“BİOFİZİKA” ixtisası üzrə fəlsəfə doktoru imtahanının PROQRAMI Elm sahəsi: BİOLOGİYA İxtisas: 2406.01 – “BİOFİZİKA” Biofizika fenni iizra falsafa doktoru imtahanrnln proqraml fizika-riyaziyyat elmleri doktoru, professor O.K. Qaslmovun iimumi elmi rahberliyi ile agafrdakr miialliflar tarafindan haztrlanmrqdrr Azerb ay o an Re spub I i kas r Elm ve Tehsil Nazirliyi Biofizika institutunun baq direktoru, AMEA-nln mtixbir iizvu, f.r.e.d., prof. : Azerbay can Re spu bl i kas r Elm ve Tehsil Nazirliyi B iofi zika institutunun Fiziki-kimyevi stress faktorlarrrun biofizikasr laboratoriyasrnrn rehberi, b.ii.f.d., dos. Bakr Dovlet universitetinin Biolo giya faktiltesinin Biofizika va biokimya kafedraslnln professoru, b. e.d. fu oktay Khztm oftu easrmov /' f Sevinc Haqverdi qrzr Cafarova v/ryl _ n -{\{a[r Almammad o$u Musayev V Azerbaycan Respu bl i kasr Elm ve Tehsil Nazirliyi Botanika institutunun aparlcl elmi iqgisi, b.ii.f.d., dos. Giilnar Hacrbey qrz. Sultanova 3 MƏZMUNU ÜMUMİ QAYDALAR ...... ......................................................... .......................... 4 I BÖLMƏ. ELMİ İXTİSAS ÜZRƏ FƏLSƏFƏ DOKTORU İMTAHANININ HƏDƏFLƏRİ VƏ MƏQSƏDLƏRİ ....................................... ... ......................... ..... 5 II BÖLMƏ. FƏLSƏFƏ DOKTORU İMTAHANININ VERİLMƏSİ PROSESİNDƏ YOXLANILAN BACARIQLAR . ................................. ................ 7 III BÖLMƏ. “BİOFİZİKA” İXTİSASI ÜZRƏ FƏLSƏFƏ DOKTORU İMTAHANI PROQRAMININ MƏZMUNU .... .. ........................... ......... ............. 10 FƏSİL 1. Giriş ......................................................... ............................ ........... .. 10 FƏSİL 2. N ə z ə ri biofizika ............................... ............................ ............... ...... 11 FƏSİL 3 Molekulyar biofizika ................ ............................. ....................... ... . 1 4 FƏSİL 4. Membran biofizikası ........................................ .... ......................... .... 1 8 FƏSİL 5. Resepsiya prosesl ə rinin biofizikası ................. ......................... ........ 22 FƏSİL 6. Fotobioloji prosesl ə r biofizikası ........................... .............. ............... 23 FƏSİL 7. Ekoloji biofizika ............................................................................... 25 FƏSİL 8. R adiasiya biofizikası ........... ................. ............................................. 27 FƏSİ L 9 Hüceyr ə nin quruluş komponentl ə ri ...................... ...................... ...... 29 FƏSİL 10 T ə tbiqi biofizika – Spektroskopik v ə xrom a toqrafiya t ə dqiqat metodları v ə onların bioloji prosesl ə rd ə t ə tbiqi ................................................. 30 IV BÖLMƏ. TƏDRİS - METODİK VƏ İNFORMASİYA TƏMİNATI ... ...... ..... 32 V BÖLMƏ. QİYMƏTLƏNDİRMƏ MEYARLARI .......................... .......... ..... .. . 33 VI BÖLMƏ. FƏLSƏFƏ DOKTORU İMTAHANINA HAZIRLAŞMAQ ÜÇÜN NÜMUNƏVİ SUALLARIN SİYAHISI ................. ..................... ............. 36 4 ÜMUMİ QAYDALAR “Biofizika” f ə nni “Biologiya ” elm sah ə si isti qam ə ti il ə 2406.01 - “Biofizika” ixtisası proqram ı üzr ə doktoranturada elmi - pedaqoji kadr hazırlığı hiss ə sin ə aid m ə cburi f ə ndir. “Biofizika” molekul v ə hüceyr ə l ə rd ə n tutmuş bütövlükd ə biosfer ə q ə d ə r canlı t ə bi ə tin orqanizm, hüceyr ə , molekulyar s ə viyy ə l ə rind ə mövcudluğunun fiziki aspektl ə rini öyr ə n ə n elm sah ə sidir. “ Biofizika” - nın predmeti canlı orqanizml ə rin xüsusiyy ə tl ə rinin, el ə c ə d ə onun h ə yati funksiyalarının normal göst ə ricil ə rinin pozulmasına g ə tirib çıxara bil ə n prosesl ə rin öyr ə nilm ə sidir. “ Biofizika” - nın t ə dqiqat obyektl ə ri kifay ə t q ə d ə r çoxdur. Bu obyektl ə r ə makromolekulların, tox umaların, orqanların, hüceyr ə l ə rin mür ə kk ə b sisteml ə ri, makromolekulların subhüceyr ə strukturları, canlı orqanizml ə r daxildir. Biofizikada ə n çox istifad ə olunan bioloji obyektl ə r xarakterik xüsusiyy ə tl ə r ə v ə funksiyalara malik olan mür ə kk ə b toxuma sisteml ə ri, orqanlar, hüceyr ə l ə r, makromolekulların subhüceyr ə tör ə m ə l ə ri, biopolimerl ə r v ə onların kompleksl ə ridir. “Biofizika” f ə nni geniş erudisiyalı, fundamental elmi bazaya malik olan, elmi yaradıcılığın metodologiyası v ə müasir informasiya texnologiyaları bar ə d ə m ə lumatlı, müst ə qil elmi - t ə dqiqat v ə elmi - pedaqoji f ə aliyy ə tl ə m ə şğul olmağı bacaran v ə buna hazır olan ş ə xsin formalaşmasına xidm ə t edir “Biofizika” f ə nninin öyr ə nilm ə si bakalavr v ə magistr hazırlığı üzr ə ə sas t ə hsil proqramının m ə nims ə nilm ə si prosesind ə doktorantların yiy ə l ə ndiyi bilikl ə rin m ə cmusuna ə saslanır. Proqramın əsasını aşağıdakı əsas bölmələr təşkil edir: Giriş, N ə z ə ri biofizika (Bioloji prosesl ə rin kinetikası, Bioloji prosesl ə rin termodinamikası) , Molekulyar biofizika (Biopolimerl ə ri n f ə za quruluğu, Qlobulyar zülalların dinamik xüsusiyy ə tl ə ri, Biopolimerl ə rin elektron xass ə l ə ri) , Hüceyr ə prosesl ə ri biofizikası, Membran prosesl ə ri biofizikası ( Bioloji membranların struktur quruluşu , Biomembranlar v ə bioelektrogenez vasit ə sil ə madd ə l ə rin n ə qli prosesl ə ri, Enerji il ə bağlı prosesl ə rinin molekulyar 5 mexanizml ə ri ) , Resepsiya (siqnal q ə bulu) prosesl ə rinin biofizikası , Yığıla (qısala) bil ə n sisteml ə r biofizikası, Fotobioloji prosesl ə r biof izikası ( İlkin fotobioloji prosesl ə rd ə enerji çevrilm ə si mexanizml ə ri, Fotosintez, Fotot ə nziml ə yici v ə fotodestruktiv prosesl ə r) , Ekoloji biofizika, Radiasiya biofizikası , T ə tbiqi biofizika ( Spektroskopik v ə xroma toqrafiya t ə dqiqat metodları v ə onların bioloji prosesl ə rd ə t ə tbiqi ) “Biofizika” f ə nni üzr ə f ə ls ə f ə doktoru imtahanına daxil edilmiş sualların m ə nims ə nilm ə sinin n ə tic ə l ə ri doktorantların elmi - t ə dqiqat v ə peş ə kar f ə aliyy ə tl ə ri üçün h ə lledici ə h ə miyy ə t ə malikdir. “Biofizika” f ə nni üzr ə f ə ls ə f ə do ktoru imtahanı T ə dris planında v ə T ə qvim t ə dris qrafikind ə mü ə yy ə n edilmiş müdd ə tl ə rd ə keçirilir. “Biofizika” f ə nni üzr ə f ə ls ə f ə doktoru imtahanı proqramında f ə ls ə f ə doktoru imtahanının h ə d ə fl ə ri v ə m ə qs ə dl ə ri, ona olan t ə l ə bl ə r mü ə yy ə n edilmiş, f ə ls ə f ə do ktoru imtahanının m ə zmunu v ə qiym ə tl ə ndirm ə meyarları t ə svir edil mişdir. I BÖLMƏ. ELMİ İXTİSAS ÜZRƏ FƏLSƏFƏ DOKTORU İMTAHANININ HƏDƏFLƏRİ VƏ MƏQSƏDLƏRİ 2406.01 - “Biofizika” elmi ixtisas sah ə si üzr ə doktorantura t ə hsili hazırlığının h ə d ə fi biolo g iyanın müxt ə lif sah ə l ə ri üzr ə biolojı prosesl ə rin idar ə edilm ə si v ə m ə qs ə dyönlü t ə nziml ə nm ə si üçün yüks ə k ixtisaslı kadrlar hazırlanmasından, bu sah ə l ə ri elmi v ə elmi - pedaqoji kadrlarla, h ə mçinin biofiziki analizin müasir elmi metodlarına yiy ə l ə nmiş yüks ə k ixtisaslı müt ə x ə ssisl ə rl ə t ə min etm ə kd ə n, doktorantın elmi ixtisas f ə nl ə rinin öyr ə nilm ə sinin yekunlarına ə sas ə n onun bacarıq s ə viyy ə sini aşkar etm ə k d ə n v ə qiym ə tl ə ndirm ə kd ə n ibar ə tdir. Proqramın m ə qs ə di: molekulyar biofizikanın n ə z ə ri ə sasları v ə ə sas üsul ları, hüceyr ə prosesl ə ri biofizikası (hüceyr ə nin quruluş komponentl ə ri d ə daxil olmaqla), membran prosesl ə rinin biofizikası, bioloji membranların quruluşu v ə f ə aliyy ə ti, membran prosesl ə rinin öyr ə nilm ə sinin ə sas üsulları, fotobioloji 6 prosesl ə rin öyr ə nilm ə sinin n ə z ə ri ə sasları v ə ə sas üsulları, ekoloji biofizikanın v ə radiasiya biofizikasının n ə z ə ri ə sasları v ə ə sas üsulları haqqında t ə s ə vvürl ə rin formalaşdırılması v ə ə ld ə edilmiş bilik v ə bacarıqların peş ə f ə aliyy ə ti il ə başlı m ə s ə l ə l ə r inin h ə llind ə t ə tbiqi. H ə mçinin d ə n ə z ə ri biofizika, m olekulyar biofizika, Hüceyr ə prosesl ə ri biofizikası, membran biofizikası, r esepsiya prosesl ə rinin biofizikası, f otobioloji prosesl ə rin biofizikası, ekoloji v ə r adiasiya biofizikası sah ə l ə rinin biofiziki t ə dqiqat metodlarını n m ə nims ə nilm ə si Elmi ixtisas üzr ə f ə ls ə f ə doktoru imtahanının h ə d ə fi: t ə hsil alanlar t ə r ə find ə n ə sas ali t ə hsil proqramının – 24 - “Biologiya ” hazırlıq istiqam ə ti, 2406.01 - “Biofizika” ixtisası üzr ə doktoranturada elmi - pedaqoji kadrlar hazırlanması proqramının m ə nims ə nilm ə sinin n ə tic ə l ə rinin Dövl ə t Ali T ə hsil Standartlarının müvafiq t ə l ə bl ə rin ə n ə d ə r ə c ə d ə uyğun olduğunu t ə yin etm ə kdir. Elmi ixtisas üzr ə f ə ls ə f ə doktoru imtahanının m ə qs ə dl ə ri: elmi ixtisas üzrə fəlsəfə doktoru imtahanına hazırlıq və fəlsəfə doktoru imtahanının verilməsi prosesində 24 - “Biologiya” hazırlıq istiqaməti üzrə Döv lət Ali Təhsıl Standartlarının tələbləri (ali ixtisaslı kadrların hazırlıq səviyyəsi) və təhsil alanların ali təhsil proqramının – doktora nturada elmi - pedaqoji kadrların hazırlanması proqramının mənimsənilməsi prosesində əldə etdikləri faktiki bilik, bacarıq və vərdişlər, o cümlədən biologiyanın müxtəlif sahələri üzrə ümumi və xüsusi biliklər, səmərəli fəaliyyətinə aid biliklər və bacarıqlar arasında uyğunluğu təyin etmək; doktorantın biofizikanın exsperimental və nəzəri baxımından ümumi kateqoriyalarını, anlayışlarını və metodologiyasını, biologiya elminin konseptual (fundamental) problemlərini, tədqiq edilən problemlərə əsas elm i yanaşmaları nə dərəcədə mənimsədiyini aşkar etmək; doktorantın nəzəri və tətbiqi biofiziki problemləri və prosesləri təhlil etmək, yeni və ya daha əvvəl məlum olan faktları, prosesləri və meylləri dərk etmək, biologiya elmində xas olanproseslərə sabit v ə təkrarlanan əlaqələri, 7 münasibət lərin qanunauyğunluqlarını və inkişaf meyllərini aşkar etmək, bu əsasda mövcud faktları və təbiətdə baş verən prosesləri izah etmək, bu hadisələri anlamaq və öncədən görmək bacarığını qiymətləndirmək; doktorantın tədqiqat metodlarını müstəqil öyrənmək, müasir elmi nailiyyətləri tənqidi mövqedən təhlil etmək və qiymətləndirmək, tədqiqat və praktiki xa rak terli məsələlərin həlli zamanı yeni ideyalar irəli sürmək, biofiziki proseslərin tənzimlənməsində əsas problemləri seçmə k, onların həlli yollarını və üsullarını modelləşdirmək qabiliyyətini qiymətləndirmək. II BÖLMƏ. FƏLSƏFƏ DOKTORU İMTAHANININ VERİLMƏSİ PROSESİNDƏ YOXLAN IL AN BACARIQLAR Doktorantura proqramının ixtisas f ə nni üzr ə f ə ls ə f ə doktoruimtahanı aşağıda sadalanan bacarıqların üz ə çıxarılmasına yön ə ldilmişdir: Universal bacarıqlar: müasir elmi nailiyyətləri t ənqidi mövqedən təhlil etmək və qiymətləndirmək , tədqiqat və praktiki xarakterli məsələlərin həlli zamanı, o cümlədən fənlər arası sahələrdə yeni ideyalar irəli sürmək qabiliyyəti; Ümumi peş ə kar bacarıqlar : müvafiq peşə sahəsində müasir tədqiqat metodlarından və informasiya - kommunikasiya texnologiyalarından istifadə etməklə müstəqil elmi - tədqiqat fəaliyyətini həyata keçirmək qabiliyyəti. Peş ə kar bacarıqlar: biofizika sahəsində nəzəri və eksperimental tədqiqatların metodologiyasını mənimsə mək ; tədqiqat zamanı iş fərziyyəsini qurmaq; bir neçə metod və metodikadan optimal və adekvat olanları seçmək; tədqiqat vasitələrinin tədqiqat obyekti ilə qarşılıqlı əlaqəsin i nəzərə almaq; 8 bioloji obyektin (orqan, hüceyrə, mitoxondri, membranlar, DNT molekulları, məhluldakı zülal və s.) son fəaliyyət müddətini nəzərə almaq; tədqiq olunan obyektin xassə, xüsusiyyət və vəziyyətinin kəmiyyət ölçmələrini apar maq ; nəticələrin riyazi işlən il məsi üçün kompüter vasitəsi ilə qrafik qeydiyyatdan istifadə etmək; tədqiqatların avtomatlaşdırılması və eksperimentin idarə edilməsin d ə kompüter proqramlarını tətbiq etmək ; həm real (material), həm də ideal (riyazi) modelləşdirmə üsullarında n istifadə etmək F ə ls ə f ə doktoru imtahanında doktorant aşağıda sadalanan bilik, bacarıq v ə v ə rdişl ə ri nümayiş etdirm ə lidir: bilməlidir : biofizika elminin nəzəri əsasları nı , tədqiqat məsələlərinin qoyuluş üsulları nı ; biofizika elminin inkişafının əsas amilləri ni və qanunauyğunluqları nı ; biofizika elminin inkişafının əsas problemləri ni və onların müxtəlifliyini; biofizika sahəsində elmi - tədqiqat fəaliyyətinin əsas metod və prinsipləri ni ; biofizika elminə aid tədqiqatların metodoloji xarakteristikalar ını; canlı sistemlərin fəaliyyətinin əsasını təşkil edən əsas biofiziki qanunları; bioloji membranların fiziki - kimyəvi xassələrini; ilkin fotobioloji proseslərin mexanizmlərini; ionlaşdırıcı şüalanmanın canlı cisimlərə təsir mexanizmlərini. bacarmalıdır : canlı sistemlərin fəaliyyətinin əsasını təşkil edən əsas biofiziki qanunlardan istifadə etməyi; tədqiqat fəaliyyətində biofiziki qanunlardan istifadə etməyi; 9 tədqiqat fəaliyyətində molekulyar biofizika metodlarından istifadə etməyi; biofizika elminin inki şafının qanunauyğunluqlarını tədqiq edərkən biofizika elminin nəzəri əsaslarını tətbiq etməyi; biofiz i ka elminin tədqiqatların formalarını, metodlarını və texnologiyalarını tətbiq etmə yi ; tədqiqat və praktiki xarakterli məsələlərin həllinin alternativ vari antlarını təhlil etmək və bu variantların reallaşdırılmasının potensial faydasını/zərərini qiy mət ləndirmə yi ; tədqiqat və praktiki xarakterli məsələlərin həlli zamanı mövcud resurslar və məhdudiyyətlər əsasında ayrı - ayrı əməliyyatlar şəklində yeni ideyala r ı irəli sürmə yi ; biofizika elminin öyrənilməsinə müasir metodoloji yanaşmaları tətbiq etmək, biofizika elminin problemləri barədə əsaslandırılmış şəxsi fikrini fikir bildirmə yi ; tədqiqatların nəticələrini məntiqli şəkildə yazılı və şifahi formada tərtib etmə yi. qabiliyyət və hazırlıq nümayiş etdirməlidir: - bioloji obyektlərin hüceyrə təşkili prinsiplərini; - membran proseslərinin və həyat fəaliyyətinin molekylyar mexanizmlərinin biofiziki və biokimyəvi əsaslarını. vərdişlər ə malik olmalıdır : - tədqiqat və pr aktiki xarakterli məsələlərin həlli zamanı, o cümlədən fənlərarası sahələrdə yaranan metodoloji problemləri təhlil etmək; - müasir elmi nailiyyətləri, o cümlədən fənlərarası sahələrdə tədqiqat və praktiki xarakterli məsələlərin həlli üzrə fəaliyyətin nəticəl ərini tənqidi mövqedən təhlil etmək və qiymətləndirmək; - müstəqil nəzəri və empirik tədqiqat aparmaq qabiliyyəti göstərmək ; - şifahi və yazılı nitqini məntiqi cəhətdən düzgün, aydın və əsaslandırılmış şəkildə qurmaq; fənlərarası qarşılıqlı əlaqəni həyata keçirmək, tədqiqat 10 məsələlərinin həlli üçün perspektivli nəzəri - metodoloji və elmi - praktik yanaşmaları inkişaf etdirmək qabiliyyəti nə malik olmaq ; - tədqiqat işinin müxtəlif metodları nı mənimsəmək ; - qabaqcıl tədqiqat bacarıqlarında səriştə lik nümayiş etdirmək; - biofizika elminin inkişafın ın təhlil edilən qanunauyğunluqlarına biofizik i nəzəriyyə prin siplərini praktiki tətbiq etmək qabiliyyəti nə malik olmaq ; - ən əhəmiyyətli statistik göstəricilərin qiymətləndirilməsi metodikası nı mənimsəmək ; - biofizika sah əsində yerli və xarici mütəxəssislərlə ünsiyyət qurmaq bacarığını, ən əhəmiyyətli elmi qiymətləndirmə metodikasını və biofiziki konsepsiyalarla praktiki iş vərdişləri ni inkişaf etdirmək ; - biofizika sahəsində tənqidi və müstəqil düşüncəni əks etdirən orijinal əsər yaratmaq bacarığı nümayiş etdirmək ; - seçdikləri sahədə peşəkar inkişafa və davamlı öyrənməyə sadiqlik nümayiş etdirmə k ; - molekulyar biofizikanın metodlarını mənimsəmək; - membran proseslərinin tədqiqi üsullarını bilmək; - fotobioloji proseslərin öyrənilməsi metodlarına yiyələnmək; - radiasiya biofizikası üsullarını tətbiq etmək. III BÖLMƏ “ BİOFİZİKA ” İXTİSASI ÜZRƏ FƏLSƏFƏ DOKTORU İMTAHANI PROQRAMININ MƏZMUNU FƏSİL 1. Giriş 1. Biofizikanın molekulyar əsasları. Biofizikanın predmeti. Canlı sistemlərdə baş verən bioloji və fiziki proseslər. Biofizikanın metodoloji əsasları. Fiziki - kimyəvi biologiya ilə əlaqəli elmlər sistemində biofizikanın yeri. Biofizikanın inkişafının əsas mərhələləri. Biofizikanın təcrübi (praktiki) əhəmiyyəti; 11 Biofizikan ın inkişafının istiqamətləri və perspektivləri. FƏSİL 2. NƏZƏRİ BİOFİZİKA 2.1. Bioloji sistemlərin və proseslərin termodinamikası Termodinamik sisteml ə rin növl ə ri: açıq, qapalı v ə t ə crid olunmuş sisteml ə r. Kvazi - qapalı sisteml ə r. Termodinamik parametrl ə r v ə funksiyalar. Ekstensiv v ə intensiv termodinamik parametrl ə r. Tarazlıq v ə qeyri - tarazlıq halları, dön ə n v ə dönm ə z prosesl ə r. Stasionar sisteml ə r. Hüceyr ə nin termodinamika baxımından t ə sviri. Termodinamikanın I qanunu. Entalpiya. Termodinamika nın I qanununun bioloji sisteml ə r ə t ə tbiqi. Hess qanunu. Kalorimetriya. Termodinamikanın II qanunu biologiyada Bioloji sisteml ə rd ə enerjinin formaları v ə onların çevrilm ə l ə ri. Gibbs s ə rb ə st enerjisiv ə daxili enerji.S ə rb ə st v ə rabit ə enerjisi. Entropiya anlayışı. Entropiyanın bioloji prosesl ə rd ə rolu. Qradiyentl ə rin (konsentrasiya, elektro - kimy ə vi, ion v ə proton qradientl ə ri) biofiziki prosesl ə rd ə rolu. Qradientl ə rin superpozisiya sı. Termodinamikanın II qanununun bioloji sisteml ə r ə t ə tbiq xüsusiyy ə tl ə ri. Termodinamik tarazlıq v ə stasionar v ə ziyy ə t, onların oxşar v ə f ə rqli c ə h ə tl ə ri. Açıq sisteml ə r n ə z ə riyy ə sinin ə sas müdd ə aları. Açıq sisteml ə rd ə enerji çevrilm ə sinin xüsusiyy ə tl ə ri. Açıq sisteml ə rd ə entropiyanın d ə yişm ə si. Dissipativ funksiya. X ə tti qeyri - tarazlıq termodinamikasının ə sas prinsipl ə ri. Qeyri tarazlıq termodinamikasında Onsager qarşılıqlı münasib ə tl ə ri. Açıq sistemlərdə entropiya dəyişməsi. Priqojin postulatı . Stasionar v ə ziyy ə tin sabitliyi. Stasionar vəziyyət və entropiyanın artım sürətinin minimum şərti. Priqojin teoremi. Bioloji sistemlərdə reaksiyaların və istilik effektlərinin termodinamika sı. Nəqliyyat proseslərinin termodinamikası. Xətti termodinamikanın biologiyay a tətbiqi. Biosistemlərdə molekulyar energetik proseslərin termodinamik xüsusiyyətləri. Qeyri - xətti termodinamika. Stasionar vəziyyətlərin dayanıqlılığının və tarazlığa yaxın və uzaqdan ona keçidin ümumi meyarları. Bioloji sistemlərdə entropiya v ə informasiya arasında əlaqə. Bioloji sistemlərdə reaksiyaların enerji effektlərinin 12 hesablanması. Xarakterik funksiyalar və onlardan bioloji proseslərin təhlilində istifadə. 2.2. Bioloji proseslərin kinetikası Bioloji prosesl ə rin kinetikasının ə sas xüsusi yy ə tl ə ri. Kimy ə vi kinetika baxımından bioloji prosesl ə rin dinamikasının t ə sviri. X ə tti v ə qeyri - x ə tti prosesl ə r. Bioloji prosesl ə rin dinamik xass ə l ə rinin t ə hlilind ə diferensial t ə nlikl ə rin keyfiyy ə t n ə z ə riyy ə si üsulları. Bioloji sisteml ə rd ə müv ə qq ə ti ierarxiyav ə “daryerl ə r” prinsipi. N ə zar ə t edici parametrl ə r. Stasionar v ə ziyy ə tl ə rin çoxluğu. Trigger tipli modell ə r. Histerezis hadis ə l ə ri. Biologiyada r ə qsi prosesl ə r. Attraktorlar. Q ə rib ə attraktorlar. Dinamik xaos. Trayektoriyanın stabilliyinin x ə tti a nalizi. Dissipativ sisteml ə r. Dinamik sisteml ə rin kvazistoxastik davranışı. M ə kan baxımından qeyri - b ə rab ə r stasionar v ə ziyy ə tl ə r (dissipativ strukturlar) v ə onların yaranma ş ə rtl ə ri haqqında fikirl ə r. S ə p ə l ə nmiş sisteml ə r. Diffuziya t ə nliyi v ə onun h ə lli. Reaksiya - diffuziya sistemi. Homogen stasionar v ə ziyy ə tin qeyri - stabilliyi. Fermentativ prosesl ə rin kinetikası. Fermentativ reaksiyaların mexanizml ə rinin xüsusiyy ə tl ə ri. Fermentativ kataliz fizikası anlayışı. Sad ə fermentativ reaksiyaların kinetikası. Ferm ent - substrat kompleksi. Mixaelis - Menten t ə nliyi. Mixaelis ə msalı, biokimy ə vi prosesl ə rin sür ə tinin t ə nziml ə nm ə si. Fermentativ reaksiyaların inhibitorları v ə aktivatorları. Ferment sintezinin induksiyası v ə repressiyası. Biokimy ə vi prosesl ə rin sür ə tl ə rinin t ə nziml ə nm ə si. Hinşelvud prinsipi. Bioloji sisteml ə rd ə reaksiyaların ümumi xarakteristikası. Ən sad ə reaksiya növl ə rinin kinetik modell ə ri. Bioloji sisteml ə rd ə temperaturun reaksiya sür ə tin ə t ə siri. Aktivl ə şm ə enerjisi v ə aktivl ə şmiş kompleks. Maksvell - Bolsman ə yrisi. Temperatur optimumu. Arrenius t ə nliyi. Vant Hoff ə msalı. Mür ə kk ə b prosesl ə rin ayrı - ayrı m ə rh ə l ə l ə rinin sür ə tl ə rinin nisb ə ti arasındakı ə laq ə y ə temperaturun t ə siri. Bioloji sistemd ə mür ə kk ə b prosesi mü ə yy ə nl ə şdir ə n reaksiyalar. M ə hd udlaşdırıcı h ə lq ə nin mü ə yy ə n edilm ə si. Biokimy ə vi prosesl ə rin növl ə ri. 13 Stasionarlığın h ə yata keçirilm ə si ş ə rtl ə ri. Mixaelis - Menten t ə nliyi. Modifikatorların fermentativ reaksiyaların kinetikasına t ə siri. Fermentativ reaksiyaların stasionar kinetikasını öyr ə nm ə k üçün qraflar metodunun (verilmiş nöqt ə l ə ri birl ə şdir ə n x ə tl ə r sistemi) t ə tbiqi. Daha mür ə kk ə b fermentativ reaksiyaların t ə hlilinin ümumi prinsipl ə ri. Əlaq ə li fermentativ reaksiyaların FBA (Flux Balance Analysis – axın balansının t ə hli li) metodu il ə t ə hlili. Bioloji sisteml ə rd ə reaksiyaların sür ə tin ə temperaturun t ə siri. Kinetik v ə termodinamik parametrl ə r arasında ə laq ə . Biopolimerl ə rin konformasiya xüsusiyy ə tl ə ri v ə onların bioloji prosesl ə rd ə rolu. Bioloji sistemlərdə baş verən reaksiyaların ümumi xarakteristikası. Bir və iki tərtibli kimyəvi reaksiyaların kinetikası. Kimyəvi reaksiyalarda tarazlıq sabiti.Ən sadə reaksiya növlərinin kinetik modelləri. Elementar dönən və dönməz reaksiyaların kinetik xassələri. Aktivləşdirmə enerji si və aktivləşdirilmiş kompleks. Maksvell - Bol s man paylanması . Optimal temperatur. Arr enius tənliyi. Sterik əmsal. Aktivləşmə enerjisi və həmin kəmiyyətlərə əsasən aktivləşmə enerjisi və sürətəmsalının temperaturdan asılılığının təqdim edilməsi, passiv pros eslərin identifikasiyası. Sərbəst enerji dəyişilməsi, kimyəvi reaksiyaların spontan baş verməsi. Vant Hoff əmsalı. Mürəkkəb proseslərin ayrı - ayrı mərhələlərinin sürətləri arasındakı əlaqəyə temperaturun təsiri. Bioloji sistemdə mürəkkəb prosesləri müəyyən edən reaksiyalar. Məhdudlaşdırıcı halqanın aşkar edilməsi. Biokimyəvi proseslərin növləri. 2.3. Biologiyada riyazi modellər Riyazi modell ə r. Biologiyada riyazi modell ə şdirm ə probleml ə ri. Bioloji sisteml ə rin riyazi modell ə rinin qurulmasının ümumi prinsipl ə ri. Bioloji prosesl ə rin dinamik modell ə ri. Modelin real obyektl ə r ə adekvatlılığı. Bioloji prosesl ə rin dinamik modell ə ri. Molekulyar dinamika üsulu il ə biopolimerl ə rin xass ə l ə ri nin modell ə şdirilm ə si. Bioloji prosesl ə rin imitasiya (simulyasiya) modell ə ri. Xətti və qeyri - xətti proseslər. Bioloji proseslərin dinamik xassələrinin təhlilində diferensial tənliklərin keyfiyyət nəzəriyyəsi üsulları. Bi oloji proseslərin kinetik modelinin qurulmasının əsas prinsipləri, dəyişən və dəyişməyən 14 parametrlər, nöqtəvi model anlayışı. Bioloji sistem və proseslərin davranışının qrafiki təsviri, faza fəzası anlayışı, faza trayektoriyası, faza trayektoriyaları vasit əsi ilə bioloji proseslərin dinamikasının kinetik təsviri. Bioloji sistemlərin stasionar halları. Stasionar halların dayanıqlığı, faza trayektoriyasının məxsusi nöqtələri, Lyapunov kriteriyaları, Lyapunovun analitik kriteriyası, modelin xəttiləşdirilmiş tə nliyinin alınması, xarakteristik tənlik, bioloji proseslərdə zaman iyerarxiyası, “ləng” və “cəld” dəyişənlər. FƏSİL 3. MOLEKULYAR BİOFİZİKA 3.1. Bioloji makromolekullar Bioloji makromolekullar, onların təsnifatı. Biomakromolekullar - biostrukturların əsas funksional elementləri kimi. Makromolekulların fəza quruluşları, konformasiyası, dinamikası və konfiqurasiya. Xirallıq, konformasiya hərəkətliliyi (mütəhərrikliyi) , molekulyar tanınma, hüceyrələrarası qarşılıqlı təsirlər, yumaq və qlobula, izomeriya n övləri. Makromolekul zəncirlərinin topologiyası. Torsion stresi: super bükülmə, super spirallaşma. Biopolimerl ə rin f ə za konfiqurasiyası. Biopolimerl ə rin konformasiyasının statistik xarakteri. Makromolekulların konfiqurasiyasının stabilliyi ş ə rtl ə ri. Faza k eçidl ə ri. Qlobula - k ə l ə f (yumaq) keçidl ə ri. Makromolekulların kooperativ xass ə l ə ri. Zülal makromolekullarında h ə cmi qarşılıqlı t ə sirl ə rin növl ə ri. Hidrogen rabit ə l ə ri: hidrogen radbit ə l ə rin enerjiy ə v ə elektrom ə nfi atomlar arasındakı m ə saf ə y ə gör ə t ə snifatı ; protonun tunel v ə aktivl ə şdirm ə yolu il ə n ə qli (transferi). Van - der - Vaals qüvv ə l ə ri. Elektrostatik qarşılıqlı t ə sirl ə r. Dönm ə izomeriyası v ə daxili fırlanma enerjisi. Biopolimerl ə rin müxt ə lif konformasiyaları üçü n ümumi enerjinin hesablanması. Makromolek ulları, molekullararası quruluşu v ə biomembranları stabill ə şdir ə n amill ə r. Makromolekulların h ə lledicil ə rl ə qarşılıqlı t ə siri. Zülalların hidratasiyası. Bioloji strukturlarda hidrofob v ə hidrofil qarşılıqlı t ə sirl ə r. Spiral - yumaq (k ə l ə f) keçidl ə ri. Zülalla rın v ə nuklein turşularının f ə za 15 quruluşunun formalaşma xüsusiyy ə tl ə ri. Fibrilyar v ə qlobulyar zülal modell ə ri. Zülalın k ə miyy ə t struktur n ə z ə riyy ə si. 3.1.1. Nuklein turşuları Nuklein turşularının quruluş xüsusiyy ə tl ə ri Polin u kleotid z ə ncirinin xüsusiyy ə tl ə ri. DNT konformasiyaları. Nuklein turşularının birinci quruluşu. DNT - nin ikinci quruluşunun polimorfizmi (A, B, C, Z - formaları). Nuklein turşularının f ə za quruluşunun sabitl ə şm ə sind ə steking qarşılıqlı t ə sirl ə rinin v ə hidroge n rabit ə l ə rin rolu. Prokar i ot DNT topologiyası. DNT - nin superspiral strukturları. DNT - nin supramolekulyar quruluşu. Nukleoprotein kompleksl ə ri. Nüv ə deoksiribonukleoproteinl ə ri (DNP) - xromatin quruluşunun ə sası kimi. Histonlar v ə qeyri - histon zülalları. D NP - d ə DNT v ə zülalların konformasiyası. Xromatin. Nukleosomun t ə rkibi. Xromatinin supranukleosomal t ə şkili. Xromosomlar. Xromatin fibrilinin nukleosomal v ə supranukleosomal t ə şkili haqqında müasir fikirl ə r.RNT - nin müxt ə lif növl ə ri, onların quruluşu v ə funk siyaları. t - RNT - nin ikinci v ə üçüncü quruluşunun xüsusiyy ə tl ə ri. M ə lumat v ə ribosomal RNT - l ə r. T ə nziml ə yici RNT - l ə r. Virus RNT - l ə ri. DNT v ə RNT - nin fiziki - kimy ə vi xass ə l ə ri. DNT - nin özlülüyü v ə molekulyar ç ə kisi. DNT elastikliyi, DNT - nin bükülm ə si v ə bükül m ə sinin fiziki modell ə ri. DNT - nin ikinci quruluşunun stabilliyi v ə "spiral - yumaq" keçidl ə ri. DNT - nin h ə lledici il ə qarşılıqlı t ə siri. DNT - nin denaturasiyası v ə renaturasiyası. Nuklein turşularının sabitliyin ə v ə denaturasiyasına t ə sir ed ə n amill ə r. Bir z ə n cirli nuklein turşularının quruluşu v ə sabitliyi. Nuklein turşularının ə rim ə ə yril ə ri. Nuklein turşularının liqandlara bağlanma mexanizml ə ri. Nanotexnologiyada DNT v ə RNT - nin istifad ə si. 3.1.2. Zülallar Amin turşuları və onların yan zəncirlərə görə təsnifa tı.Su, bufer məhlulları, bufer tutumu, pH. Zülalların yan zəncirlərinin pK qiymətləri və yaxın ətrafın pK qiymətlərinə təsiri. Zülalların birinci, ikinci, üçüncü və dördüncü quruluşları. Zülallarda kovalent rabitələrin xüsusiyyətləri, torsion bucaqlar ( γ , φ və ψ ), bu bucaqlar ətrafında fırlanma enerji çəpərlərinin qiymətləri, rezonans peptid rabitəsinin xüsusiyyətləri. Makromolekulların konformasiyası. Makromolekulun 16 fəza quruluşunu stabilləşdirən qüvvələr. Zülal biosintezinin molekulyar tənzimlənməsi. Zülalların konformasiyasını stabilləşdirən qeyri - kovalent rabitələrin təsnifatı və enerji xüsusiyyətləri (elektrostatik qarşılıqlı təsir, hidrogen rabitəsi, Van der Vaals qarşılıqlı təsiri, hidrofob qarşılıqlı təsiri, kation - π qarşılıqlı təsiri). Polipep tid zəncirinin konformasiya enerjisi. Zülalların quruluşunun unikallığı. Zülalların konformasiya halları, Ramaçandran xəritəsi, α - spiral, β - struktur, zülalların enerji mənzərəsi, konformasiya sub - halların ierarxiyası. Zülalların dinamikası, yan zəncirlərin, zülal halqalarının və domenlərin dinamikası və onların zaman xüsusiyyətləri.Zülal molekullarında olan boşluqlar ( cavity ), çuxur və şırımlar ( groovs ), onların zülalların funksional və quruluş təşkilində rolu və xassələri. Zülalların denaturasiy ası və bükülməsi. Zülalların denaturasiyası və bükülmə kinetikasının təhlili və xüsusiyyətləri. Denaturasiya kinetikasından zülalların stabilliyinin tədqiqi ndə istifadə İki hallı və çox - hallı denaturasiya kinetikaları. Zülalların qlikozilləşməsi, qlikozil ləşmə nöqtələri – N və O qlikozilləşmə, onların xüsusiyyətləri. Zülalların hüceyrədaxili və hüceyrəxarici parçalanma mexanizmləri – lizosomlar, endosomlar, proteosomlar onların quruluşu və xüsusiyyətləri. Zülalların və nuklein turşularının fəza quruluşu və onu stabilləşdirən kovalent və qeyri - kovalent rabitələr. Molekuldaxili qarşılıqlı təsirlər. Qlobulyar zülalların dinamik xüsusiyy ə tl ə ri. Zülalların dinamik v ə konformasiya müt ə h ə rri kliyini t ə yin ed ə n struktur v ə enerji amill ə ri. Konformasiya müt ə h ə rri kliy inin öyr ə nilm ə si metodları: izotop mübadil ə si, lüminessent üsullar, EPR, γ - rezonans spektroskopiyası, yüks ə k ayırdetm ə qabiliyy ə tli NMR, impulslu NMR, molekulyar dinamika üsulları. Torsion bucaqların v ə atomlararası m ə saf ə l ə rin avto - v ə çarpaz korrelyasiya funksiyaları. Peptidl ə rin s ə rb ə st enerji s ə viyy ə l ə rinin x ə rit ə l ə ri. Zülallarda h ə r ə k ə t növl ə ri. M ə hdud diffuziya. Konformasiya h ə r ə k ə tl ə rinin relaksasiyasının amplitud v ə zaman ierarxiyası. Zülalların konformasiya müt ə h ə rrirkliyinin xüsusiyy ə tl ə ri il ə onl arın funksional xass ə l ə ri arasında ə laq ə Elektron - konformasiya keçidl ə rinin dinamikası. Zülalların dinamikasında suyun 17 rolu. Fermentl ə rin v ə n ə qliyyat zülallarının formalaşmasında konformasiya müt ə h ə rrirkliyinin rolu. Optik fırlanma dispersiyası v ə dair ə v i dixroizm. Zülalların absorbsiya v ə diferensial spektroskopiyası. Zülalların flüoressent spektroskopiyası. Nüv ə maqnit rezonansı. Elektron paramaqnit rezonansı. Ferment katalizi. Fermentativ reaksiyaların kinetikası. Temperaturun kimy ə vi reaksiyaların sür ə tin ə t ə siri. Allosterik fermentl ə r. Hüceyr ə d ə kimy ə vi reaksiyaların t ə nziml ə nm ə si. Bioloji makromolekullar m ə hlulda. Makromolekulların diffuziyası. Makromolekulların sedimentasiyası (çökm ə si). Makromolekulların elektroforezi. M ə hluldakı makromolekullar arasında qarşılıqlı t ə sir (Debay - Hückel n ə z ə riyy ə si ) 3.1.3. Biopolimerl ə rin elektron xass ə l ə ri Biopolimerl ə rd ə elektron s ə viyy ə l ə ri. Molekulyar orbitalların v ə elektron hallarının ə sas növl ə ri. - elektronlar, delokalizasiya enerjisi. Konyuqat ə laq ə li sisteml ə r v ə düzbucaqlı potensial "qutu" - nunsad ə modeli. Mür ə kk ə b molekullar üçün Yablonski sxemi. Adiabatik yaxınlaşmanın Frank - Kondon prinsipi v ə fluoressensiya qanunları. Bioloji ə h ə miyy ə tli molekulların lüminessensiyası. Enerji miqrasiyası mexanizml ə ri: rezonans mexanizmi, sinqlet - sinqletv ə triplet - triplet köçürm ə l ə r, eksitonun miqrasiyası. Hiperxrom v ə hipoxrom effektl ə rin t ə bi ə ti. Optik sıxlıq. H ə y ə canlanmış hallar v ə biostrukturlarda enerji çevrilm ə si. Biostrukturlarda electron daşınması (transferi). Tunel effekti. Potensial baryerin ş ə ffaflığı üçün Qamov düsturu. Super mübadil ə qarşılıqlı t ə sir mexanizmi - virtual s ə viyy ə l ə rin iştirakı il ə tunel ə m ə l ə g ə lm ə . Elektron - r ə qsi v ə elektron - konformasiya qarşılıqlı t ə sirl ə ri. Biostrukturlarda relaksasiya prosesl ə rinin mexanizml ə ri. Fermentativ kataliz mexanizml ə ri haqqında müasir t ə s ə vvürl ə r. Ferment - substrat kompleksind ə elektron - konformasiya qarşılıqlı t ə sirl ə ri. Çoxm ə rk ə zli aktiv konfiqurasiyanın formalaşması. 3.2. Makromolekulların liqandla rla reaksiyaları Liqandların xüsusi birləşməsi zülalların çoxunun funksiyasının əsasıdır. “ Bioloji molekul – liqand ” qaşılıqlı təsir mexanizmləri, birləşmə (dissosi asiya) 18 konstantı, dissosi asiya konstantı ilə sərbəst enerji arasında əlaqə. Makromolekulların reaksiyalarda kooperativlik xassələri (hemoqlobin molekulunun nümunəsində). Zülal - liqand qarşılıqlı əlaqələri. Antigen - antitel qarşılıqlı təsiri. Kooperativ (müsbət və mənfi) və qeyri - kooperativ birləşmə mexanizmləri. Stexiometriya. FƏSİ L 4. MEMBRAN BİOFİZİKASI 4.1. Membran ın quruluşu v ə membran prosesl ə ri biofizikası Bioloji membranlar - canlı sisteml ə rin struktur v ə funksional quruluşunun ə sası kimi. Bioloji membranlar haqqında fikirl ə rin inkişaf tarixi. Membran quruluşunun ə sas modell ə rinin xüsusiyy ə tl ə ri. Membranların quruluşu v ə konformasiya xüsusiyy ə tl ə ri. Hüceyr ə d ə membran strukturlarının formalaşması. Membranların quruluşunun t ə şkili. Membran zülallarının v ə lipidl ə rinin xüsusiyy ə tl ə ri Membran lipidl ə rinin t ə rkibi v ə quruluşu, lipid t ə rkibinin membranların fiziki xass ə sin ə t ə siri. Hüceyr ə d ə ə sas membran lipidl ə rinin sintezi v ə n ə qli yolları; bu prosesd ə fosfolipidl ə rin daşıyıcı zülallarının rolu. Biomembranların t ə şkilind ə hidrofob t ə b ə q ə konsepsiyası. Su fazasında v ə suyun s ə thind ə membran strukturlarının özbaşına formalaşmasında membran lipidl ə rinin unikallığı. Nazik t ə b ə q ə l ə rin termodinamikası. S ə th t ə b ə q ə sinin xüsusiyy ə tl ə rinin termodinamik t ə svirin ə dair yanaşmalar. “Nazik” v ə “qalın ” t ə b ə q ə l ə rin termodinamik meyarları. Nazik t ə b ə q ə l ə rin dayanıqlıq ş ə rtl ə ri. T ə b ə q ə l ə rin (ikiqat lipid) dağıdılma mexanizml ə ri. İkiqat lipid t ə b ə q ə nin elektrik deşilm ə siv ə dağıdılması n ə z ə riyy ə sind ə lokal defekt hipotezi. Fosfolipid membranların quruluşu. Fosfolipidl ə rin termotrop v ə liotrop polimorfizmi. Membranların dinamik v ə elastiklik xüsusiyy ə tl ə ri. Membranların elastiklik xass ə l ə rinin k ə miyy ə tc ə qiym ə tl ə ndirilm ə si üsulları. Membran 19 sisteml ə rind ə faza keçidl ə rinin xüsusiyy ə tl ə ri. Faza keçidl ə ri zamanı membranların ə sas parametrl ə rinin d ə yişm ə si. Membranlarda faza keçidl ə rinin histerizisi. Bioloji membranların z ə d ə l ə nm ə si. Lipidl ə rin peroksid oksidl ə şm ə si - hüceyr ə nin quruluşunun z ə d ə l ə nm ə sinin v ə funksiyasının itm ə sinin universal mexanizmi kimi. Lipid l ə rin peroksidl ə şm ə prosesinin ə sas mexanizml ə ri. Lipidl ə rin peroksidl ə şm ə prosesinin intensivl ə şm ə si v ə inhibirl ə şm ə si. Lipidl ə rin peroksidl ə şm ə sinin fizioloji v ə patoloji prosesl ə rd ə rolu. Lipidlərin təsiri ilə hüceyrə membranının xarici və daxili səthinin zeta - potensialı, zeta - potensialın sabit saxlanmasında iştirak edən fermentlər. Lipid raftlar və onların funksional əhəmiyyəti. Membran zülalları: təsnifatı, quruluşu və əsas fəaliyyətləri. Membranın quruluş elementlərinin dinamikası. Lipid - zülal qarşılıqlı təsirlərinin xüsusiyyətləri. Membranl arın quruluşunda fluktuasiyalar , membran ın ölçüləri ilə xassələri arasında əlaqə. Membran larda əyilməyə qarşı müqavimət, membran elastikliyi, normal membran səthinin saxlanılması. Membranlararası qüvvələr. Membranların endoplazmatik şəbəkədə sintezi, və fosfolipid kompozisiyasının tənzimlənməsi. Membran modelləri. Mono - və iki qatlı membranlar . Membran sistemlərinin səth yükü; elektrokinetik potensialın mənşəyi. Membranlarda qütbləşmə hadisəsi. Elektrik keçiriciliyinin dispersiyası, tutumu, dielektrik keçiriciliyi. Dielektrik itkilərinin tezlikdən asılılığı. Canlı hüceyrə və toxumaların elektri k xassələrinin əsasını təşkil edən struktur xüsusiyyətləri. 4.2. Hüceyr ə d ə transmembran n ə qliyyat sisteml ə ri Madd ə l ə rin bioloji membranlardan keçm ə üsulları. Biomembranlar vasit ə sil ə madd ə l ə rin passiv v ə aktiv daşınması. Diffuziya. Diffuziya t ə nliyi, keçir icilik t ə nliyi, keçiricilik sabiti Qeyri - elektrolitl ə rin n ə qli. Membrana nüfuz ed ə n madd ə l ə rin suda v ə lipidl ə rd ə h ə ll olması. Molekulların ölçül ə rinin ə h ə miyy ə ti. Asanlaşdırılmış diffuziya. Madd ə l ə rin daşıyıcıların köm ə yi il ə n ə qli. Biomembranların ionlar üçün keçiriciliyi. Bioloji membranların selektiv keçiriciliyi. Bu prosesd ə ionların yükün, ölçül ə rinin, hidratasiya d ə r ə c ə sinin rolu. Osmos. Osmotik v ə onkotik t ə zyiq. Elektroosmos, anomal osmos. Canlı 20 sisteml ə rd ə osmotik prosesl ə r. Filtrasiya. Bioloji ob yektl ə rd ə filtrasiya prosesl ə rinin nümun ə l ə ri. Madd ə l ə rin aktiv daşınması. Aktiv daşınmanın mövcudluğunun sübutu. Aktiv daşıma mexanizmind ə daşıyıcıların (n ə qliyyat vasit ə l ə rinin) rolu. Aktiv n ə qliyyatın enerji t ə minatı. Aktiv n ə qliyyat nümun ə l ə ri (Na + - K + - nasosu, Ca - nasosu, I - nasosu, hidrogen nasosu). İnduksiya edilmiş ion n ə qli. Aktiv v ə passiv membran n ə qlinin termodinamikası. Qeyri - elektrolitlərin daşınması. Membranların su keçiriciliyi. Sadə diffuziya. Stoks - Eynşteyn düsturu. Fik qanunları. Məhdu d diffuziya. Membran keçiriciliyi ilə nüfuz edən maddələrin lipidlərdə həll olma qabiliyyəti arasında əlaqə.Şəkərlər və amin turşularının membranlar vasitəsilə daşınması. Pinositoz.Qapanan və qapanmayan ion kanalları. Simporter və antiporterlərlə birgə - daş ınma. Osmotik təzyiq üçün Vant - Hoff tənliyi. Hüceyrələrdə və bioloji əsaslı mayelərdə osmotik təzyiq. Fikin diffuziya qanunları – I və II qanun. Asanlaşmış diffuziya. İon kanallarının təsnifatı, fiziki - kimyəvi parametrləri, akvoporinlər. Elektrolitlərin da şınması. Elektrokimyəvi potensial. Membran - məhlul sərhəddində ion tarazlığı. Sükunət potensialı, onun mənşəyi. Donnan tarazlığı. Passiv nəqliyyat; ion nəqlinin hərəkətverici qüvvələri. Nernst - Plank elektrodiffuziya tənliyi. Potensial və ion cərəyanı üçün s abit sahə tənlikləri. Aktiv nəqliyyat . İonların elektrogen nəqli. ATP - az a ların bioloji membranlar vasitəsilə ionları n aktiv daşınmasında iştirakı. İ on kanalları; tək sıralı nəqliyyat nəzəriyyəsi. İonoforlar: daşıyıcı və kanal əmələ gətirən maddələr. Membra nların ion seçiciliyi. Təsir potensialı. Sinir və əzələ liflərində təsir potensialının Na + və K + ionlarının rolu. Membranlarda polyarlaşma hadisəsi. Dielektrik nüfuzluğunun, elektrik tutumunun, elektrik keçiriciliyinin dispersiyası. Hockin - Haksli modelində ion cərəyanlarının təsviri. Biomembranlarda elektrodiffuziya. Elektrodiffuziyanın Nernst - Plank nəzəriyyəsi. Nernst - Plank tənliyi. Elektrokimyəvi potensial və onun fiziki mənası. Elektrokimyəvi tarazlıq. Qoldman - Hockin - Kats tənliyi. Biomembranların keçiric iliyi və nüfuzluğu.