महाराष्टीय स् मृतीकार शिल्ऩकऱाशनधी श्र ी वझे यांचे शिल्ऩिात्रावररऱ स् प ु ट ऱेख संकऱन व ऩुन : ऱेखन डॉ अिोक सदाशिव नेने १५ डडसंफर २०१९ ईिान प्र कािन नागऩूर क्र विषय ऩृष्ठ अ संऩादकीय १ ब महाराष्टीय स् मृतीकार - गो ग जो शी २ क प्र ाचीन भारतीय अभभयांविकी १ ३ १ अ कृवषशास्त्र २ ६ १ ब प्र ाचीन भारतीय िृऺविद्या ५ १ १ क गोऩाऱन कक ं िा गुरांची जोऩासना ६ ० २ जऱशास्त्र ६ ६ ३ अ धातू ि खाणींविषयी सामान्य विचार ८ ५ ३ ब चांदी १ ०१ ३ क सोने चांदीच्या व् या यानी ऱऺात ठेिण्यासारख्या गोष्टी १ १० ३ ड सोनारी ऩाररभावषक शब्द १ १३ ३ इ रंभगत कांच कांचेचे बटन १ १५ ७ अ प्र ाचीन उद्यम प्र कक्रया १ १७ ७ ब भचिऱेखन १ २५ ७ क भशल्ऩ शास्त्राची सहा तत्िे १ ४० १० प्र ाचीन भारतांतीऱ यंिशास्त्र १ ४३ ११ इंद्राचे िज्र १ ५० १ २ इंग्रजी शब्दांचे ऩयाायी मराठी शब्द १ ५२ 1 श्र ी लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स् प ु ट रेख गेरी ३० लऴे भी शळल्ऩळास्त्र ह्य ा वलऴमालय वंळोधन करयत आशे शळषणाने भी स् थाऩत्म अशबमंता अवून , व्मलवामाने वेलाशनलृत्त प्र ाध्माऩक आशे १९८४ च् मा वुभायाव भाझा श्र ी गो ग जोळीळी ऩरयचम झारा ते एकटेच श्र ी लझे मांचे कामय ऩुढे चारलत शोते त् मांचा व् मावंग ल ५००० ऩेषा अशधक शळल् ऩ ग्र ं थ ल रेख मांचा वंग्र श ऩाशून भी अत् मंत प्र बावलत झारो ल त् मांचे शळष्मत्ल ऩत्कयरे त् मांचे वंग्रशी अवरेरा श्र ी लझे मांचा वंऩूणय रेख वंग्रश भरा ददरा क े लऱ श्र ी लझे मांच्मा ह्य ाच रेखन प्र ऩंच च् मा आधायालय भी शळल्ऩळास्त्रालय फाया ऩुस्तक े ल अवंख् म रेख शरशू ळकरो शे वलय कयतांना एक खंत शोती की लझे ह्य ाचे वलचाय ल कामय भशायाष्ट्राफाशेय ऩोशचरेच नाशी श्र ी लझे ह्य ांनी अनेक स् प ु ट रेख शरदशरे त् माचे वंऩादन ल ऩुनरेखन कयणे आलश्मक शोते ते ह्य ा ऩुस्तकाद्वाये कयण्माचा शा अल्ऩवा प्र मत्न आशे मा ऩुदढर काभ म् शणजे , ह्य ा ऩुस्तकाची इंग्रजी ल इतय बायतीम बाऴेत आलृत्ती काढणे , जेणे करून श्र ी लझे ह्य ांचे भशान कामय जगबय ऩोशचेर ह्य ा ऩुस्तकातीर कोणताशी बाग लाऩयण्माव लाचक स् लतंत्र आशेत नागऩूय १५ दिवंफय २०१९ अळोक वदाशळल नेने 2 श्र ी लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स् प स ट रेख भसऱ रेखक - श्र ी गोऩाऱ गजानन जोळी , नागऩूय ( वाप्ताहशक शळल्ऩवंवाय ऩसणे च् मा हद २६ भाचच १९५५ च् मा अंकात प्र शवध्द झारेल्मा हशंदी रेखाचा अनसलाद ) वंऩादक वाप्ताहशक शळल्ऩवंवाय ऩसणे ह्य ानी श्र ी लझे मांचे जीलन कामाचलय एक रेख शरशाला अळी इच्छा प्र कट क े री त् मानसवाय शा रेख लाचकांवभोय ठेलत आशे श्र ी लझे मांचे वंऩूणच नांल कृष्णाजी वलनामक लझे त् मांचा जन्भ कोकणातीर एका लेदवंऩन्न घयाण्मांत हदनांक १६ हडवंफय १८६९ वारी झारा क स ळाग्र फसध्दीभत्तेभसऱे भाध्मशभक शळषण अल्ऩलमातच झारे लमाच्मा १६ व् मा लऴी ते ऩसण्माच्मा अशबमांवत्रकी भशावलद्यारमात दाखर झारे १८९१ वारी स् थाऩत्म वलऴमाची ऩदवलका ( एर शव इ ) प्र थभ श्र े णीत शभऱलरी रगेच वालचजशनक फांधकाभ खात्मात अशबमंता म् शणून रु जस झारे फारऩणी घयांत बायतीम वंस्कृतीचे शळषण घेतरे अवल्माभसऱे नवलन घेतरेरे अशबमांवत्रकीचे शळषण त् मांना अबायतीम लाटस रागरी लेहदक भॎगषझन राशोय भाशवकातीर एका रेखात ते शरशतात ; “ भरा एका गोष्टीची खंत लाटरी की भाझ्मा वंऩूणच अशबमांवत्रकी शळषणात भरा कोणतेच बायतीम वंदबच , जवे ताजभशार , अजंठा एरोयाची रेणी , बयतऩूय हक ं ला ग् लारेयचे हकल्रे , गंगा ल मभसनेचे कारले , भशाकारी हक ं ला भसल्खभैदान वायख्मा तोपा ला अळोक्सस्तंबावायखे रोशस्तंब लगैये हदरे गेरे नाशीत भी भग ठयवलरे की आऩल्मा पालल्मा लेऱात ल तसटऩसंज्मा ऩगायातच शे वंदबच गोऱा कयाले मा वंफधीत ग्र ं थ उऩरब्ध नव्शते तेव्शा अवे अंदाज क े रा की शे ग्र ं थ त् मा त् मा कायाशगयांकडेच ते जऩसन ठेलरेरे अवालेत ल त् माप्रभाणे भाझे ळोध कामच वसरू क े रे भाझ्मा ३० लऴांच्मा प्र मत्नानंतय भरा ४०० ग्र ं थांची नाले कऱरी , त् माऩैकी भी ५० ग्र ं थ लाचरे ल क े लऱ २० ग्र ं थाची नक्सकर शभऱलस ळकरो वेलाशनलृती नंतयच्मा दोन लऴाचच्मा काऱात भी अनेक वालचजशनक ग्र ं थारमे ऩारथी घातरी ऩण ५० ग्र ं थांऩेषा अशधक ग्र ं थ आढऱरे नाशी मेलढेच भी करू ळकरो ” डॉ वी याजगोऩाराचायी मांनी १९५१ च् मा एका बाऴणात आधसशनक बायतारा कवे आदळच अशबमंता शले आशेत त् माचे लणचन क े रे ल ऩसढे अवे वांशगतरे की अळा आदळच अशबमंत्माकडे आम्शी क े लऱ वलकाव मोजनाच नाशी तय देळाचा याज्मकायबाय वसध्दा वोऩलस श्र ी लझे अळाच प्र कायचे अशबमंता शोते 3 श्र ी लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स् प स ट रेख लझे प्र ात्कारी नदी च् मा काठालय योज स् नान कयताना एक प्र ाथचना भोठभोठ्माने म् शणतती अळी ; शे गंगाभाते , भाझ्मा शातून नकऱत एखादे ऩाऩ धडरे अवेर , हक ं ला अवत्म फोररे गेरे अवेर तय हक ं ला चारताना काशी जील जंतसंची अजाणता शत्मा झारी अवेर तय भरा षभा कय ” श्र ी लझे मानी बायतीम शळल्ऩळास्त्राचा ल त् मा अंतगचत मेणामाचभ मसध्दळास्त्राचा वसध्दा वखोर अभ्माव क े रा शोता त् माभसऱे १९१६ च् मा प्र थभ भशामसध्दाचे लेऱी विहटळ वयकायरा अजच करून मसध्दात वशबागी शोण्माची इच्छ व् मक्त क े री ऩण वयकायने ती अषस्लकृत क े री वयकायचा नकाय आल्माफयोफय स् लेच्छा शनलृत्ती घेतरी ल आऩरे सान ल अनसबल जनतेवभोय भांडामचे ठयवलरे आमसष्मात जेव्शा जेव्शा लेऱ शभऱेर तेव्शा त् मानी ग्र ं थांचे अध्ममन क े रे , प्र लाव क े रे रो हटऱक मांच्मा उत्तेजनाभसऱे त् मानी देळारा उऩमोगी ऩडतीर अवे ग्र ं थ ल रेख शरहशरे ल अनेक हठकाणी व् माख्माने हदरी धभचशळषा : श्र ी लझे मांचे ठाभ भत शोते की धभच ल व् माऩाय ऩयस्ऩयालरंफी आशेत वंऩूणच जगात आदळच अळा हशंदसधभाचचे सान आलश् मक आशे त् माभसऱे त् मानी वलच प्र थभ धभचशळषणालय ८ ग्र ं थ शरहशरे श्र ी लझे मांचे चरयत्र वलच प्र थभ शरहशणाये श्र ी फाफावाशेफ आऩटे मानी लझे मांना भशायाष्डाचा वभृतीकाय अवे वंफोशधरे श्र ी लझे मांचे धभचशळषणालय शरहशरेरे ८ ग्र ं थ खारीर प्र भाणे आशेत १ धभचशळषणाचा ओनाभा ऩसस्तक १ - प्र लृत्त्मंगचत वलध्मसक्त शनत्मकभच – स् नान , वंध्मा , उऩावना , ऩचभशामस , वललाश , भयण - ऩसनजचन्भ ल भोष –ऩृष्ठवंख्मा ८० २ धभचशळषणाचा ओनाभा ऩसस्तक २ - प्र लृवत्त , वलशध , नैशभवत्तक वण –उत्वल त् मांची उत्ऩशत , त् मा हदलवांचे कतचव्म , श्र ालणी , श्र ाद्ध कयण्माचे शेतस इत्माहद - ऩृष्ठवंख्मा ९१ ३ धभचशळषणाचा ओनाभा ऩसस्तक ३ – हशंदसधभाचची यचना ल वंकल् ऩ , ऩंचामतन ऩसजा , लणाचश्रभ व् मलस्था , वललाश शभभांवा , वंस्कायांचे वाभान्म स् लरूऩ , जातकभच , उऩनमन , िम्शचमच , वललाश वंस्काय , गृशस्थाची कतचव्मे , गृहशणी कतचव्म , लानप्रस्थ ल वन्माव ऩृष्ठवंख्मा २८६ ४ धभचशळषणाचा ओनाभा ऩसस्तक ४ –प्रलृवत्त , शनऴेध्द , शनऴेदाचे स् लरूऩ , अहशंवा , अवत्म , व्र म् शचमच , अऩरयग्रश ऩृष्ठवंख्मा ६० ५ धभचशळषणाचा ओनाभा ऩसस्तक ५ –शनलृवत्तधभच , वच्छास्त्र , कीतचन , ऩसयाण , ऩठण , नाभस्भयण ऩृष्ठवंख्मा ३९ ६ - ७ धभचशळषणाचा ओनाभा ऩसस्तक ६ - ७ - वत्वंग , अषग्नशोत्र मस इत्माहद वंफंधी वलचाय 4 श्र ी लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स् प स ट रेख ८ धभचशळषणाचा ओनाभा ऩसस्तक ८ – स्त्र ीधभचशळषा - शनत्मकभच , वण , वंस्काय , शनऴेध , बजन , व्र त , तीथचमात्रा , वलधलाव्रत , रोकोऩमोगी कामच ऩृष्ठवंख्मा १२० मा शळलाम अस्ऩृश्मताशनलायण नालाची ऩसषस्तका शरहशरी लझे मांचे वंहकणच रेख खाशरर प्र भाणे ; १ ऩसरुऴाथच भाशवक , औंध , - लणच व् मलस्था , चातसमचलण्मच , लऴच १ अंक ३ ल ४ २ गोधन भाशवक , नागऩूय , - ऩसरुऴवसक्त , गोऩारन – लऴच २ अंक ६ ल ७ ३ शवध्दांत यशस्म –फेऱगाल –वदगसरुची आलश्मकता , भत्रोऩदेळ , भे ल जसरै १९२८ ४ लैश्मधभाचशबभान ऩसषस्तका –ऩसरुऴ वसक्त ऩृष्ठ ७ - १५ ५ टणत्काय - वलरेऩारे भसंफई –याभदाव चरयत्र – १५ प े िसअयी १९२९ ६ रोकवत्ता नाशवक –भसतीऩसजेलयचे चाय रेख ७ नलाकाऱ –भसंफई – भसतीऩसजा , हशंदसधभाचची वाभान् म यचना , धभचळास्त्राचा इतय ळास्त्रांळी वंफंध , उऩनमन ल वंध्मा - हडवंफय १९२८ ते जानेलायी १९२९ ८ - गसजयात वलद्याऩीठ ऩवत्रका – दवमाचयचे भशत्ल ९ हटऱक भशावलद्यारम त्र ै भाशवक ऩसणे - हशंदस शळषण ऩध् दशत – भाघ १९४७ १० भातृबूभी –ग्लाल्शेय –व्राम्शणांची कतचव्मे श्र ी लझे मांच्मा रेखाचे वलच बाऴात अनसलाद शोणे आलश्मक आशे बायतीम शळल्ऩळास्त्र गलेऴणा : श्र ी लझे मांच्मा धभचशळषणावंफधी ग्र ं थ ल रेखांऩेषा अशधक भशत्लाचे काभ म् शणजे बायतीम शळल्ऩळास्त्र वंफधी त् मानी क े रेरे अतसरशनम कामच त् मांनी शळल्ऩळास्त्रालय उऩल्ब्ध अवरेल्मा वलच ग्र ं थांचे अध्ममन करून बृगसवषन्शता प्र भाण भानून शळल्ऩ ळास्त्राचे तीन खंड , दशा ळास्त्रे , फवत्तव वलद्या ल चौवष्ट करा अळी वलबागणी क े री मा दशा ळास्त्रात कोणते वलऴम मेतात त् मांचे वषषप्त लणचन खाशरर प्र भाणे ; १ कृवऴळास्त्र - लृष , ऩळस ल भानल मांची ळरयय यचना , गसणधभच वंयषण इत्माहद .. २ - जरळास्त्र –ऩाण्माची उत्ऩावत्त , ऩाण्माचा वाठा , वलतयण ल शनष्कावन शे भसख्म वलऴम ३ - खशनळास्त्र – जभीनीखारीर ऩदाथच , भाती , दगड , धातस खशनज , भौल्मलान दगड काढणे , धातसंचे ळसध्दीकयण , वशभश्रण लगैये ४ - नौकाळास्त्र – ऩाण्मात तयंगतीर अवे तयाप े , नौका , जशाजे फांधणे लगैये 5 श्र ी लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स् प स ट रेख ५ यथळास्त्र - जभीनीलरून भाराची नेलाण घेलाण , वाधने , ऩसर , फोगदे इत्माहद ६ - वलभानळास्त्र –वलभान फनलणे , ऩषांचा शलेत उडण्मावाठी उऩमोग कयणे , वलद्यसत घट फनलणे इत्माहद ७ - लास्तसळास्त्र - ऩळस , ऩाउव , लाया उन ह्य ा ऩावून वंयषण व् शाले म् शणून शनलाया कयणे , तंफस , झोऩडी ऩावून ते याजलाडे फांधणे इत्माहद ८ - प्राकायळास्त्र - ळत्रसऩावून स् लत्चे ल रोकांचे वंयषण व् शाले म् शणून हकल्रे ल कोट फांधणे मसध्दळास्त्र इत्माहद ९ नगय यचना - गाले , ळशये , याजधानीची ळशये मांची अनसळावनऩूणच यचना , इत्माहद १० मंत्रळास्त्र भनसष्म ल ऩळस ह्य ांच्मा वशाय्माने कभी श्र भात भोठभोठी काभे कयणे , प्र ाकृतीक वाधनांचा उऩमोग करून घेणे इत्माहद मा वलच ळास्त्रांलय ववलस्तय भयाठी ल इंग्रजी ग्र ं थ शरशाला अळी त् मांची इच्छा शोती ऩण रोकांच्मा अनास्थेभसऱे ते कामच अऩूये याहशरे त् मांची शळल्ऩळात्रालयीर ४०० ग्र ं थांची वसची आऩल्मा ऩसस्तकात ( हशंदी शळल्ऩळास्त्र बाग १ ) भध्मे हदरी आशेत श्र ी लझे मानी अनेक भसऱ ग्र ं थ वंग्रहशत क े रे शोते ते त् मांच्मा भृत्मस ऩच्चात बायत इशतशाव वंळोधन भंडऱ ऩसणे ल वालचजशनक लाचनारम नाशवक मेथे वंग्रशावाठी देण्मात आरे ऩयंतस अत् मंत दसशभचऱ ग्र ं थ जवे बृगसशळल् ऩवषन् शता , अगस्त्म वलभान वषन्शता , धातसकल्ऩ क स ठे आशेत ते वभजरे नाशी शळल्ऩळास्त्र शा वलऴम अशबमांवत्रकी च् मा अभ्मावक्रभात वभवलष्ट व् शाला म् शणून त् मानी अथक प्र मत्न क े रे ऩण मळ शभऱारे नाशी श्र ी लझे मांचे शळल्ऩळास्त्रवलऴमक ग्र ं थ खाशरर प्र भाणे १ शळल्ऩशळषणाचे भशत्ल - ५० ऩाने अवरेल्मा ह्य ा ऩसस्तकात ३२ वलद्यांचे वंषषप्त लणचनआशे २ प्र ाचीन हशंदी शळल्ऩळास्त्रवाय ऩृष्ठ वंख्मा २१६ – मात चौदा प्र कयणे आशेत प्र स् तालन , प्र ाचीन शळल्ऩाचा वलस्ताय , शळल्ऩस ल त् माचे भदतनीव , भोजभाऩ , भाराची शनलड , कृवऴळास्त्र प्र स् तालना , ऩळसवलद्या , भनसष्मवलद्या , जरळास्त्र - वंचेतन , वंशयण , स् तंबनवलद्या , खशनज ळास्त्र - दृ शतवलद्या , बस्भीकयण ल ऩृथ्कयण वलद्या , नौका ळास्त्र , यथळास्त्र वलभानळास्त्र , कास्तसळाश्त्र , प्र ाकायळास्त्र , नगययचना ल मंत्रळास्त्र मा ग्र ं थाचे रेखन कयताना लझे मानी कोणते वंदबच लाऩयरे त् माची वसची हदरी आशे ती अळी ; वलश्वभेहदनी कोळ , तैवत्तयीमाअयण्मक , ळतऩथ िाम्शण , भत्स्मऩसयाण , गीता , भशाबायत , ळंखस्भृती , अभयकोळ , शळल्ऩदीवऩक , लास्तसयाजलल्रब , बृगसवषन्शता , भमभत , कश्मऩवषन्शता , शळल्ऩदीऩक , कौहटल्मीम अथचळास्त्र , मोगलशवष्ट , ऋग्लेद , फृशतऩायाळरयम कृवऴळास्त्र , 6 श्र ी लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स् प स ट रेख वौवसचक्त , आयाभयचना , भनसष्मारमचंहिक , कवऩर भनसष्मवलद्या , अथलचलेद , ऩसरुऴवसक्त , भंत्रळास्त्र , लास्तसज्मोशतष्म , याजयत्न , नीशतळास्त्र , याजगृशशनभाचण , शळल्ऩयत्न , यवयत्नवभसच्चम , मसवक्तकल्ऩतरु , फोधामनधभचवसत्र , आषब्धमान , लयाशऩसयाण , भाक ं डेम ऩसयाण , ज् मोतीश्चक्र , श्र ीवसक्त , अगस्त्मवषन्शत , बायद्वाज लैभाशनक प्र कयण , अगस्त्मभत , गोशबरगृह्यवसत्र , लास्तसवलद्या , तैवत्तयीम िाम्शण , मसध्दजमाणचल , वभयांगण वसत्रधाय , लशवष्ठ वषन्शता ३ काश् मऩशळल् ऩभ ् – शळल्ऩळास्त्राच्मा ज् मा १८ वषन्शता आशेत त् माऩैकी काश्मऩ शळल्ऩवषन्शता वलाचत प्र ाचीन आशे ह्य ा ग्र ं थाचे लझे मानी वंऩाद्नन क े रे ह्य ा ग्र ं थात एक स ण ८८ अध्माम आशेत २७४ ऩृष्ठ वंख्मा अवरेल्मा ग्र ं थाची हक ं भत क े लऱ ३ रु ल १ आणा अळी शोती दसबाचग् माची गोष्ट अळी की क े लऱ तीन व् मक्तीनीच मा ग्र ं थाचा उऩमोग क े र त् माऩैकी एक शभव स् टेरा क्र े भरयळ , दसवयी व् मक्त ी जभचन ऩंहडत रॉळ शॎन् व ल शतवये अन् नभराई वलश्व वलद्य ारमाचे डॉ भसरुगण मा ग्र ं थाचा वहटक भयाठी अनसलाद शोणे गयजेचे आशे ५ प्र ाचीन हशंदी शळल्ऩळास्त्र बाग १ –वलक्र े ता बायत इशतशाव वंळोधन भंडऱ ऩसणे , भसल्म ३ रु श्र ी लझे शळल्ऩळास्त्रालय एक स ण ११ ऩसस्तक े शरहशणाय शोते त् माऩैकी शा प्र स् तालना खंड आशे ग्र ं थात एक सण १४ प्र कयणे आशेत शळल्ऩाचे प्र ाचीनत्ल , शळल्ऩाचा वलस्ताय , शळल्ऩ श्र स तीस्भृतीऩसयाणोक्त आशे , देळयचना ल त् मानसवाय शळल्ऩबेद , शळल्ऩकाभ कयणाये रोक , शळल्ऩाची तत्ले , शळल्ऩाची वसत्रे ( शत्माये ) , शळल्ऩातीर भोजभाऩ , देळशनणचम , हदक्सवाधन , शळल्ऩाचे वाभान , वाभान तमाय कयणे ल वाभानाचा उऩमोग ऩृष्ठ वंख्मा २०० शा ग्र ं थ प्र काशळत झाल्मालय थोड्माच हदलवानी रशानळा आजायचे शनशभत्त शो ऊन हदनांक ३१ भाचच १९२९ योजी ते इशरोक वोडून गेरे त् मांच्मा ऩश्चात कोणी ऩसढे न आल्माने त् मांचा ११ऩसस्तकांचा वंकल्ऩ अऩसणचच याहशरा लेश्भ ळास्त्रालयचा ग्र ं थ हटऱक भशावलद्यारमाच्मा त्र ै भाशवकात छाऩणे वसरु शोते ते अऩूणच याहशरे प्र ाकाय ळास्त्र ल नगय यचना ऩसणे मेशथर इचरकयजी ग्र ं थभारेने प्र काशळत क े रे ७ आमचशळल्ऩ शचत्र वलद्या हक ं ला शचत्ररेखाळास्त्र - प्र काळक काशरका प्र वाद प्र े व ऩसणे शे शी दसशभचऱ आशे ८ आमचशळल्ऩ धनसवलचद्या –प्रकाळक फाऱळास्त्री षीयवागय , काशरका प्र वाद प्र े व ऩसणे मातीर प्र कयणे –प्रास्तावलक , शनमसध्द हक ं ला ळस्त्रयहशत मसध्द , ळस्त्र मसध्द , अस्त्र मसध्द , शस्त भसक्त ल भंत्र भसक्त अस्त्रे , धनसष्माची दोयी , फाण , स् थान , आदान , वंधान , आकऴचण , वलवजचन , शचत्रलेध ऩृष्ठ वंख्मा ३८ , भसल्म ६ आणे ९ प्र ाचीन मसध्दवलद्या –वमाजी वाहशत्मभारा , दळभ ऩसष्ऩ , प्र ाप्तीस्थान तसकायाभ फसकडेऩो भाधलफाग , भसंफई ४ , ऩृष्ठ वंख्मा १४४ , भसल्म १४ आणे ग्र ं थात १४ प्र कयणे आशेत प्र स् तालना , 7 श्र ी लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स् प स ट रेख मसध्दाचे प्र काय , तंत्र मसध्द , ळस्त्रमसध्द , मंत्रभसक्त , कोटी गसण , इऴस स् थान , वंधान , आकऴचण , वलवजचन , रौळल्म , वभवंबाय ल भंत्रमसध्द १० प्र ाचीन हशंदी शळल्ऩळास्त्र बाग ४था - नगययचना ळास्त्र –प्रकाळक इचरकयंजी ग्र ं थभारा ऩसणे , ऩृष्ठ वंख्मा १८४ भसल्म २ रु ऩमे शा ग्र ं थ लझे मांच्मा देशांतानतय प्र काशळत झारा प्र स् तालना वोडून १३ प्र कयणे मात आशेत जनऩदशनलेळ , ऩसयशनलेळ , ऩसयांचे प्र काय , शळल्ऩातीर वंदमच , याजगृश शनभाचण , भृबूवत्रलेळ , याजगृश यचना , याजलाड्मांचे प्र काय , देलारम यचना , देलांचे स् लरुऩ , भसतीध्मान , देलऱांची भांडणी , देलारमांचे प्र काय , देलारम फांधणे ऩण शे ऩसस्तक प्र शवध्द झारे नाशी मा शळलाम लझे मानी एक रशान ऩसस्तक “ चयखा ल त् माचे उऩमोग ” शरहशरे प्र काळक तरुण बायत फेऱगाल लय उल्रेख क े रेल्मा ग्र ं थांशळलाम लझे मानी अवंख्म स् प स ट रेख शरहशरे त् माची वसची खारी हदरी आशे १ रोकशळषण ऩसणे - गटाये , १९१६ २ उद्यभ भाशवकातीर रेख ( एक स ण २२ रेख ) हडवे १९१९ - गृशशळल्ऩ ऑक्सटो १९२१ - उद्यशभम दावफोध नोव्शे १९२१ - खशनज वलचाय - वोने हडवे १९२१ - चांदी १९२२ जाने - शळल्ऩळास्त्राचा वलस्ताय प े िस - हदक्सकरशनणचम , बूभीऩरयषा भाचच - उद्यशभम दावफोध ऑगस्ट वप्टे .- लास्तसयचना उद्यशभम दावफोध ऑक्सटो .- उद्यशभम दावफोध नोव्शे - वाभानाचे वंस्काय उद्यशभम दावफोध १९२३ भे - ऩायाळरयम कृवऴळास्त्र जून जसरै - बायतीम वलभानवलद्या १९२४ जाने - हशंदी शळल्ऩळास्त्र , जसरै - शत्मायाना धाय रालणे ऑगस्ट - प्र ाचीन उद्यभ प्र हक्रमा – दगड नयभ कयणे चूना लनलणे इत्माहद ऑक्सटो .- ऩाणी ळोधणे , भातीच्मा बांड्मालय षझरई चढलणे , वलयजणाची बांडी नोव्शे - ऩाणी स् लच्छ कयणे 8 श्र ी लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स् प स ट रेख १९२५ जाने .- फी रलकय उगलण्माचे उऩाम प े िस - झाडाना खत कवे द्य ाले भाचच - यंशगत काऩसव ऩैदा कयणे वप्टे .- काव्म ल नाटक वोडून काम इतय वाहशत्म नाशीच ?, वप्टे .- यत्ने ल उऩयत्ने हडवे - मंत्र ल फेकायी ३ शचत्रभम जगत –ऩसणे भाचच ल एवप्रर १९२४ – ऩाश्चात्म लास्तसळास्त्राऩेषा बायतीम लास्तसळास्त्रात काम अशधक आशे ऑगस्ट १९२५ - शचत्ररेखन , भाचच १९२६ - हशंदी ऩदाथचवलद्यान –मंत्रळास्त्र ४ तरुण बायत फेऱगाल –एवप्रर १९२४ – चयखा - एक प्र ाचीन शळल्ऩ ५ वलश्विम्शलृत्त ऩसणे –मंत्र ळास्त्र , वलभान वलद्या , शचत्रकरा ६ वलवलधसानवलस्ताय ऩसणे - जाने ल एवप्रर १९२५ - प्र ाच्मल ऩाश्चात्म लास्तसकरा ७ आमचवलसान गोला - भंहदयांची यचना ८ वशवलचाय फडोदा - ऑगस्ट १९२५ –वभयांगण वसत्रधाय ग्र ं थालय हटप्ऩणी ९ भशायाष्ड कृवऴलर – ऩालवाचे भाऩ , कऩाळी वाठी खत , प्र ाचीन तराल १० भातृबसभी ग् लाल्शेय –देलारम यचना , शळल्ऩ ल व् माकयण ११ हटऱक भशावलद्यारम त्र ै भाशवक ऩसणे - लऴच ४ , अंक १ , ३ , ल ४ , प्र ाचीन हशंदी लास्तसळास्त्र १२ गोधन नागऩूय –गोऩारन १३ – बायत इशतशाव वंळोधन भंडऱ त्र ै भाशवक लऴच ९ अंक १ - प्राचीन बायतीम शळल्ऩवंस्था ल त् मांचे कामच १४ आमच १५ लैहदक धभच १६ बायत शभत्रगोला १७ िाम्शण ऩवत्रका इस्राभऩूय - अनेक रेख १८ ऩसरुऴाथच –औंध –नगय यचना ल व् मलथा दोन रेख , लऴच ५ अंक ६ , ७ , ८ 9 श्र ी लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स् प स ट रेख १९ भशायाष्ड वाहशत्म ऩवत्रका ऩसणे ळास्त्रीम ऩरयबाऴा तीन रेख , लऴच १ , २ , ३ खशनळास्त्र , कृवऴळास्त्र - दोन रेख २० रोकवत्त्ता नाशवक - लवंत व् माख्मानभारा –आमांची मंत्रळाऱा यचना श्र ी लझे मानी भयाठी , हशंदी व् मशतरयक्त इंग्रजीत शी अनेक रेख शरहशरे त् माची वसची अळी , ( शळऴचक े भयाठीत दाखलरी आशेत भसऱ रेख इंग्रजीत आशेत ) २१ फॉम्फे इंषजशनअरयंग कॉन्ग्रेव १९२३ –प्राचीन बायतीम शस्तशरषखतातीर लांधकाभ माचा अभ्माव , ऩेऩय १ - २० २२ बांडायकय प्र ाच्मवलद्या वंळोधन वंस्था ऩसणे –लावऴचक ऩवत्रका , खंड ८ देलारमळास्त्र –ऩृ २०५ ते २०७ , खंड ६ –वभयांगण वसत्रधाय खंड ८ ऩृ १११ ते ११३ २३ लेहदक भॎगषझन राशोय - प्र ाचीन बायतीम शळल्ऩळास्त्र तत्लसान रेखभारा - भे १९२२ ते एवप्रर १९२३ चे १२ अंक उऩल्ब्ध नाशीत जून १९२३ अॎााभेशनटीज , जसरै –ओऩशनंग वेयेभनी , लक च ळॉऩ , ऑगस्ट – ग् रॉवयी ऑप टम्वच , वप्टंफय १९२५ - हपषजक्सव इन अॎटन्ळंट इंहडम , ऑक्सटोफय ते नोव्शंफय १९२५ - भेक ॎ शनक्सव , वप्टंफय १९२३ ते जसरै १९२४ - वामंव ऑप लॉय , जून १९२४ ते ऑक्सटोफय १९२७ –टाउन प् रॎशनंग लय उल्रेख क े रेरे रेख ल अन्म रेख एकत्रीत करून “ प्र ाचीन बायतातीर अशबमांवत्रकी तत्लसान “ अवा एक वलस्तृत ग्र ं थ प्र काशळत कयण्माची त् मांची मोजना शोती ऩयंतस वभकारीन अशबमंता माची त् माफद्दरची अनास्था माभसऱे ते कामच अऩूणच याहशरे लैहदक भॎगषझन , राशोय भधीर त् मांचे अनेक रेख दसशभचऱ आशेत यॉमर अशळएहटक वोवामटी , नाशळक च् मा ग्र ं थारमात ल गसरुक स र कांगडी मेथे काशी रेख उऩरब्ध आशेत श्र ी लझे मानी खारीर काशी इंग्रजी शनमतकाशरकात शळल्ऩळात्रालय रेख शोते ते आजऩमंत उऩरब्ध झारे नाशी अभेरयकन वमंहटहपक , ऩसणे इंषजशनअरयंग कॉरेज भॎगषझन , भैवोय इंषजशनअरयंग अवोशवएळन जनचर , अभेरयकन इंषजशनअरयंग इंस्टीट्मसत जनचर आषण शवंध इंषजशनअरयंग कॉरेज जनचर इत्मादी ह्य ा शळलातशी अनेक रेख प्र शवध्द झारेअवण्माची ळक्समता आशे श्र ी लझे शळल् ऩळात्र ालय ग्र ं थ ल रेख शरशून स् लस् थ फवरे नाशीत तय शळल् ऩळास्त्र ालय नागऩूय , ऩसणे , देलाव इत्माहद हठकाणी व् माख्माने हदरी हटऱक भशावलद्यारम ऩसणे , वभथच वलद्यारम तऱेगाल , हटऱक याष्टीम वलद्यारम नाशवक मेथे , धभच ल शळल्ऩळास्त्राचे शळषक म् शणून काभ क े रे 10 श्र ी लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स् प स ट रेख बायतातीर वलच अशबमांवत्रकी भशावलद्यारमात शळल्ऩळास्त्र शा वलऴमशळकलरा जाला म् शणून त् मानी अथक प्र मत्न क े रे ऩण मळ शभऱरे नाशी बायत आता स् लतंत्र झारा आशे तेव्शा ते प्र मत्न आता वपर शोउ ळकतात लझे मांचे एक आणखी भह्तत्लऩूणच कामच म् शणजे भशायाष्डातीर ओव्शयशवअय ल वफ ओव्शयशवअय मांची एक वंघटना त् मानी उबी क े री त् माचे ते अनेक लऴच अध्मष याहशरे श्र ी लझे धभचळास्त्र ल शळल्ऩळास्त्र मा वंफंधी जवे प्र ळंवशनम कामच क े रे तवेच याट्रीम शळषण , व् माऩायल याज्मळास्त्र मा षेत्रात वसध्दा प्र ळंवशनम ल उल्रेखशनम कामच क े रे ह्य ा वलऴमांलय त् मांचे खारीर ग्र ं थ आशेत १ - व्माऩायी शळषण ऩसस्तक १ - लाषणज्म ( प्र काशळत ) २ - व् माऩायी शळषण ऩसस्तक २ - गोयषा ( अप्रकाशळत ) ३ - व्माऩायी शळषण ऩसस्तक - ३ - कृवऴ ( अप्रकाशळत ) ४ - बाली हशंदी स् लयाज्म ५ - आजच्मा स् लयाज्म स् लंस्था ६ - वलद्याथी धभच ७ - हशदसवंघटन ८ अस्ऩृश्मताशनलायण ह्य ाऩैकी आजच्मा स् लयाज्म वंस्था ’ गशशनम ग्र ं थ आशे ३२५ ऩानांच्मा ग्र ं थात खारीर प्र कयणे आशेत , प्र स् तालना खंड : उऩोद्घात , हशंदसस् तानचे याष्ड ीमकयण , आयंशबक कष्ट , इष्ट वसधायणा तमायी खंड : उऩोद्घात , धाशभचक तमायी , शळषण , ळेती , औद्योहदक वलऴमक तमायी , व् माऩायत ल वाधनात वसधायणा ल वभाज वसधायणा ऩयंऩया खंड : उऩोद्घात , प्र ाचीन हशंदीप्राशतशनशधक वंस्था , ग्र ाभऩंचामती , नगय शनगभ , ग्र ाभऩद वंस्था शळषा व् माऩाय ल याज्मळास्त्र मा वलऴमांलयवसध्द्दा त् मानी रेख शरहशरे लरयर वललेचनालरून श्र ी लझे ह्य ानी हकती भशान कामच क े रे आशे त् माची लाचकाना कल्ऩना मेईर भरा वलश्वाव आशे की स् लतत्र बायतात , स् लदेळी लृत्तीची जी कोणी व् मक्ती अवेर ती लझे मांच्मा कामाचऩावून ऩेयणा धेउन नव्मा वऩढीरा भागचदळचन कयेर क ै कृ. वल. लझे मांची ग्र ं थवंऩदा 11 श्र ी लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स् प स ट रेख १ - धभचशळषा जी ऩसस्तक े उऩरब्ध नाशीत ती # ह्य ा शचन्शाने दळचवलरेरी क्र भांक ऩसस्तकाचे नाल प्र काळन लऴच प्र काळक १ # धभच शळषणाचा ओनाभा : हशंदसधभच, ऩसस्तक ऩहशरे ( प्र लृत्मद्यगचत वलध्मसक्त शनत्मकभच ) ऩृष्ठे ८० १९२० ऩसणे २ धभच शळषणाचा ओनाभा : हशंदसधभच , ऩसस् तक दसवये ( प्र लृवत्त – वलशध – नैशभवत्तक – वण ); ऩृष्ठे ९१ १९२१ ; ऩसणे ३ # धभच शळषणाचा ओनाभा : हशंदसधभच , ऩसस्तक शतवये ( प्र लृवत्त – वलशध – नैशभवत्तक वंस्काय ); ऩृष्ठे २८६ १९२१ ; ऩसणे ४ # धभच शळषणाचा ओनाभा : हशंदसधभच , ऩसस्तक चोथे ( प्र लृवत्त - शनऴेध ) ; ऩृष्ठे ८० १९२१ ; ऩसणे ५ धभच शळषणाचा ओनाभा : हशंदसधभच , ऩसस्तक ऩांचले ( शनलृवत्त - धभच - ) ; ; ऩृष्ठे ३१ १९२५ नाशवक ६ # धभच शळषणाचा ओनाभा : ऩसस्तक वशाले ७ # धभच शळषणाचा ओनाभा : ऩसस्तक वातले ८ # धभच शळषणाचा ओनाभा : हशंदसधभच , ऩसस्तक आठले – स्त्र ीधभचशळषण ; ऩृष्ठे १२० १९२५ ; नाशवक ९ # वलद्याथ्मांचे धभच ; १९२३ ; नाशवक १० # अस्ऩृश्मता शनलायण २ यावष्टम व् माऩाय शळषण प्र वाय १ व् माऩाय शळषण १ – व् माऩायी शळषण – व् माऩायोऩगी भहशती १९२७ गोधन भाशवक २ # व् माऩाय शळषण २ - गोयषा ३ # व् माऩाय शळषण ३ - कृवऴ 12 श्र ी लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स् प स ट रेख ४ # चयखा ल त् माचे उऩमोग ३ याज्मळास्त्र १ # बाली हशंदी स् लयाज्म ( प्र ाचीन हशंदी याजकीम वंस्था ल ग्र ाभऩंचामती मांच्मा भाहशतीऩावून आजतादामक - वूची वश ); १९२५ ऩसणे २ # आजच्मा स् लयाज्म स् लंस्था ( ग्र ाभऩंचामती , म् मसशनशवऩाशरट्मा , रोकर फोडच इत्मादींवंफंधी ); ऩृष्ठे ७० प्र काळक - कृ वल लझे , नाशवक , भसिकक े ळल यालजी गंधऱेकय , ळनलाय ऩेठ , ऩसणे ३ # हशंदस वंघटन ४ –हशंदी शळल्ऩळास्त्र १ शळल्ऩशळषणाचे भशत्ल ऩृष्ठे ५१ १९२४ यत्नाकय अप्ऩाजी यामयीकय , श्र ी वभथच प्र वाद प्र े व तऱेगांल दाबाडे, षज ऩसणे २ # कश्मऩशळल्ऩभ ( वंस्कृत ) ऩृष्ठे ३०८ १९२६ आनंदाश्रभ ग्र ं थभारा ऩसणे ३ प्र ाचीन हशंदी शळल्ऩळास्त्रवाय १९२५ १९९४ लयदा प्र काळन , ऩसणे ४ हशंदी शळल्ऩळास्त्र बाग ऩहशरा ; प्र स् तालना खंड – वाभान्म भाहशती ऩृष्ठे २४० १९२८ घंडो कृष्ण वाठे , रोशबांडाय प्र े व , यवललायऩेठ ऩसणे ५ # प्र ाचीन हशंदी शळल्ऩळास्त्र बाग चौथा – नगययचना ळास्त्र ऩृष्ठे १९८ १९३१ वलनामक ऩटलधचन , इचरकयंजी ग्र ं थभारा , फसधलाय ऩेठ , ऩसणे ६ आमचशळल्ऩ हशंदी मंत्रळास्त्र ( वलश्विम्शलृत्तीर ) ऩृष्ठे ४८ यालळास्त्री षीयवागय , काशरका प्र वाद प्र े व , ३९९ गणेळऩेठ , ऩसणे ७ आमचशळल्ऩ - लास्तसळास्त्र – घय फांधण्मावंफंधी ल लनस्ऩती वंफंधी ऩृष्ठे ४५ ( शस्तशरषखत प्र त ) हटऱक भशावलद्यारम त्र ै भाशवक ८ # आमचशळल्ऩ - शचत्रवलद्या अथला शचत्ररेखनळास्त्र १९२५ यालळास्त्री षीयवागय , काशरका प्र वाद प्र े व , ३९९ गणेळऩेठ , ऩसणे 13 श्र ी लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स् प स ट रेख ९ # आमचशळल्ऩ – धनसवलचद्या रेख ऩृष्ठे १४ यालळास्त्री षीयवागय , काशरका प्र वाद प्र े व , ३९९ गणेळऩेठ , ऩसणे १० प्र ाचीन मसध्दवलद्या , वमाजी वाहशत्मभारा ग्र ं थ २२८ १९३४ दाभोदय वालऱायाभ आषण भंडऱी , भंडऱी , ठाक स यव्दाय भसंफई , ***.** 13 श्र ी लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स् प स ट रेख यालवाशेफ लझे शरहशतात “ ” भी १८९१ वारी भसंफई वलश्ववलद्यारामाची अशबमांत्रीकी ऩदवलका प्र ाप्त क े री ऩण भरा मा वलऴमाचे आश्चमय लाटरे की भसंफई प्र ांतातीर वलोच्म वंस्था ऩसणे अशबमांत्रीकी भशावलद्यारमांत शळकत अवतांना कोणत्माच बायतीम रेखकाचे ऩसस्तक त् माचे नांल हक ं ला त् माचे नांलाचे वशभकयण वसध्दा अलरोकनांत आरे नाशी ळैषषणक अभ्मावक्रभात उल्रेख कयण्मामोग्म एकशी बायतीम लास्तस नाशी मालय वलश्वाव ठेलणे भरा अळक्म शोते प्र ाचीन बायतीम बव्म लास्तस , हकल्रे , कारले इत्माहद जगप्रशवध्द शोते बायतीम यंगशचत्रे ल कोरयल काभ मांची नक्कर अनेक कराकायांनी क े रेरी आशे अळा बव्म गोष्टीची शनशभयती क े लऱ श्र े ष्ठ स् थऩतीच करू ळकतात. ” गत ३५ लऴे प्र स् तसत रेखक प्र ाचीन बायतीम शळल्ऩ ग्र ं थाच्मा ळोधांत शोता आषण आनंदाची गोष्ट म् शणजे अंदाजे ४०० गंथांची नांले वाऩडरी त् माऩैकी अंदाजे १०० गंथांचे लाचन क े रे ल २५ ग्र ं थाच्मा प्र ती प्र ाऩ ् त क े ल् मा ” अवे शे ४०० ग्र ं थ बायतबय वलखसयरे आशेत ल ते ऩायंऩारयक कराकाय , वसताय , रोशाय , ऩाथयलट , यंगायी , अगदी फाटरेरे भसस्रीभ चांबाय वसध्दा , मांचे वंग़्रशी आशेत हक ं ला अवालेत वंस्कृत बाऴा न जाणणामायऩ अळा अवंख्म कायाशगयांनी सानाचा अभसल्म खषजना जतन क े रा आशे त् माचे जतन ल वभृध्दीकयण कयणे शी काऱाची गयज आशे ऩण माकडे वभाजाचे दसरयष झारे आशे कायण अळा काभावाठी वंस् कृत बाऴेचे ल आशबमांवत्र की वलऴमाचे सान अवणे आलश्मक आशे फशसतांळ वंस् कृत तसांना आशबमांवत्र कीचे जसजफी सानवसध् दा नवते जवे आशबमांवत्रकी तसांना वंस्कृत बाऴेचे सान नवते अशबमांवत्रकी शा वलऴम भानली घडाभोडींचा एक बाग आशे मा वलऴमाच्मा अभ्मावाने एक लेगऱा दृ ष्ट ीकोन शभऱतो ल लयलय अलास्तल लाटणामायत गोष्टीचे भशत्त्ल रषात मेते मा रेखांत प्र ाचीन बायतीम अशबमवत्रकी चे भशत्ल ल आलश्मकता वलळद कयण्माचा प्र मत्न भी कयणाय आशे मा भाझ्मा प्र मत्माने मा वलऴमाकडे लाचकांचे रष लेधस ळकरो तय भी बाग्मलान ठयेन गेरी ऩंधया लऴे मा वलऴमाचा अंतबायल ळारेम ल ल ष्द्यारमीन आभ्मावक्रभात व् शाला म् शणून प्र मत्न कयत आशे ऩण ऩाषश्च भात् म वलचायांचा ऩगडा इतका अशधक आशे की त् माची प्र ळंळा तय दूयच ऩण रषवसध्दा देण्मात आरे नाशी इंषजशनअरयंग मा इंग्रजी ळब्दारा वंस्कृत प्र शतळब्द आशे शळल्ऩ इंषजशनअरयंग शा ळब्द इंषजन मा ळब्दाऩावून फनरा आशे ऩण शळल् ऩ शा फशसवभालेळक ळब् द आशे शळल्ऩ मा ळब्दाचा 14 श्र ी लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स् प स ट रेख उगभ‘ळीर’ मा ऩावून झारा आशे ज् माचा अथय आशे ऩूती कयणे त् माभसऱे शळल्ऩळास्त्र म् शणजे भानली गयजांचे वभाधान कयणे हक ं ला वसखवोई शनभायण कयण्माचे ळास्त्र अगदी अन्न शळजलण्माऩावून , हकल्रे शनभायण कयणे , कायखाने उबे कयणे , वसंदय याजलाडे , झोऩडी फांधणे इत्मादी वलय गोष्टींचा वभालेळ मा ळास्त्रात शोतो शळल्ऩळास्त्र मा वलऴमाची वलबागणी , रागणामाय श्र भानूवाय तीन खंडांत क े री आशे . धातसनां वाधनांच लास्तसनां शळल्ऩवंसीतं ॥ बृगसवंहशता ॥ १ धातसखंड - लेगलेगळ्मा षजनवा एकत्र कयणे ; २ वाधनखंड - लेगलेगळ्मा षजनवांची नेआण कयणे ; ३ लास्तसखंड – याशण्मावाठी शनला - माची व् मलस्था कयणे लेगलेगळ्मा षजनवा एकत्र कयणे शे वलायत कभी कष्टाचे तय लास्तस शनशभयती वलायत अलघड अवते मा तीनशी खंडाची प्र त् मेकी तीन अळा नऊ ळास्त्रत वलब ् ागणी क े रेरी आशे कृऴीजयर खशनश्चेशत धातसखंडं वत्रधाशबदं ॥ नौकायथाषग्नमानानां कृशत वाधनभसच्चते ॥ लेश्भप्राकायनगययचना लास्तसवंषसतं ॥ भ्र स गसवंहशता अ ॰ १ ॥ धातसखंड - कृऴी , जर आषण खशन ळास्त्र वाधनखंड – नौका , यथ आषण अषग्नमान ( वलभान ) ळास्त्र लास्तसखंड – लास्तस , प्र ाकाय आषण नगय यचना ळास्त्र ( १ ) कृऴी ळास्त्र – प्र त् मेक वजील लस्तसव उत्ऩत्ती , लृध्दी आषण नाळ अळा तीन अलस्थांभधून जाले रागते लृष लनस्ऩती , ऩळस ऩषी आषण भनसष्म प्र ाणी मांचा वभालेळ म् शणून मा ळास्त्रात क े रा गेरा आशे . लृषाहदप्रवलायोऩऩारनाहदहक्रमा कृवऴ : ॥ भ्र स गसवंहशता अ १ बायतीम ळास्त्राप्रभाणे वलय लस्तस जैलीक ( ळावन ) हक ं ला अजैवलक ( अळावन ) स् लरुऩाच्मा अवतात बायतीम लनस्ऩती ळाश्त्रसांनी वलय जैलीक लस्तसंची वलबागणी तीन प्र कायात क ेरी आशे अन्न ग्र शण ते शनरुऩमोगी लस्तसचा शनचया कयण्माचा भागय ह्य ालरून शे तीन प्र काय वांशगतरे आश ् े त 15 श्र ी लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स् प स ट रेख उध्लय स्त्र ोत्र - खारून लयच्मा हदळेने ( लृष – लनस्ऩती इत्माहद ) शतमयक स्त्र ोत्र - लरून शतयक्मा भागायने खारी ( ऩळस – ऩषी इत्माहद ) अलायक स्त्र ोत्र - लरून खारच्मा हदळेने ( पक्त भनसष्म प्र ाणी ) आधसशनक लनस्ऩती ळास्त्रानूवाय ऩहशल्मा प्र कायात लनस्ऩती , औऴधी , रता , त् लकवाय , वलरूध आषण द्र स भ अवे वशा प्र काय आशेत ऩळसळास्त्र ात दसवया प्र काय ( शतमयक स्त्र ोत्र ) मेतो कृऴीळास्त्रात लृषवलद्या ऩळसवलद्या ल भनसष्मवलद्या अळा तीन वलद्या वांशगतल्मा आशेत प्र ाचीन काऱी स् थऩतीचा वंफध लृष , ऩळस ऩषी ल भनसष्म प्र ाणी मांचेळी मेत अवे त् माभसऱे त् मारा मा तीन्शी वलद्या अलगत अवणे आलश्मक शोते फांधकाभावाठी राक स ड आलश्मक म् शणून त् मारा झाडांची भाहशती अवे , ऩळसंकडून काभ कयलून घेण्मावाठी ऩळसंची भाहशती तय कभयचायी लगायकडून काभ कयलून घेण्मावाठी भनसष्म वलद्येचीभाहशती आलश्मक वभजरीजात अवे ऩण अवा वलचाय ऩाश्च्मात्म हक ं ला आधसशनक अशबमांवत्रकीत आढऱत नाशी ( २ ) जरळास्त्र - मा ळास्त्राच्मा अंतगयत तीन वलऴम मेतात वंवेचन वंशयणं जरानां स् तम्बनं जरभ । वंचेतन – ऩाणी ऩसयलठा हक ं ला जर शवंचन. वंशयण –ऩाण्माचा शनचया स् थंबन – ऩाणी अडलणे / वाठलणे प्र ाचीन बायतातीर अशबमंत्मांना जरळास्त्र जन्भत : अलगत अवाले बायतबय रशान भोठे फंधाये ल कारले ळेकडो लऴांऩावून अषस्तत्लात आशेत प्र ाचीन जरळास्त्राप्रभाणे ऩाण्माच्मा प्र लाशाचे भसख भाळाच्मा डोक्माप्रभाणे ( भत्स्मळीय ) , ऩाण्माची गती भध्मबागी वलायत अशधक अवते ल ऩृष्ठबाग कावलाच्मा ऩाठीप्रभाणे ( क स भयऩृष्ठ ) अवतो म् शणजे भध्मबागी उंच तय दोन्शी कडे कभी उंच अवतात ३ ) खशनळास्त्र – मा ळास्त्रात चाय वलद्या वांशगतल्मा आशेत ऩाऴाणधात्लाहददृशतस्तद् बस्भीकयणं तथा । धातसवांकमयऩाथयक्म कयणाहदहक्रमा खशन : ॥ द्र स ती वलद्या - खाणीतून दगड ल खशनज धातस खणून काढणे 16 श्र ी लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स् प स ट रेख बस्भीकयण वलद्या - दगड हक ं ला वलटा बाजणे , धातस वलतऱलणे. वंकय वलद्या - शभश्र धातस फनलणे ( वऩतऱ / कांस्म इ ). ऩाथयक्म / ऩृथ : कयण वलद्या – धातस ळसध्द कयणे लरयर लगीकयण त् मात्मा काभावाठी रागणाये श्र भ मानसवाय आशे खाणीतून दगड काढणे कभी श्र भाचे तय धातस ळसध्द कयणे वलायत कहठण वाधन खंडात नौका , यथ ल वलभान अळा ळास्त्रांचा तीन वभालेळ शोतो नौकायथाषग्नमानानां कृशत : वाधनभसच्चते । ( ४ ) नौका ळास्त्र – लाशते ऩाणी शे दऱणलऱनाचे वलायत स् लस्त ल वोऩे वाधन आशे मा ळास्त्रात तीन बाग ( वलद्या ) वांशगतरे आशेत ; तयी वलद्या - तयंगणाये तयाप े नौ वलद्या - नाला ( वफन शळडाच्मा ) नौका वलद्या - जशाजे गरफते ( शळडाची ) ऩलभान वोभाभ्मा नीता नौ : आजकारची जशाजे फाष्ऩ मंत्रालय हक ं ला खशनज तेरालय चारण्मा - मा मंत्रालय चारतात ( ५ ) यथळास्त्र – यस्ते फांधणीचे शे ळास्त्र अवून त् मात वाध्मा यस्त्मारा अध्ल तय ऩक्क्मा यस्त्मारा वलथी अवे म् शणत यस्त्मांचे तीन प्र काय वांशगतरे आशेत ; घंटाऩथ – डंगयी यस्ते , ज् मालय चारणा - मा गाडमाना घंटा फांधरेल्मा अवत अळा यस्त्मांचा ढाऱ ( स् रोऩ ) डंगयाकडे अवे लेर ज् माप्रभाणे झाडारा वलऱखा घारून लय लय चढते त् माप्रभाणे अवतात अळा यत्मांचा ढाऱ वौम्म ( १ : १६) अवाला. शगयेयायोशणं क स मायद लृषायोशीरतावभभ । आमाभऴोडळोबागाद् शीनंस्माद उच््मं वदा ॥ भ्र स गसवंहशता अ १० 17 श्र ी लझे मांचे शळल्ऩळात्रालरयर स् प स ट रेख वलथी - गांल हक ं ला ळशयातीर ऩक्क ेयस्ते जे भध्मे खोरगट अवत त् माभसऱे नषजकच्मा घयांना ऩाण्माऩावून यंयषण शभऱे यथ्मा – शे यस्ते कावलाच्मा ऩाठी प्र भाणे भध्मे उंच ल फाजसरा खोरगट अवे अवत बृगसदय –बसमायी यस्ते जे अंतय कभी कयण्मावाठी डंगय ऩोखरून फनलरे अवत (६ ) अषग्नमान / वलभान ळास्त्र - ज् माप्रभाणे ऩाण्मालरून प्र लाव कयण्मावाठी जरमान , हक ं ला यस्त्मालरून लाशतसक कयण्मावाठी यथ अवतात त् माप्रभाणे आकाळात लाशतसक कयण्माचे वाधन म् शणजे वलभान ( ऩक्ष्माऩणे आकाळात वंचाय कयणाये वाधन .) अषग्नमान म् शणजे आगगाडी नव्शे अगस्त्म वंहशतेभध्मे वलभानाची यचना ल शनशभयतीची जी कृती वांशगतरी आशे ती आजच्मा झेऩशरन वलभानाळी शभऱती जसऱती आशे . गरुद् भद्शं वै : क ं कारैयन्मै : ऩषषगणैयवऩ । आकाळे फाह्य े द्य ान वलभानशभशत वंषसतभ ॥ अगस्त्मवंहशता अगस्त्म वंहशतेभध्मे गरुड शंव ळशाभृग इत्माहद ऩक्ष्मांना शळकलून शला बयरेल्मा प स ग् मांना जोडरेरे लाशनएका हठकाणाशून दसवयीककडे कवे नेता मेते माचे लणयन आशे ऩसयाणात वलष्णसचे लाशन गरुड , ब्रम् शदेलाचे शंव तय अषग्नदेलाचे गृद्द अवे वांशगतरे आशे याभामणात ऩसष्ऩक वलभाने लणयन आढऱते ( ७ ) लास्तसखंड - लास्तसखंडात तीन ळास्त्रांचा वभालेळ क े रा आशे लास्तसळास्त्र , प्र ाकाय ळास्त्र आषण नगय यचना ळास्त्र लेश्भ प्र ाकायनगययचना लास् तसवंषसतभ । लास्तस म् शणजे ज् मात कोणाचा तयी लास्तव्म आशे अळी जागा लास्तस भध्मे इश्वयाचे ल भनसष्माचे लास्तव्म अवते ती जागा खाशरर श्ल ोकात त् माचे लणयन आशे ; प्र ावादादीशन लास्तूशन लस्तसत्लाद् लस्तसवंश्रमाद् । लस्तसशबशनयशभतत्लाच्च प्र ोक्तान्मेलं ऩसयातनै : ॥ बायतीम लास्तसळास्त्राचे वलायत ठऱक लैशळष्ठ म् शणजे ब्र म् शस्थान हक ं ला भध्मबागी भोकऱी शलेळीय जागा भोशंजोदायो ( ऩाहकस्तान ) हकला वलजमनगय ( ताशभऱनाडस मेथे झारेल्मा उत्खननलरून शे शवध् द झारे की याजलाडमातएकाशूनअशधक भोकऱे चौक अवत ऩसण्मातीर यास्ते लाडा अळा