाणे वलय लस्तस जैलीक .स्लरुऩाच्मा अवतात )अळावन( हकंला अजैवलक )ळावन( अन्न . बायतीम लनस्ऩती ळाश्त्रसांनी वलय जैलीक लस्तसंची वलबागणी तीन प्रकायात केरी आशे ग्रशण ते शनरुऩमोगी लस्तसचा शनचया कयण्माचा भागय ह्यालरून शे तीन प्रकाय वांशगतरे आश्ेत . 14 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख  उध्लय स्त्रोत्र– लृष( खारून लयच्मा हदळेने -लनस्ऩती इत्माहद)  शतमयक स्त्रोत्र– ऩळस( लरून शतयक्मा भागायने खारी -ऩषी इत्माहद)  अलायक स्त्रोत्र)पक्त भनसष्म प्राणी(लरून खारच्मा हदळेने - आधसशनक लनस्ऩती ळास्त्रानूवाय ऩहशल्मा प्रकायात लनस्ऩती , औऴधी , रता , त्लकवाय , वलरूध आषण द्रभ स अवे वशा प्रकाय आशे त .मेतो )शतमयक स्त्रोत्र( ऩळसळास्त्रात दव स या प्रकाय . कृ ऴीळास्त्रात लृषवलद्या प्राचीन काऱी . ऩळसवलद्या ल भनसष्मवलद्या अळा तीन वलद्या वांशगतल्मा आशे त . स्थऩतीचा वंफध लृष, ऩळस ऩषी ल भनसष्म प्राणी मांचेळी मेत अवे त्माभसऱे त्मारा मा तीन्शी . फांधकाभावाठी राकसड आलश्मक म्शणून त्मारा झाडांची . वलद्या अलगत अवणे आलश्मक शोते भाहशती अवे, ऩळसंकडू न काभ कयलून घेण्मावाठी ऩळसंची भाहशती तय कभयचायी लगायकडू न काभ कयलून घेण्मावाठी भनसष्म वलद्येचीभाहशती आलश्मक वभजरीजात अवे ऩण अवा वलचाय ऩाश्च्मात्म . .हकंला आधसशनक अशबमांवत्रकीत आढऱत नाशी २() जरळास्त्र - मा ळास्त्राच्मा अंतगयत तीन वलऴम मेतात. वंवेचन वंशयणं जरानां स्तम्बनं जरभ ।  वंचेतन – ऩाणी ऩसयलठा हकंला जर शवंचन.  वंशयण –ऩाण्माचा शनचया .  स्थंबन – ऩाणी अडलणे . वाठलणे / प्राचीन बायतातीर अशबमंत्मांना जरळास्त्र जन्भत बायतबय रशान भोठे फंधाये . अलगत अवाले : प्राचीन जरळास्त्राप्रभाणे ऩाण्माच्मा प्रलाशाचे भसख . ल कारले ळेकडो लऴांऩावून अषस्तत्लात आशे त )भत्स्मळीय( भाळाच्मा डोक्माप्रभाणे, ऩाण्माची गती भध्मबागी वलायत अशधक अवते ल ऩृष्ठबाग कावलाच्मा ऩाठीप्रभाणे अवतो म्शणजे भध्मबागी उं च तय दोन्शी कडे कभी उं च ) कसभयऩष्ठ ृ ( .अवतात ३– खशनळास्त्र) मा ळास्त्रात चाय वलद्या वांशगतल्मा आशे त . ऩाऴाणधात्लाहददृशतस्तद् बस्भीकयणं तथा । धातसवांकमयऩाथयक्म कयणाहदहक्रमा खशन :॥  द्रत स ी वलद्या.खाणीतून दगड ल खशनज धातस खणून काढणे - 15 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख  बस्भीकयण वलद्या दगड हकंला वलटा बाजणे -, धातस वलतऱलणे.  वंकय वलद्या).कांस्म इ /वऩतऱ( शभश्र धातस फनलणे -  ऩाथयक्म – कयण वलद्या:ऩृथ / धातस ळसध्द कयणे . लरयर लगीकयण त्मात्मा काभावाठी रागणाये श्रभ मानसवाय आशे खाणीतून दगड काढणे कभी . . श्रभाचे तय धातस ळसध्द कयणे वलायत कहठण वाधन खंडात नौका, यथ ल वलभान अळा ळास्त्रांचा तीन वभालेळ शोतो. नौकायथाषग्नमानानां कृ शत वाधनभसच्चते:। (४– नौका ळास्त्र ) लाशते ऩाणी शे दऱणलऱनाचे वलायत स्लस्त ल वोऩे वाधन आशे मा ळास्त्रात . वांशगतरे आशे त )वलद्या( तीन बाग;  तयी वलद्यातयं गणाये तयापे -  नौ वलद्या)वफन शळडाच्मा(नाला -  नौका वलद्या)शळडाची( जशाजे गरफते - ऩलभान वोभाभ्मा नीता नौ : आजकारची जशाजे फाष्ऩ मंत्रालय हकंला खशनज तेरालय चारण्मा .मा मंत्रालय चारतात- (५– यथळास्त्र ) यस्ते फांधणीचे शे ळास्त्र अवून त्मात वाध्मा यस्त्मारा अध्ल तय ऩक्क्मा यस्त्मारा वलथी अवे म्शणतयस्त्मांचे तीन प्रकाय वांशगतरे आशे त.;  घंटाऩथ – डंगयी यस्ते , ज्मालय चारणा अळा . मा गाडमाना घंटा फांधरेल्मा अवत- लेर ज्माप्रभाणे झाडारा वलऱखा घारून लय लय. डंगयाकडे अवे )स्रोऩ( यस्त्मांचा ढाऱ ( अळा यत्मांचा ढाऱ वौम्म .चढते त्माप्रभाणे अवतात१ : १६) अवाला. शगये यायोशणं कसमायद लृषायोशीरतावभभ। आमाभऴोडळोबागाद् शीनंस्माद उच््मं वदा ॥ भ्रसगसवंहशता अ१० . 16 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख  वलथी गांल हकंला ळशयातीर ऩक्केयस्ते जे भध्मे खोरगट अवत त्माभसऱे नषजकच्मा - .घयांना ऩाण्माऩावून यं यषण शभऱे  यथ्मा – शे यस्ते कावलाच्मा ऩाठी प्रभाणे भध्मे उं च ल फाजसरा खोरगट अवे अवत.  बृगसदय –बसमायी यस्ते जे अंतय कभी कयण्मावाठी डंगय ऩोखरून फनलरे अवत . (६)अषग्नमान- वलभान ळास्त्र / ज्माप्रभाणे ऩाण्मालरून प्रलाव कयण्मावाठी जरमान , हकंला यस्त्मालरून लाशतसक कयण्मावाठी यथ अवतात त्माप्रभाणे आकाळात लाशतसक कयण्माचे वाधन म्शणजे वलभान . अषग्नमान म्शणजे आगगाडी नव्शे .) ऩक्ष्माऩणे आकाळात वंचाय कयणाये वाधन( अगस्त्म वंहशतेभध्मे वलभानाची यचना ल शनशभयतीची जी कृ ती वांशगतरी आशे ती आजच्मा झेऩशरन वलभानाळी शभऱती जसऱती आशे . गरुद् भद्शं वै ऩषषगणैयवऩ :कंकारैयन्मै :। आकाळे फाह्येद्यान वलभानशभशत वंषसतभ ॥ अगस्त्मवंहशता अगस्त्म वंहशतेभध्मे गरुड शं व ळशाभृग इत्माहद ऩक्ष्मांना शळकलून शला बयरेल्मा पसग्मांना जोडरेरे लाशनएका हठकाणाशून दव स यीककडे कवे नेता मेते माचे लणयन आशे ऩसयाणात वलष्णसचे . लाशन गरुड,ब्रम्शदे लाचे शं व तय अषग्नदे लाचे गृद्द अवे वांशगतरे आशे याभामणात ऩसष्ऩक वलभाने . .लणयन आढऱते -लास्तसखंड)७(लास्तसखड ं ात तीन ळास्त्रांचा वभालेळ केरा आशे लास्तसळास्त्र ., प्राकाय ळास्त्र आषण नगय यचना ळास्त्र . लेश्भ प्राकायनगययचना लास्तसवंषसतभ। लास्तस म्शणजे ज्मात कोणाचा तयी लास्तव्म आशे अळी जागा लास्तस भध्मे इश्वयाचे ल भनसष्माचे . खाशरर श्लोकात त्माचे लणयन आशे .लास्तव्म अवते ती जागा; प्रावादादीशन लास्तूशन लस्तसत्लाद् लस्तसवंश्रमाद्। लस्तसशबशनयशभतत्लाच्च प्रोक्तान्मेलं ऩसयातनै :॥ बायतीम लास्तसळास्त्राचे वलायत ठऱक लैशळष्ठ म्शणजे ब्रम्शस्थान हकंला भध्मबागी भोकऱी शलेळीय जागा ताशभऱनाडस मेथे झारेल्मा उत्खननलरून शे ( हकला वलजमनगय )ऩाहकस्तान( भोशं जोदायो . शवध्द झारे की याजलाडमातएकाशूनअशधक भोकऱे चौक अवत ऩसण्मातीर यास्ते लाडा अळा . 17 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख ऩसण्माच्मा ळनलायलाडमाव भसख्म . अळा चौकांचा याभामणात उल्रेख आशे . चौकाचे उदाशयण आशे नाशळकातीर तीन भंहदये . दयलाजा आशे अवाच द्वायांचे लणयन कौहटल्माच्मा अथयळास्त्रात आढऱते प्राचीन लास्तस वंहशते प्रभाणेच फांधरी आशे त जवे;  नायोळंकय भंहदय कश्मऩ वंहशते प्रभाणे.  वसंदयनायामण भंहदय बृगस वंहशते प्रभाणे.  काऱायाभ भंहदय भम वंहशते प्रभाणे. मालरून अवे वांगता मे ईर की वब्रहटळ अंभर वसरु शोण्माअगोदय प्राचीन लास्तसवंहशताच प्रचशरत शोत्मा भयाठा याजलटीत भोगर लास्तसळास्त्राचा प्रबाल . कभी शो ऊन ऩयत प्राचीन बायतीम लास्तसकरेचा प्रबाल लाढरा ह्या काऱातीर घये ., दे लऱे ल नगय यचना माची वाष दे तात जवे लाई,वाताय,ऩसणे ल नाशळक मेशथर जर शन वायण व्मलस्था:, वाताया कोल्शाऩसयचे याजलाडे इत्माहद . – प्राकायळास्त्र )८( मा ळास्त्राच्मा अंतगयत मेणाये वलऴम म्शणजे वंयषण वाधने मांत हकल्रे ., नैवशगयक हकंला कृ त्रीभ,अस्त्रे, ळस्त्रे, खंदक आषण मसध्दवलद्याअवे वलऴम मेतात प्राचीन काऱी धनसष्म . ळत्रसचे ळरयय धनसष्माप्रभाणे लाकलून त्माचे ळरयय भोडणे शा. फाण शे मसध्दाचे भसख्म वाधन शोते ऩांच ग्रंथांची वंषषप्त . त्मा मसध्दळास्त्राचे भसऱ ग्रंथ म्शणजे घनसलद े . वसद्दा मसधवलद्येचा बाग शोता भाहशतीखारी हदरी आशे .  लशळष्ठ घनसलद े – मात भसख्मत याभामण काऱी वसग्रील शा मा . भल्रवलद्येचे लणयन आशे : वलश्वाशभत्राळी बाडं ण झाल्मालय लशळष्ठाने धनसष्म फाण माचा ळोध . वलध्मेत शनऩसण शोता .रालरा  वलश्वाशभत्र घनसलद े – मात वलश्वाशभत्राने ळोध रालरेरी अस्त्रे माचे लणयन आशे माचे सान . .त्माने प्रबस याभचंद्रांना हदरे  औऴनव घनसलद े – मात मसध्दाचे लेऱी केव्शा ल कळी वैन्माची यचना कयाली माचे लणयन आशे भृत हकंला जखभी झारेल्मा मोध्माच्मा जागी . मात वंषजलन वलद्येचा उल्रेख आशे . .त्लरयत दव स या मोध्दा कयणे अवा त्माचा अथय 18 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख  जाभदग्न्म घनसलद े जभदषग्न– म्शणजे ऩेटरेरा वलस्तल फाणांना ऩेटरेरे ऩशरते ळत्रसलय . पेकणे शे ळास्त्रजभदषग्न ऋऴीनी वलकशवत केरे . त्मातूनच अस्त्रांचा वलकाव झारा . .भशाबायत काऱी ऩयळसयाभल बीष्भ मांना शी वलद्या अलगत शोती  बायद्वाज घनसलद े – द्रोणाचामांनी शी वलद्या कौयल ल ऩांडलांना शळकलरी ऩण शी वंहशता . .उऩरब्ध नाशी मसध्दाचे लेऱी आलश्मक अवणायी वंयषक कलचे शळयस्त्राण लगैये चा ळोध कश्मऩ ऋऴींनी रालरा मत्ते शळल्ऩं कश्मऩयोचनालद् । इं हद्रमालत्ऩसष्करं शचत्रबानसभ ॥ मषस्भन वूमाय अवऩयता वप्तवाकं :। तषस्भन्ना जानभशधवलश्रमेमभ॥ तैतरयम ब्राम्शण ग्रंथात वंयषक कलचाचे लणयन आढऱते मालरून प्राकाय ळास्त्राचा उगभ झारा अवाला . ९() नगय यचना ळात्र – मा ळात्रात खेडी , गांले ल ळशये ळास्त्र्ळसध्द ऩध्दतीने कळी लवलाली माचे लणयन आढऱते माच्मा अंतगयतमेणाये वलऴम म्शणजे जभीनीची शनलड., यस्ते त्मांचे प्रकाय , दे लऱे , याजलाडे , शळषण वंस्था , न्मामारमे , शाट )फाजाय(, कचयाघय ल स्भळान अवे वलऴम मेतात मा . ळास्त्रानसवाय लवरेरी अनेक अतीऩ्याचीन ळशये आढऱतात जवे काळी ,तंजालय, बोऩाऱ इ . लवरेरी ळशये म्शणजे इं दोय ) भयाठा याजलटीत( अशरकडच्मा काऱात, ऩसणे, नागऩूय ग्लारेय. मा वलऴमाची ववलस्तय भाहशती अनेक ग्रंथात जवे लेद , ऩसयाणे , याभामण भशाबायत , ळसक्रनीशत , अथयळास्त्र इत्माहद ग्रंथात आढऱते. १०- मंत्रळास्त्र– प्राचीन ग्रंथात मंत्रळास्त्र अवा लेगऱा बाग जयी नवरा तयी अनेक प्रकायची वाधने , ज्मारा मंत्र म्शणता मेईर, इतय नऊ ळास्त्रात लणयन केरेरी आढऱतात जवे कृ ऴीळास्त्रात नांगय . . कोमता उखऱ भसवऱ इ, जरळास्त्रात यशाट , ऩाणचक्की इ ., खशनळास्त्रात ऩशाय , शतोडा ,घण भसळी इ ., वाधन खंडात यथ नौका , भत्स्ममंत्र , वलभान इ .,लास्तसळास्त्रात कयलत, यं धा, षखऱे , चसन्माची घाणी इ ., प्राकायळात्रात – ळस्त्रे , अस्त्रे , तोपा इ आषण नगययचना ळास्त्रात . हदळादळयक मंत्र,लामसमंत्र इत्मादींचे लणयन वाऩडते वृष्टीतीर ऩंचतत्ले . माची ओऱख भनसष्मारा त्माच्मा ऩंचेहद्रमांच्मा वशाय्मानेच शोते जवे; 19 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख  आकाळ –ध्लनी –कान  लामस –स्ऩळय –त्लचा  तेज – प्रकाळ –नेत्र  आऩ जीब-यव -जर-  ऩृथ्ली – गंध – नाक प्राचीन बायतीम मंत्र ळास्त्रात वांशगतरेरी ऩंच तत्ले ल त्मा लय आधारयत हक्रमा माचा तक्ता खारी हदरा आशे . ऩंचभशाबसते ल मंत्राचे ऩांच आलश्मक बाग तत्ल मंत्र बाग क्रीमेचे उहद्दष्ठ ऩृथ्ली घन ऩदाथय दण्ड शरव्शय उच्चाटन उऩटणे आऩ द्रल ऩदाथय चक्र चांक लळीकयण ताफा शभऱलणे लामस लामस ऩदाथय दं त शगअय स्तंबन कंडणे तेजव प्रकाळ वयषण भाऱ जायण एकत्रीकयण आकाळ ऩोकऱी भ्रभ स्क्रस भायण नष्ट कयणे एकच एक प्रकायचे काभ जवे धान्म दऱणे(, कसटणे , ऩाणी उऩवणे जे वाधन कभी ळायरयक ) .श्रभात ल कभी लेऱात कयते त्मारा मंत्र म्शणतात दण्डै श्चक्रैश्च दन्तैश्च वयषण भ्रभकाहदशब:। ळक्तेवंलधयनं हकला चारनं मंत्रभसच्चते :॥ मंत्राणयल मंत्र चारलण्माव जी ळक्ती रागते त्मारा फीज म्शणतात ल ज्मा बोलती एक हकंला अनेक बाग हपयतात त्मारा हकरक अवे नांल आशे लरयर वललेचनानंतयशे रषात मेते की प्राचीन काऱातीर . ) ऩेट्रोर हकंला हडझेर( दगडी कोऱवा लाप हकंला खशनज तेरे . बायतीम मंत्रांफद्दर अनशबद्य नव्शते लय चारणायी मंत्रे त्मालेऱी बायतात नव्शती ऩण त्माची बयऩाई लनस्ऩती तेरे ल ऩळस ळक्ती माने शोत अवे. खशनज वंऩत्ती हकतीशी वलळार अवरी तयी आज ना उद्या वंऩणाय आशे च अळालेऱी जगारा . बायतीम अशबमांवत्रकी कडे ,जी ऩळस ल लनवंऩदे लय अलरंफून अवते, लऱालेच रागेर. 20 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख लरयर बागांत अशबमांवत्रकीचे ववलस्तय लणयन केल्मानंतय , प्राचीन बायतीम अशबमांवत्रकीची तीन ठऱक लैशळष्ठे कोणती ? त्माकडे लऱस शी लैशळष्ठे म्शणजे भसरबूत सान ., यचना ल अंभरफजालणी )थेअयी हडझाइन ल एक्झीक्मसळन( १ भसरबूत सान- प्राचीन ग्रंथांत बायतीम आशबमावत्रकीची कांशी भसरतत्ले वांशगतरी आशे त जी खाशरर प्राभाणे आशे त; १-वलायत भशत्लाचे तत्ल म्शणजे वाध्म ऩरयणाभ शा लस्तसच्मा शनशभयतीत खचय केरेल्मा वाधनांलय ळक्ती(, लेऱ ल धन इत्माहद .अलरंफून अवतो ) १- बोगो मसानसवायी स्माद् । २ घय शे हशलाळ्मात. काऱ नेशभी फदरत अवतो शे रषात ठे लून वसधायणे वाठी लाल अवाला - . उफदाय तय उन्शाळ्मात गाय अवाले रागते २- कारस्म कसहटरा गशत। : जन्भाद्यलवानांतं भनवा शनषश्चत्म कायमेत शळल्ऩं ॥ बृगसवंहशता अ ३ ३- शनशभयतीचे लेऱी लस्तसची भसऱ षस्थती काम शोती माचा वलचाय केरा ऩाहशजे खांफ उबायतांना . .खारचा बाग खारी ल लयचा बाग लय अवा अवाला ३-धाता मथा ऩूलभ य कल्ऩमेत। ४लास्तसत - पेयपाय कयतांना भागचा अनसबल काम आशे माचा वलचाय कयणे आलश्मक आशे . ४-ळसबाळसब ऩरयग्रश। ५- अषस्तत्लात अवरेल्मा लास्तसत फदरा कयतांना भसऱ उद्दे ळ हकंला वौदमायरा इजा ऩोशचणाय नाशी माची काऱजी घेतरी ऩाहशजे. ५-वंलधयनंच लास्तसनां तथा वंलयणशनच भानहशनं च कतयव्मं भानलधयनं॥ शळल्ऩदीऩक अ६. ६ हकतीशी प्रमत्न केरे तयी कांशीना कांशी दोऴ याशणायच . शनदोऴ अळी कोणतीच लस्तस नवते - .ऩण जास्तीत जास्त गसण वाधण्माचा प्रमत्न कयाला ६-अल्ऩदोऴं फशसगसणं कामं कभं प्रमत्नत ।बृगसवंहशता अ :१ 21 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख प्रत्मेक स्थऩतीरा लस्तसचे गसणधभय जवे यं ग , गंध , यव , आकाय ध्लनी ल स्ऩळय माची भाहशती अवणे आलश्मक अवे ळारेम वंग्रशारमात अवे नभसने अवालेत जेणे करून मा गसणधभायची . .ओऱख करून दे ता मेईर लणयशरंगलमोॱलस्था: ऩरयक्ष्मंच फरफरभ । मथास्थानं मथामोग्मं वंस्कायान कायमेत वसधी :॥ मा गसणधभांची ववलस्तय भाहशती खाशररप्रभाणे  लणय– लस्तसची नैवशगयक श्रेणी  शरंगशनशभयतीच्मा लेऱचा वलशळष्ठ गसणघभय -  लम – कारानूवायशोणाया ऩरयणाभ  अलस्था .लेगलेगळ्मा प्रहक्रमेनंतय प्राप्त झारेरी षस्थती -  फराफर रोखंडाऩेषा ऩोराद कहठण .वाभथ्मय हकंला न्मसनऩणा-  स्थान एकच लस्तस वलय हठकाणी .ज्मा हठकाणी लस्तसचा उऩमोग कयालमाचा आशे ती जागा - .उऩमोगी नवते  मोग्मता .वलशळष्ठ ऩरयषस्थती त आलश्मक अवणाये गसण - मा वलय गोष्टीचा वायावाय वलचाय करून वाभानचे चमन केरे जात अवे( . २– यचना ) प्राचीन यचना ळास्त्रांत केलऱ उऩबोगाचाच वलचाय न कयता लस्तसचा उऩबोक्त्माच्मा भनालरयर ऩरयणाभ माचा भसरबसत वलचाय केरेरा हदवतो लास्तस यचना कयतांना वभान्म लास्तस . हकभान२०० लऴे तय भशत्लाच्मा लास्तस हकभान ६०० लऴे हटकतीर अवा वलचाय अवे ल . त्मादृष्टीने प्रत्मेक घटकाचा वलचाय केरा जात अवे . प्राचीन बायतांत स्थऩती वसयषेरा वलायत अशधक प्राधान्म दे त अवत चोकोनी आकायाची शबंतीनी . आदळय घयावाठी . फांधरेरी घये वलायत वसयषषत अवतात, जाड शबंती , बयऩूय शला ल प्रकाळ मा गोष्टी आलश्मक अवतातप्राचीन ळास्त .्यांत, भागांचे लगीकयण खारीर ऩांच प्रकायचे वांशगतरे प्रथभ– भध्म भागय- शत्तींवाठी , हद्वशतम ल तृशतम भध्म भागायच्मा दोन्शी फाजसचे भागय घोड्मांवाठी-, चतसथल य ऩंचभ – कडे चे भागय – ऩादचामांवाठी-, झाडांभसऱे उन्शाऩावून लचाल व्शाला म्शणून . ऩामद - मा-य चाय हकंला ऩांचऩाम मा नंतयची ऩामयी अशधक रुं द अवाली-, शी ऩामयी वाभान्म ऩामयीऩेषा दप्स ऩट रुं द अवाली शा शनमभ नदी काठच्मा घाटांच्मा हठकाणी आलजून य ऩाऱरा जात . .अवे 22 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख भंहदये – भंहदये फांधताना आलश्मक गोष्टी भानली ऩंचंहद्रमे मांचा वलचाय करून .,खारीर प्रभाणे वांशगतल्मा आशे त .  दे लदे लतांच्मा भसतीस्ऩळय -  भंहदयातीर गबय गृशात शभऱणाया तीथय प्रवाद – यव  गाबा– मा वसगंधी लस्तस-मात जऱणा- गंध  भसतीलय घातरेल्मा पसरांच्मा भाऱा यं ग -  दे लऱातलाजणा– मा घंटा नगाये वनई- ध्लनी दे लऱातीर दीऩ भाणवारा कांशीतयी चांगरे कयण्माची प्रेयणा दे ते बायतीम भंहदयात :वाभान्मत . .खारीर बाग अवतात ऩादवसत्र – प्रहदषणा भागय , वबा – प्राथयना हकंला भंत्र ऩठण ऐकण्माची जागा , भंडऩ लेगलेगळ्मा- प्रशतभाचे ऩसजन कयण्माची जागा, फहशभंडर गरयं फावाठी– बोजन ल इतय दानाची जागा, गबयगश ृ – भसख्म भसती अवरेरा गाबाया . प्राचीन काऱी शनभायण केरेरी लास्तस कळी ळाश्वत याहशर शे स्थऩतीचे भसख्म उहद्दष्ठ अवे त्माभसऱे . जवे शनलाया . वलय घटक उऩबोकत्माच्मा आशथयक ल वाभाषजक षभतेनूवाय शनलडरे जात अवत मांची गयज, याजा अवो की यं क अवो , वायखीच अवते ऩण त्मांच्मा ऐऩतीनूवाय स्थऩतीरा . त्मावाठी त्मारा . याजावाठी याजलाडा तय गरयफावाठी झोऩणी शनभायण कयणे क्रभप्राप्त आशे शनदोऴ अळी कोणतीच गोष्ट नवते ऩण कभीतकभी दोऴ. लेगलेगळ्मावाभानाची शनलड कयाली रागते अवरेरी अनेक गसण अवरेरी लस्तस शनभायण कयणे शे च कसळरकराकायाचे काभ आशे . अल्ऩदोऴं फशसगसणं कामं कभं प्रमत्नत। : )३( शनशभयती अ– जागेची शनलड - जागेची शनलड कयतांना खाशरर गोष्टींचा वलचाय शोणे आलश्मक अवते.  जभीनीचा प्रकाय ल ळेजाय  ऩाण्माचे वाशनध्म हकंला उऩरब्धता.  शनकट लाढरेरी झाडे झसडऩे ,  शनकट लालयणाये ऩळस ल ऩषी  भाणवांचा ळेजाय  जभीनीचा उताय, ला.माची हदळा ल ऩाण्माचा प्रलाश ल त्माचीहदळा- 23 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख फ– जभीनीची ऩरयषा - लास्तसच्मा ऩामव्माखारच्मा जभीनीची ऩरयषा खाशरर ऩध्दतीने कयत अवत; क- फांधकाभाचे वाहशत्म ल त्माचे चमन- लय लणयनकेल्माप्रभाणे , लस्तसचे चमन त्माच्मा यं ग , शरंग , ध्लनी स्ऩळय ल चल माद्वाये कयत अवत प्रकायचे तय इतय १६ शनलडरेल्मा भशत्लाच्मा लस्तसलय . . वंस्काय कयत ४ अगदी षसल्रक लस्तसलय वसध्दा हकभान. वंस्काय कयत अवत २४ लस्तसलय अनेक घटकांनी फनरेल्मा लस्तस ची षभता त्मातीर वलायत कभजोय घटकाच्मा षभतेलय अलरंफून अवते.त्माभसऱे वलय धटक वायख्माच षभतेचे अवालेत मा कडे प्राचीन अशबमंत्माचे बय अवे . ड– लास्तसचे जोते -शे फांधण्माभागचे उहद्दष्ठ म्शणजे वसयषा ,वौदमय आषण उं ची जोते फांधण्माच्मा . .अनेक ऩध्दती बायतीमांना अलगत शोत्मा इ-दाये ल षखडक्मा ) मांची वंख्मा हकती भजरे फांधणे आशे त हकंला उं ची त्मालय अलरंफून अवते . खारच्मा . लास्तस भध्मे भसफरक वसमय प्रकाळ ल शला अवाली शा त्माभागचा वलचाय अवे भजल्माची उं ची तवेच खोल्माची रांफी रुं दी लयच्मा भजल्माची उं ची तवेच खोल्माची रांफी .रुं दीऩेषा अशधक अवे उछता )चे प्रकाय ल त्मांचा उताय – शनयशनयाळ्मा प्रांतातीर ऩालवाचे प्रभाण मालरून कशभत कभी १ :१ ते )याजस्तान( १२ :१ .अवा अवे )कश्भीय( ए– फारयक करा कसवय ) नषीकाभ हकंला कराकसवय केरेल्मा इभायतीचा यखयखाल कयणे कहठण अवते .म्शणून याजलाडे दे लारमे अळाच हठकाणी नषीकाभ हकंला कराकसवय केरेरी आढऱते . रेखाच्मा वभायोऩात शे वांगणे आशे की बायतीम वलध्माथ्मांनी आऩल्मा प्राचीन शळल्ऩग्रंथांचा केरा ऩाहशजे कायण त्माभसऱे स्लदे ळी लस्तसचा उऩमोग , जून्मा ऩयं ऩया ल प्रहकमा माफद्दर भाहशती शोईर . जून्मा वोफतच नवलन . स्लदे ळी लस्तस ल वलधी मा भधेच बायताची उन्नती शनषश्चतऩणे ळक्म आशे वध्माची शळषण ऩध्दती ऩाषश्चभात्म . वलसानल तंत्रसानाचा मोग्म तो वभन्लम केरा ऩाहशजे वलचायालय आधायीतआशे जी आत्भघाती आशे आजच्मा अशबमंत्मांना घय हकंला शगरयजाघय कवे . . फांधाले शे भाहशत अवते ऩण एखादे भंहदय हकंला वभाधीस्थर कवे फांधाले शे भाहशत नवते त्मांना ऩाश्च्मात्म झाडे ऩाईन ओक भाहशत अवतात ऩण बायतात आढऱणायी झाडे , लेगलेगळ्मा प्रकायची भाती ,दगड,नैवशगयक यं ग नाहशत नवतात माफाफतची भाहशती अवरेरे ग्रंथ त्मानी . प्राचीन बायतीम अशबमांवत्रकी अनेक ळतकाच्मा अनसबलालय आधारयत . अभ्मावणे आलश्मक आशे ळेकडो लऴांऩूली फांधरेल्मा लायवा लास्तस आजशी हटकून आशे त ऩण ळंबय लऴेजूनी घये .आशे 24 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख प्र . याशण्माव अवसयषषत ठयलून ऩाडरी जातात्ाचीन काऱातीरशी बायतीमांचे लस्तसवलसान प्रगत शोते. प्राचीन ळास्त्रकायांच्मा भते , प्रत्मेक अशबमंत्मारा अऩधात झाल्माव कभयचायी लगायच्मा प्रथभोऩचायाची जसजफी भाहशती अवणे आलश्मक आशे प्राचीन ळास्त्रात माची भाहशती . ‘व्रणव्माधीशनयाकयण’ ह्या करेत वांशगतरी आशे , जेणे करून जलऱऩाव उऩल्ब्ध अवरेल्मा जडीफसटींचा उऩमोग कयता मेईरअळा उऩमसक्त लनस्ऩती बायतत वलयत्र उऩरब्ध . आशे त. ***.*** 25 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पसट रेख लृषादद प्रवलायोऴ ऩारनादद दिमा कृ षऴ्। बृगु भाशवक उद्यभ (नागऩूय) भे अंक वार १९२३, ऩृष्ठ १४० ते १४४ फृशत्ऩायाळयीम कृ षऴळास्त्र कृ षऴळास्त्रात वजजल ऩदाथााची उत्ऩती , शळषण ल ऩारन मांचा षलचाय केरा आशे . त्माऩूली वजील ऩदाथा ल शनजील ऩदाथा मातीर बेद वांशगतरा ऩादशजे. वृष्टीत आऩण ऩाशूं रागरो म्शणजे आऩणाव काशी ऩदाथा शारचार कयतात ल कांशी करयत नाशी अवे ददवते ल शारचार कयणे शे वजीलत्लाचे रषण अवे आऩणाव लाटते. ऩण आऩण फारयक षलचाय करू रागरो म्शणजे नद्यांचे ऩाणी लशाताना आऩणाव ददवते. लाये लशाताना ल त्माभुऱे झाडांची ऩाने शारताना ददवतात, वभुद्राचे ऩाण्माव शनमशभतऩणे बयती ओशोटी ऩण आरेरी आऩण ऩशातो. तयी ऩाणी , लाया , दकंला वभुद्र शे आऩण वजील वभजत नाशी. मा लरून शारचार कयणे शे जजलंतऩणाचे रषण अऩुये आशे अवे आऩल्मा नजये व मेते. वभुद्राचे उदाशयणालरून शनमशभत शारचारी ऩण जील अवल्माच्मा द्योतक नाशीत शे आऩणाव कऱते. भग वजील प्रण्मांच्मा शारचारी कामाकायणबालाने जोडरेल्मा अवल्मा ऩादशजेत अळी आऩण त्मांत दरु ु स्ती कयतो. वजील प्राणी ळत्रूऩावून ऩऱतात ल शभत्राकडे जातात अवा त्मांचे शारचारीत पयक आशे तवा पयक शनजीलांचे शारचारीत नवतो अळी आऩण वजील प्राण्माच्मा व्माख्मेत दरु ु स्तीकयतो. ऩण षलसान ळाखातीर चुफ ं क लगैयेचे आकऴाण , यवामन ळास्त्रातीर आलड शनलड , प्रेभ , द्रे ऴ मांची भादशती झाल्मालय आऩणाव शीशी व्माख्मा अऩुयी ददवते. भग प्राण्मांच्मा भुरे शोण्माकडे रष जाते ल प्राण्माना भुरे शोतात ती आईफाऩावायखी शोतात शे वजीलत्लाचे रषण आशे अवे आऩण वभजतो. ऩण स्पदटक फनण्माची दिमा यवामन ळास्त्रांत आऩण शळकू रागरो म्शणजे षलशळष्ठ ऩदाथांचे षलशळष्ठ ऩरयजस्थतीत षलळेऴ प्रकायचे स्पदटक फनतात , त्माऩैकी एखादे स्फ़दटकाचा एखादा बाग भोडरा तय द्रलात तो धातल्मालय नेभका शततका बागच त्मा स्पदटकारा जोडरा जातो. स्पदटकाचे तुकडे त्माच जातीच्मा स्पदटकाकृ ती ऩडतात. स्पदटकाचे वला ळयीय स्पदटकभम अवते अवे आऩणाव ददवते. ऩाण्मात केरेल्मा द्रलातून आऩणाव जरूय शततरे द्रव्म घेऊन शे स्पदटक आऩणावायखे दव ु ये स्पदटक फनलत अवतात अवे आऩणाव ददवते ल मा वाठी आईफाऩावयखी भुरे शोणे शा गुण वुध्दा वजीलांचाच गुण अवे आऩणाव म्शणता मेत नाशी. मा नंतय वजील प्राण्मांचे खाण्माकडे आऩरे रष जाते. शनजील वृष्टी 26 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पुट रेख षलश्वबुक ल अव्मम आशे ऩण वृष्टीर षलशळष्ठच बोग रागतात , षलशळष्ठ गोष्ठी नको अवतात ल नको अवरेल्मा जजनवा ते बोगातूंन काढू न पेकून दे तात अवे आऩण ऩाशतो. षलद्यतकुंबाने भुराभा दे णे लगैये दिमा कयताना अळांवायख्मा दिमा शनजील वृष्टीत झारेल्मा आऩण ऩाशतो. ऩण मा दकंला यवामनळात्रातल्मा अवल्मा दिमा ल वजील ऩदाथांचे बोग ल व्मम मात अंतय आशे अवे आऩणाव ददवते मालरून वजील ल शनजील लस्तुतीर बेद म्शणजे बोगाची षलशळष्ठता ल ऩरयशभतता ल भुरे शोणे अळा दोन गोष्टी शोत अवे ठयते. माराच आऩल्मा ळास्त्रकायानी स्त्रोत् दकंला प्रलाश अवे नालं ददरे आशे . तात्ऩमा वजील आशे त ते ऩाचक ऩदाथा खाऊन इतय ऩदाथा टाकून दे तात ल फाऱं त शोतात अळी व्माख्मा आऩणाव कयता मेइर. वजील प्राण्मांची अळी व्माख्मा केल्मालय जगातीर ऩदाथांचे चाय बाग शोतात , ( १) अस्त्रोत ( २) ऊध्लास्त्रोत ( ३) शतमाक स्त्रोत ( ४) अलााक स्त्रोत. त्मात खाणे लगैये प्रलाश नाशीते वला ऩदाथा अस्त्रोत शोत. वला शनजील ऩदाथा मा वदयात मेतात. ल त्मांचा षलचाय खशनळास्त्रात केरा आशे . तंडे खारी अवून जननंदद्रमे ‘लय’’ अवतात अवे ऩदाथा ते ऊध्लास्त्रोत ऩदाथा शोत. झाडांवायखे वला ऩदाथा मात मेतात. ज्मांची तंडे ल जननंदद्रमे शतयप्मा ये ऴेत अवतात ते ऩदाथा ‘शतमाक स्त्रोत ’ शोत.वला जनालये दकंला ऩळु मा वदयात मेतात. ज्मांची तंडे ‘लय’ अवून जननंदद्रमे ‘खारी’ अवे ऩदाथा अलााक स्त्रोत. वला भाणवे मा वदयात मेतात. कृ षऴळास्त्रात ऊध्लास्त्रोत , शतमाक स्त्रोत ल अलााक स्त्रोत अळा तीन ऩदाथांचा षलचाय केरेरा अवतो. ऊध्लास्त्रोत ऩदाथा फशुदा जभीनीरा शचटकरेरे ल त्माभुऱे अचर अवतात. फशुदा म्शणण्माचे कायण अवे की त्मात ऩाण्मा शोण्मा-मा शनऱी वायखे काशी जण ऩाण्मात तयं गत याशतात ल त्माभुऱे जभीनीरा फांधरेरे नवतात. ऊध्लास्त्रोत ऩदाथांचा यव दशयव्मा यं गाचा अवतो म्शणून माना ‘शारयद्रल’ म्शणतात. इतयांचा द्रल तांफडा अवतो म्शणून ‘यक्तद्रल’ म्शणतात. तवेच शे इकडू न शतकडे दपयतात म्शणून चंचर अवेशी म्शणतात. शतमाक स्त्रोत ल अलााक स्त्रोत ऩदाथा शलेतीर प्राणलामु ळोऴून घेऊन जगतात म्शणून माना प्राणी अवे नांल आशे . ऊधास्र्तोत एका जागी शचकटरेरे ल खाद्य ऩदाथााळी तंडे वायखी रागरेरी अवल्माभुऱे त्माना ऩोटाची जरूय ऩडत नाशी. खाद्य ऩदाथा ळोऴून घेऊनऩोऴण कयण्माचे काभ लऴाात फायाशी भदशने ह्यांचे वतत चारू अवते ; ऩण इतयांचेतवे नवते . खाद्य ऩदाथा शभऱारे म्शणजे ते घेऊन ऩोटात वाठलून वालकाळ लाऩयाले अवे शे कयतात म्शणून माना ‘वोदय’ प्राणी म्शणतात. वजील ऩदाथांचे ऊधास्र्तोत दकंला झाडे , शतमाक्स्त्स्त्रोत दकंला ऩळु ल अलााक स्तोत्र दकंला भाणवे अवे तीन बाग ऩडल्माने कृ षऴळास्त्राचे ऩण ऩण झाडांची षलद्या , जनालयांची दकंला ल भाणवांची दकंला अवे तीन बाग शोतात. मा प्रत्मेक षलद्येत दपरून प्रवल , आयोऴ ल ऩारन अळा तीन दिमा आशे त त्माऩैकी झाडाच्मा षलद्येचा षलचाय ऩदशल्माने कयालमाचा आशे . 27 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पुट रेख आमा कृ षऴळास्त्रकायानी झाडाचे वशा लगा केरे आशे त. लनस्ऩशत , औऴधी , रता , त्लक्स्त्वाय, लीरुध ल द्रभ ु शे ते वशा लगा शोत. १.ज्माना पुरे दकंला पऱे मेत नाशीत ते ‘लनस्ऩशत’ जवे ळेलाऱ लगैये. १. अऩुष्ऩ परलृध्दा मेते लनस्ऩतम्स्भृता् ॥ भनुस्भृती बृगु ३ २- ज्माना जन्भाचे काठी एकदाच पुरे पऱे मेतात ते ‘औऴधी’. जवे : गशु, शयफया औऴध्म: परऩाकांता फशु ऩुष्ऩपरोऩभा् ॥ भनुस्भृती बृगु ४ ३. ज्माना उबे याशण्माव दव ु -माचा आधाय रगतो ल ज्मांचे फी दकंला तुकडा रागतो त्मा ’रता’ जवे बोऩऱा गुऱलेर, जाई लगैये. फीजकांडरूशाण्मेल प्रतानालल्रम एलच॥ भनुस्भृती बृगु ५ ४. ज्माचे वला ळयीय नुवत्मा ऩाऩद्याचे फनरेरे अवते ते ‘त्लकवाय’ जवे केऱ ,कांदा गुच्छगुल्भंतु षलषलधभेत्त्लक्स्त्वायभुच्चते॥ भनुस्भृती बृगु ज्माना वारोवार पुरे पऱे मेतात ल जे ऩुष्कऱ लऴे जगतात ते ‘लृष’ . त्मांचे दोन लगा आशे त. एक अंत्वाय दकंला द्रभ ु ल दव ु ये फदश्वाय दकंला लीरुध. ५.आत भऊ अवून फाशे य कदठण अवणाये जे लृष ते ‘लीरुध’ शोत . जवे नायऱ, ताड,वुऩायी लगैये. ऩुजष्ऩण पशरनश्चैल लृषास्तृभलधा् स्भृता्॥ बृगु ल भनु ६ अंत:वायालृषा् ऩनवतरुभुखा् वला वायाश्चळाका् । मेचान्मे तार केयिभुक मल पराद्या लदश्वाय लृषा् ॥ ऩयळय, भमभत ६ फाशे य भऊ अवून आत कठीण अवणाये जे लृष ते ‘द्रभ’ जवे आंफा पणव. मा प्रभाणे झाडांचे वशा लगा केल्मालय त्मांचे ळयीययचनेचा षलचाय केरा आशे . झाडांचे ळयीयाची तऩावणी करू रागरे म्शणजे त्मात ऩाच अंगे ठऱकऩणे नजये व मेतात ल त्माना झाडाचे ‘ऩंचांग’ म्शणतात. भूऱ, खोड, ऩान, पूर लपऱ शी ती ऩाच अंगे शोत. १ भुऱ – शे झाडाचे अंग नेशभी जभीनीत अवते. त्मांना यं ग नवतो ल झाडारा अन्न ऩुयषलणेचे काभ मांचेकडे अवते. भुऱे ळेलटारा अगदी नाजूक ल शछद्रभम अवतात. एकंदय झाडाची दिमा एखाद्या ऩंऩावायखी चाररेरी अवते. ऩानाच्मा जागी वूमप्र ा काळ ल लामु मोगाने ऩाणी लाऱू न जात अवते ल त्मा ऩाण्माची बय भुऱे कयीत अवतात. अवा शा ऩाण्माचा प्रलाश झाडात अखंड चारू अवतो. मा ऩाण्माफयोफय जभीनीतीर षाय झाडात जात अवतात ल त्माचे 28 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पुट रेख थय झाडांचे ळरयय तमाय कयीत अवतात. शलेतीर ’शरयभाण’ लामुचे ऩृथ्कयण झाडे ऩानांचा दशयलेऩणा ल वूमप्र ा काळ मांचे वशाय्माने कयतात ल त्मातीर कोऱवा आऩरेऩाळी ठे लून घेऊन प्राणलामु फाशे य टाकीत अवतात. ऩाण्माचा ळोध करयत शी भुऱे चोशोकडे दपयत अवतात ल दग़डात दकंशचत पट शभऱारी की त्माता घुवून भग ते दगड पोडण्माचे काभ ऩणशी कयतात. भुऱात जभीनीतीर अनेक षाय अगदी कोलळ्मा जस्थतीत अवतात ल मा दठकाणी मा षायाना अद्याऩ झाडऩणा आरेरा नवतो. भुऱांचा कोणताशी बाग उघडा ऩडरा की त्मारा झाडऩणा मेउन तो खोडाचे काभ करू रागतो इतकी जस्थतीस्थऩकता झाडांच्मा भुऱात अवते. २ खोड – झाडांची लाढ वूमप्र ा काळालय पय अलरंफून अवते. शा वूमप्र ा काळ ऩुष्कऱ शभऱाला म्शणून झाडाना डे माााावायखे ऩवयाले रागते. मा तंफूच्मा खांफाचे काभ खोडांकडे अवते ल मा खोडारा जागोजाग अनेक पाटे पुटतात. त्माना पांद्या म्शणतात.यव लाऱू न गेल्मालय कोऱवा, षाय लगैयेचा जो चोथा उयतो त्माचे शे खोड लगैये फनरेरी अवतात. शा चोथा वाठलून ठे लण्माचे दोन प्रकाय शोतात.( १) तो आंत वाठलणे ल फाशे यचे बागातून यवाचा प्रलाश चारलणे दकंला ( २) फाशे रून चोथ्माचे कलच करूनत्माचे ऩोटातून यवाचा प्रलाश चारलणे. मा दोन प्रकायाभुऱे झाडांच्मा एकंदय यचनेत भोठा तपालत ऩडतो. (२) यव चोथ्माचे ऩोटातून जात अवरा म्शणजे त्मारा इतयाऩावूनउऩद्रल ऩोचत नाशी खया ऩण खांद्याना यव ऩोचषलणेव अडचण शोते ल मावाठी अवल्मा झाडाना पाय खांद्या नवतात, उं चीच्मा भानाने मांचा षलस्ताय कभी अवतो ल त्माभुऱे मांची जाडी पाय शोत नाशी ल मांची रागड दाट शोते. अवल्मा झाडांचे वऱ उबे अवतात ल मा उभ्मा वऱाना भजफुती माली म्शणून जागोजाग माच्मा भोळ्मा फांधरेल्मा अवतात. अळा भोऱीरा आऩण कांडे म्शणतो. आमुष्म कांड्माच्मा वंख्मेलरून वभजते. झाडांचे वऱ उबे अवल्माने ऩानांचे वऱ ऩण उबेच अवतात ल फी एकदऱ अवते. (१) यव झाडाचे वारीतून जात अवरा म्शणजे चोथा भध्मे अवतो. अवल्मा यचनेभुऱे झाडाच्मा वारीरा उऩद्रल ऩोशचरा म्शणजे यवारा ल झाडाचे ऩोऴणारा उऩद्रल ऩोचतो ,ऩण पांद्या वोटाऩावून रांफ लय ऩवरु ळकतात त्माभुऱे झाडाचा षलस्ताय लाढतो ल त्माप्रभाणे खोड ऩण लाटे र शततके जाड शोऊ ळकते. अळा झाडांचे वऱ आडले अवतात ल त्मांचे ऩाऩुद्रमाप्रभाणे थयाफाशे य थय अवतात. मा थयालरून झाडाचे लम वभजते. मा थयांना एकभेकाव जोडणाये शीय दकयणांप्रभाणे गबााऩावून ऩवयरे अवतात. अवल्मा झाडाचे ऩानाची यचना ऩण पांद्या पांद्या पुटरेरी अवते मांचे षफमाव दोन डशऱं ब्मा अवतात. अवल्मा झाडांचा षलस्ताय पाय झारा म्शणजे भुऱाऩावून मेणाया ऩुयत नाशीवा शोतो ,ल शा ऩुयलठा ऩुया कयण्मावाठी पांद्यालरून ऩुयलणी भुऱे शनघतात. ल शी यवाचा ऩुयलठा शलेतीर ओराव्माने ल ऩुढे जभीनीत शळरून 29 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पुट रेख कयतात.मा भुऱाना ऩायं ब्मा म्शणतात.शी भुऱे जभीभीत श्ररी म्शणजे पांद्याना वालरून धयणेव ऩण खांफाप्रभाणे उऩमोगी ऩडतात ल ती खोडाचे जागी उऩमोगी ऩडतात. ३ ऩाने – भुऱातीर आरेल्मा यवातीर पारतु ऩाणी पेकून दे णे ल त्मांचे ऐलजी शलेतीर लामुतून कोऱवा घेऊन घट्ट यव झाडाचे खोड लगैये लनलण्मावाठी तमाय कयणे शे ऩानांचे काभ आशे .ऩाण्माचा ऩुयलठा कभी अशधक अवेर त्मा भानाने त्मा प्रदे ळात शोण्मामाार झाडांचे ऩानांचाआकाय रशान भोठा अवतो.. ऩुष्कऱ ऩाणी शभऱणामााम भुरुखात केऱीच्मा दकंला कभऱाच्मा ऩानांवायखी भोठभोठी ऩाने अवणायी झाडे अवतात ल कभी ऩाणी अवणामाााा प्रदे ळात शचंच , ळभी , वुरूवायखी फारयक ऩानाची झाडे अवतात. ऩानांचे शनयशनयाऱे अनेक आकाय अवरे तयी त्मांचे काभ एकच. झाडारा ऩुष्कऱ यवाचा ऩुयलठा शोत अवरा म्शणजे ऩानाचे फुडाळीच पांद्यांचे घुभाये उत्ऩन्न शोतात. ऩानाच्मा यचनेत एका वभोय एक अळी दोन ऩाने अगय एक एक ऩान शनयशनयाऱे अवे दोन प्रकाय आशे त.ऩानात वंमुक्त ऩाने ऩण अवतात.वंमुक्त ऩानांत ऩोट दांडे ल त्माव ऩोट ऩाने अवे एक अगय अनेक ऩदय अवतात. लड अगय केऱीचे ऩान एकेयी आशे . शरंफदकंला नायऱीचे ऩान दशु े यी आशे गुरभोगमाा ची ऩाने शतशे यी आशे त. तवेच कांशी ऩाने गोर , कांशी ऩंजावायखी , कांशी झारयीवायखी, कांशी कयलती वायखी , कांशी बाल्मावायखी तय काशी नुवते काटे अळी अवतात.झाडांचा ऩारा गुये लगैये खातात ल झाडाव उऩद्रल दे ताततो शोऊ नमे म्शणून आऩरे फचालाव ऩण झाडांनी अनेक उऩाम मोजरेरे ददस्तात. कांशी ऩानांची चल लाईट अवते , कांशीना उग्र लाव मेतो , कांशीना कांटे अवतात , काशीना रल अवते ,कांशीना चीक अवतो ल मा उऩामानी ऩाने खाल्री जाऊ नमेत अळी तजलीज केरेरी ददवते.वृष्टीचे आयं बाऩावून ज्मा ज्मा उऩामानी आऩरा फचाल शोऊन षलस्ताय लाढे र अळी मोजना मांत केरेरी ददवते. ४ पुरे – झाडाना ऩोऴक द्रव्म कभी शभऱू रागरे म्शणजे आऩण भयण्माऩूली आऩरी जात कामभ ठे लणेची व्मलस्था भरून भयाले अळी तजलीज ती करू रागतात ल मा तजलीजीच पुर अवे नाल आशे . एका झाडाचा यव जजतकी लाढ करू ळकेर शततकी त्माने केरेरी अवते ल मा वाठी दव ु मााल झाडाची भदत घेऊन दोघांच्मा एकीने जात कामभ ठे लणेचा षलचाय अवतो. दोन झाडांचा वंमोग व्शालमाचा म्शटरा म्शणजे एकातून दव ु मााकत जाणाये वुटवुटीत ल वाशवी अवे कांशी इवभ रागतात ल दव ु माााातीर इवभ आरे म्शणजे त्माना गुंतलून ठे लून , ऩाशुणचाय कयणाये वंऩन्न कांशी इवभ रागतात. अळा वंऩन्न स्थाईक इवभाना ‘स्त्री केवय” ल वुटवुटीत वाशवी इवभांना ‘ऩुरुऴ केवय” अळी नांले आशे त. थोडी शारचार शोतांच फाशे यच्मा फाशे य शनघून जाणेव वोईचे व्शाले म्शणून ऩुरुऴ केवय फाशे यच्मा अंगाव अवतात ल 30 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पुट रेख स्त्री केवय स्थाइक याशून पऱ षऩकेऩमान याशणाये म्शणून आंत ल पांदीरा घट्ट फवषलरेरे अवतात. घयच्मा ऩुरुऴ केवयानी घयच्माच स्त्री केवयांचे काभ शोऊं नमे , स्त्री केवय अगोदय ऩूणा व्शाला ल ऩुरुऴ केवय भागून ऩुणा व्शाले अळी मोजना अवते. स्त्री केवय ऩुणा लाढरे म्शणजे त्मांचे तंडाळी शचकट ऩदाथा आरेरा अवतो ल ऩुरुऴ केवय त्मांत शचटकून आंत जातात ल त्मा शभश्रणाचे फी फनते ऩुरुऴ केवय षऩकरे म्शणजे उडू न जाणेव वोईची अळी त्मांची घूऱ फनते. मा स्त्री ल ऩुरूऴ केवयांचा वंमोग घडषलणेव इतयांची भदत व्शाली म्शणून पुरांत यं गी फेयंगी ऩाकळ्मा , भध वुलाव लगैये मोजना अवतात ल मांना बुरून भाळी , ऩाखरू लगैये आरे म्शणजे त्मांचे भदतीने ऩुरूऴ केवयांची दे लघेल शोते. स्त्री केवयारा ऩुरुऴ केवय शभऱारे म्शणजे त्मांचे तंडचा शचकटऩणा जातो , तंड फंद शोउन लाऱते , यं ग लाव लगैये शऱु शऱु कभी शोत जातो. ऩाकळ्मा लगैयेना रशानऩणीच इजा शोउ नमे म्शणून त्मांच्मा फाशे य एक दशयले पुरऩात्र अवते , काशी झाडे ऩूणा एकशनष्ठ अवतात.त्मांची पुरे फंद अवून त्मा फंद पुरात खारी स्त्रीकेवय ल लय ऩुरुऴ केवय अवतात. उं फय , लड लगैये झाडे मा प्रकायची आशे त. काशी झाडांत स्त्रीकेवय एका पुरांत ल ऩुरुऴ शनयाळ्माच पुरांत अळी मोजना अवते. एयं ड , बोऩऱा , दोडके लगैये झाडे मा जातीची आशे त. कांशी झाडांत तय स्त्रीकेवय एका झाडालय ल ऩुरुऴ केवय दव ु माा च झाडालय अळी मोजना अवते. रुई , भांदाय, ताड, शवंदी लगैये झाडे मा प्रकायची आशे त. माप्रभाणे वाधायणऩणे फी शे दोन झाडांचे वंमोगाने झारेरे अवल्माभुऱे षफमाऩावून उत्ऩन्न शोणाये झाड आऩल्मा आईप्रभाणेच शोईर अवा शनश्चम यशात नाशी.ऩुष्कऱ लेऱा ते आईऩावून दकंशचत शबन्न अवते. पक्त करभात अवा शबन्न ऩणा अवत नाशी. ५.पऱे – स्त्री-ऩुरुऴचा वंमोग झाल्मालय त्मा षफमाऩावून उत्ऩन्न शोणामाा झाडारा जन्भाचे लेऱी काम रागेर माची तयतुद करून दे ण्मात काशी काऱ जातो ल भग फी तमायशोते. झाडाचे फी ह्या झाडाचे खारीच ऩडरे तय त्माचे झाड फयोफय मेणाय नाशी. मा वाठी ते तेथन ू रांफ जाले अळी मोजना अवते. दकत्मेक षफमांना काऩुव वोफत जाले अळी मोजना अवते. दकत्मेक षफमाना काऩुव वोफत अवतो ल त्माचे वशाय्मने ते उडू न रांफ जाते. दकत्मेकांचे बोलती रुचकय यव अवतो ल तो यव खाणाये प्राणी त्मारा रांफ घेऊन जातात. दकत्मेकांच्मा घट्ट ळंगा अवतात ल त्मा ळंगा पुटताच फीं राफ उडते. दकत्मेकांना आंकडे दकंला काटे अवतात; ल ते अडकून त्माभुऱे ती रांफ जातात. दकत्मेकांना पाय कदठण कलच अवते त्माभुऱे ती गडगडत ल घक्स्त्के टोणऩे खात रांफ जातात. दकत्मेक फी एकत्र झुऩक्स्त्मात दकंला टोऱीत अवते ल त्मा टोऱीरा इतय प्राणी खात अवतांना त्मातीर कांशी इकडे शतकडे वांडतात. 31 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पुट रेख माप्रभाणे झाडालय तमाय झारेरी फी त्मा झाडाऩावून रांफ जाऊन मोग्म ऩरयजस्थतीची लाट ऩशात ऩडू न यशाते. मोग्म तो ओराला ल उष्णता शभऱारी म्शणजे त्मातून भुऱ खारी जाते ल खोड लय जाउ रागते ल नले झाड तमाय शोते. ६. करभे – दकत्मेक झाडांचे पुराची यचना अळी अलघड अवते की त्माव स्त्री-ऩुरुऴ वंमोग शोणेच ळक्स्त्म यशात नाशी.त्मांना नऩुंवक झाडे म्शणतात. मा झाडांची लाढ त्माचे तुकडे रालल्माने शोते. अवे तुकडे करभ मा नांलाने ओऱखरे जातात.पऱे मेणामााााशी दकत्मेक झाडांची करभे रागतात ल वाधायण्ऩणे जाडात इतका शचलटऩणा आशे की त्मांचा तुकडा न दख ु ालता रागरीच रालरा तय त्माचे झाड शोते. माशळलाम ज्माच्माऩावून पांद्या तमाय व्शामच्मा ते ऩानांचे फुडातरे डोऱे ऩण नषलन झाडे शनभााण कयणेव वभथा अवतात. डोऱे अगय करभ माऩावून शोणायी झाडे भात्र थेट आईच्मा प्राभाणे शोतात ल मावाठी षलशळष्ठ गुणवंऩन्न झाडांचीच करभे रालतात. भात्र फीऩावून जन्भरेल्मा झाडाऩेषा करभाऩावून जन्भरेरे झाड कभी ददलव जगते. ७ ऩयोऩजीली – काशी झाडे अळी आशे त की त्मांची भुऱे जभीनीत न जाता दव ु माााे झाडात शळयतात ल त्मा झाडाचा यव घेऊन आऩरी उऩजीषलका कयतात. फाशे रून .भऊ अवणामााय झाडालयच अवरी झाडे उगलतात ल मा झाडाना फांडगुऱ दकंला लृषददनी म्शणतात.फाशे रून भऊ अवरेल्मा झाडात दफ ु ेऱक्स्त्माचे दठकाणी भाती लगैये वाचते ल मा भातीत दव ु माााा झाडाचे फी ऩडरे म्शणजे ते तेथे रुजते ल त्माच्मा भुळ्मा त्माच झाडाच्मा यवालय आऩरे ऩोऴण करू रागतात , एखादी भोठी षलस्ताय ऩालरेरी पांदी लामााझने लगैये भोडरी म्शणजे झाडालरयर यादशरेरा भोडका बाग ऩाण्माने कुजतो , मा भऊ झारेल्मा बागात दव ु यी झाडे अगय जनालये यशातात ल माभुऱे ते झाड फाशे रू लाढत अवते ल आतून खाल्रे जात अवते. दकत्मेक लेऱी इतय लस्तुच्मा घावण्माने लयची वार जाते ल तेथन ू इतयांचा शळयकाल शोतो. मा प्रभाणेफाशे रून भऊ अवरेरी झाडे भोठी खयी ल ती ऩयोऩकायी ऩण पाय आशे त ; ऩण त्मांच्मा ऩयोऩकायऩणाभुऱे त्मांचा नाळ जलऱ मेत अवतो. फाशे रून कदठण अवरेरी झाडे उं चच उं च लाढू न लाया लगैयेनी भोडतात दकंला त्मालय याशणाये उं दीय लगैये ऩाणी त्मांचा कोलऱा कंफ खातात ल त्मा भुऱे त्मांचा अंत शोतो. ऩोऴण कभी ऩडणे शा तय भोठ्मा झाडांचा ठयरेरा योग आशे ल त्माप्रभाणे भृत्मु वला झाडाना अऩरयशामा शोतो. ***.*** १फ प्राचीन बायतीम लनस्ऩतीळास्त्र 32 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पुट रेख लेददक भॎगजझन राशोय , नोव्शं फय १९२२ , ऩृष्ठ २६८ ते २८२ बाऴांतय- डॉ. अळोक नेने प्रस्तालना: प्राचीन बायतीम ऋऴींनी वंऩण ू ा जगाची दोन बागात षलबागणी केरी . ते दोन बाग म्शणजे षलऴम ल आळम. षलऴमाची भादशती म्शणजे सान आजण आळमाची भादशती म्शणजे षलसान. आमा तत्ललेत्माचे भते षलऴम ल आळम लेगलेगऱे नवून एकाच गोष्टीचे दोन ऩैरु आशे त. शे शचंतन म्शणजेच अद्रै त . शळल्ऩ मा ळब्दाचे भुऱ म्शणजे ळीरवभाधौ , ज्माचा अथा वभाधान दकंला वभाधान कयणा-मा वला लस्तु. मा ळब्दाचा अथा ‘इं जजशनअरयं ग’ मा ळब्दाऩेषा पाय जास्त व्माऩकआशे. ळीर वभाधौ -मत ् ळीरमशत वभादधाशत तत ् शळल्ऩं। ऩाजणनी मत्तेशळल्ऩं कश्मऩयोचनालत ् । तैषत्तरयम ब्राम्शण, कश्मऩ शळल्ऩ , ळतऩथ ब्राम्शण १-शळल्ऩ ळब्दाची ऩरयबाऴा शळल्ऩ ळास्त्राचा उगभ भनुष्म प्राण्माच्मा गयजा ,( अन्न-लास्त्र ल शनलाया ) ऩूणा कयण्मावाठी झारा. आजकार स्थाऩत्म अशबमंताचे भुख्म काभ म्शणजे शनलाया उत्ऩन्न कयणे. वजील वृष्टी: वला वृष्टीचे दोन बाग वांशगतरे आशे त . ते म्शणजे अ)अस्त्रोत्र ल फ) वस्त्रोत्र. अस्त्रोत्र म्शणजे ज्मांची कांशीच शारचार शोत नाशी अवे. वस्त्रोत्र म्शणजे ज्मांची शारचार शोते अवे. भनुष्म , ऩळु ऩषी , लृष शे वला मा गटात भोडतात. वस्त्रोत्र गोष्टीचीतीन बागात षलबागणी केरी गेरी ती अळी ,  उत्स्त्रोत – खारून लय प्रवायण – लृष , झाडे , लेरी लगैये जे जभीनीतून अन्न ल ऩाणी घेतात ल लयच्मा ददळेरा प्रवायण ल षलवजान कयतात.  शतमाकस्त्रोत – शतयक्स्त्मा ददळेने प्रवायण – ऩळु , ऩषी लगैये जे भर भुत्र शतयक्स्त्मा ददळेने षलवजान कयतात.  अलााकस्त्रोत – लरून खारी प्रवायण – भनुष्मप्राणी 33 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पुट रेख प्रस्तुत रेखात पक्त उत्स्तोत्र म्शणजे लृष, झाडे , लेरी लगैये मांचाच षलचाय केरा आशे . यजोबाज: वद्ऱभस्तु ऴटषलधस्तस्मुऴचम: । लनस्ऩतमौऴधीरतात्लकवाया लीरुध द्रभ ु ा: ॥ उत्स्त्रोत्वस्तभ: प्रामा अंत: स्ऩळाा षलळोषऴण: । ऩायाळरयम कृ ऴी अस्लतंत्रा: प्रचालंशत ऩदाथा: वला एलमल ् । ब्रम्शांडे ऩाशथालो आगस्तदध उधाभंतया ॥ षऩऩीशरकानां भशतांव्मोशननलतुर ा रोष्टके । दळददळभध: ऩादा: ऩृष्ठभूध्लाभद ु ाशतं ॥ मोगलशळष्ठ २ वजील प्राण्मांचे लगीकयण लृषषलद्या: लृष , झडे लेरी लगैये च्मा अभ्मावाचे ळास्त्र म्शणजे लृषषलद्या. स्थाऩत्म अशबमत्मारा मा ळास्त्राचे वखोर सान जयी आलश्मक नवरे तयी जुजफी सान , म्शणजे लृषाची ओऱख , त्मांचे गुणधभा ल उऩमोग इत्मादद , अवाले. बायतात दशभारमाऩावून ते कन्माकुभायी ऩमंत प्रदे ळात षलशबन्न प्रकायचे शलाभान, ऩाऊवाचे प्रभाण ल लृष प्रजाती आढऱतात लृषाप्रवलायोऴण िभादददिमा कृ ऴी ॥ कृ ऴी ऩायाळय ३ –लृषषलद्येची ऩरयबाऴा बायतातीर चातुलण ा : ह्या षलऴमी अनेक गैयवभज आशे त ते दयू कयणे आलश्मक आशे . कोणतीशी अऩेषा न ठे लता मसात अऩाण केरी जाते ती लस्तु वला श्रेष्ठ ठयते. चातुलण ा म्शणजे चाय प्रकायचे यं ग (ऩांढया, रार, षऩलऱा ल काऱा) , चाय प्रकायच्मा जाती नव्शे त . चातुलण ा म्शणजे चाय प्रकायचे लगीकयण ज्माची उत्ऩत्ती ह्याच चाय यं गाच्मा गुणधभाालरून प्रचशरत झारी. 34 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पुट रेख ऩांढया यं ग फशुतांळ प्रकाळ ऩयालतीत कयतो म्शणून वलाात श्रेष्ठ . मा उरट काऱा यं ग फशुतांळ प्रकाळ ळोऴून घेतो म्शणून वलाात कशनष्ठ इतय यं ग (रार ल षऩलऱा) मा दोन श्रेणीभध्मे मेतात. ह्या चाय श्रेणींना बायतीम ळास्त्रकायांनी ब्राम्शण, षषत्रम ,लैश्म आजण ळुद्र अळी नाले ददरी. इतकेच नव्शे तय ग्रश , ताये , ऩळु ऩषी , धातु इत्माददं चे माच चाय श्रेणीत लगीकयण केरेरे वाऩडते.(उदाशयणाथा ऩांढयी गाम श्रेष्ठ तय काऱी गाम लजा). ह्या चातुलण ा ाचा जन्भालय आधरयत जातीप्रथेळी कांशीशी वंफंध नाशी.४ चातुलण् ा मं तथा एलं गुणकभाषलबागष: ॥ गीता श्वेता यक्ता च ऩीता च कृ ष्णा भृत्स्ना चतुषलाधा । श्वेता तु ब्राम्शणी कृ ष्णा ळुद्री तथेतया ॥बृगुवंदशता ४-लस्तुतीर चातुलण ा बायतीम लनस्ऩती ळास्त्रानूवाय लगीकयण ऩध्दती: ऩाजश्चभात्म ऩध्दती प्रभाणे वला लनस्ऩतींचे केलऱ दोनच गट ठयतात. १- इं डोजजशनअव म्शणजे आतून फाशे य लृध्दी शोणाये , (आंतीर बाग कठोय) दकंला २-एक्स्त्वोजजशनअव म्शणजे फाशे रून आंत लृध्दी शोणाये (फाशे रयर बाग कठोय). ऩयं तु बायतीम लनस्ऩतीळास्त्रानूवाय वला लनस्ऩतींचे चाय प्रकाय वांशगतरे आशे त .  शनस्वाय- झाडाचा कोणताच बाग कठोय नाशी.  अंतस्वाय - झाडाचा आतरा बाग कठोय  फदशस्वाय - झाडाचा फाशे यचा बाग कठोय  वलास्वाय - झाडाचा वलाच बाग कठोय वाय म्शणजे झाडाचा तो बाग जेथे भृत ऩेळी जभा शो ऊन तो बाग कठोय फनतो.  शनस्वाय - शनस्वाय लनस्ऩती अती ददघाामु अवतात (जवे लट ,षऩंऩऱ औदं फ ु य इत्मादद. अळा झाडांची पुरे ला पऱे झुऩक्स्त्माने रागतात. 35 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पुट रेख  अंतस्वाय - अंतस्वाय लनस्ऩतींची उदाशयणे म्शणजे आंफा , पणव , वागलान.  फदशस्वाय -. फदशस्वाय लनस्ऩतींची उदाशयणे म्शणजे नायऱ , वुऩायी , फांफ.ु  वलास्वाय - वलास्वाय लनस्ऩतींची उदाशयणे म्शणजे फोयी, फाबऱी .५ अंत:वायाश्च लृषा् ऩनवतरूभुखा् वलावायश्च ळक्स्त्कशचंचाद्या स्तारकेयिभुकमफपराद्या फदश्वाय लृषा्। शन्वाया् शळग्र्वद्ऱच््दळुकतयल् दकंळुकाद्याश्च कामाास्तेष्लाद्या भध्मबागे फदशयषऩच तत् वलावायास्ततोऽन्मे॥ भनुष्मारमचंदद्रका जस्नग्धवाया भशावाया लृध्दास्तरूणेतया् । अलिाशनर्व्ाणा वैलग्रशी॥ भमभत ५- बायतीम लनस्ऩती ळास्त्रानूवाय लगीकयण  लास्तु शनशभातीवाठी उऩमुक्त राकुड : शनस्वाय दकंला वलास्वाय झाडांचे राकुड लाऩरून फनलरेरे खांफ , तुऱमा इत्मादद अकस्भात कोवऱु ळकतात म्शणून अळी झाडे त्माज्म वभजाली. माउरट फदश:स्वाय दकला अंत:स्वाय झाडाचे राकुड लाऩयल्माव , भृद ु बाग अगोदय तुटतो ल त्माभुऱे षशतची ऩूलव ा च ू ना शभऱते. लास्तुळास्त्रकायांनी खाशरर झाडे लजा वांशगतरी आशे त. ६ अश्वत्थोदं फ ु यश्च प्रषश्च लटलृषक:। वद्ऱऩणाश्च षफल्लश्च ऩराळ: कुटजस्तथकश्च: । ऩीरु ष्रेभातकौ रोध्र: कदं फश्च ऩारयजातक: । शळरयऴ कोषलदयश्च शतशतणीको भशाद्रभ ु : । भमभत ६ अळुब झाडे लज्मा लृष दळालणायी ताशरका 36 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पुट रेख षऩंऩऱ लट औदं फ ु य कदं फ वद्ऱऩणा शचंच षलल्ल-फेर ऩऱव षऩरु कुटज श्लेभांतक –बोकयी रोध्र ऩारयजात कांचन प्रष –ऩाकऱ शळरयऴ झाडे ल ऩमाालयण: घय फांधताना वशा गोष्टींचे वाशनध्म कवे आशे शे अगोदय तऩावाले अवे ळात्रकाय वांगतात. शी वाशनध्मे म्शणजे ळेजाय भाणवांचा , ऩक्ष्मांचा , जनलयांचा , झाडांचा ,जभीनीचा ल ऩाण्माचा. ऩयं तु ह्या रेखांत पक्त झाडांचाच षलचाय केरा आशे . लास्तु वंदशतेभध्मे घयाजलऱ कोणती झाडे रालालीत दकंला रालु नमेत माचे शनदे ळ ददरे आशे त. उदाशयणाथा खारीर झाडे घयाजलऱ (२० शभटय च्मा आत) नवालीत. ७ ऩषीस्थौ कंटका अकंटका मत्रौचम:स्थु – याजलल्रब लृषाषीयव कंटकाश्च पशरतास्त्माज्म – शळल्ऩददऩक लृषं दग्ु ध शनळुष्क कंटक लृतं चैत्म द्रभ ु ं – गौशबरगृह्यवूत्र कंटकीषीय लृषश्च वपरो द्रभ ु ा:- ऩायस्कय गृह्यवूत्र षफल्लंच बलने शचंचा षलश्रीतस्म त्मजेत।् याजलल्रब दब ु त ुा ोष्कंटकीषीयपरकुवुशभतास्ता गृशे दस् ू लजाा- वुखानंदलास्तु प्रषोदम् ु फयचूतख्माशनम्फस्नुदश षफशबतका:। दग्धा कटं कीनो लृषा लटाश्वत्थकषऩत्थका :॥५२ अगजस्तशळग्रुताराख्माजस्तंशतणीकाश्चशनंददता ।फृशतवंदशता अ ५२ ७-घयाजलऱीर शनषऴध्द झाडे घयाजलऱीर शनषऴध्द झाडे  चीकाची , षलऴायी यवाची झाडे  कांटेयी झाडे –शनलडु ं ग, फाबुऱ  शनस्वाय दकंला वलास्वाय झाडे - लट, शचंच  झुडुऩे- कोयपड वायखी –ज्मात वाऩ उं ददय रऩतात अळी 37 श्री लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स्पुट रेख