Yuval Harari - Homo Deus. Μια σύντομη ιστορία του μέλλοντος.pdf - Yuval Harari

Please enable JavaScript to view the full PDF

HOMO DEUS Yuval Noah Harari Μια σύντομη ιστορία του μέλλοντος Μετάφραση ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΑΛΙΩΤΗΣ αλεξάνδρεια Τίτλος πρωτοτύπου: Homo Deus. A Brief History of Tomorrow © Yuval Noah Harari 2015 Αγγλική έκδοση: Penguin Random House Η μετάφραση έγινε από το αγγλικό πρωτότυπο. © για την ελληνική γλώσσα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια Πρώτη έκδοση: Νοέμβριος 2017 ISBN 978-960-221-760-3 Επιμέλεια, διορθώσεις: Βασίλης Μαλισιόβας Σελιδοποίηση: Ελένη Φραντζή Κεντρική διάθεση: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Κωλέττη 31,106 77 Αθήνα, τηλ: 210 3806305, fax: 210 3838173 e-mail: [email protected] http://www.alexandria-publ.gr Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του η τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιον- δήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με τον ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξώφυλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές η οποιεσδηποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993. Στο δάσκαλό μου Ξ. Ν. ϋοβιύα (1924-2013), που με αγάπη μου δίδαξε σημαντικά πράγματα Περιεχόμενα 1. Η νέα ατζέντα του ανθρώπινου είδους ............................................ Μέρος Α': Οχόμο σάπιενς κατακτά τον κόσμο 2. Η Ανθρωπόκαινος .................................................................................. 79 3. Η ανθρώπινη σπίθα .............................................................................. 107 Μέρος Β': Ο χόμο σάπιενς δίνει νόημα στον κόσμο 4. Οι παραμυθάδες ................................................................................. 159 5. Το παράξενο ζευγάρι ......................................................................... 181 6. Η νεωτερική σύμβαση ........................................................................... 201 7. Η ανθρωπιστική επανάσταση ............................................................. 221 Μέρος Γ': Ο χόμο σάπιενς χάνει τον έλεγχο 8. Η ωρολογιακή βόμβα στο εργαστήριο ................................................ 279 9. Ο μεγάλος χωρισμός............................................................................. 303 10.0 ωκεανός της συνείδησης .................................................................... 347 11. Η θρησκεία των δεδομένων .................................................................. 363 Σημειώσεις ............................................................................................................... 393 Ευχαριστίες .............................................................................................................. 413 Πηγές εικόνων ...................................................................................................... 415 Ευρετήριο ................................................................................................................. 417 1. Τεχνητή γονιμοποίηση: η κατάκτηση της δημιουργίας. 1 Η νέα ατζέντα του ανθρώπινου είδους Στην αυγή της τρίτης χιλιετίας, η ανθρωπότητα ξυπνάει, τεντώνεται και τρίβει τα μάτια της. Στο μυαλό της γυρνάνε ακόμα τα απομεινάρια κάποιου φριχτού εφιάλτη. «Ήταν κάτι με συρματοπλέγματα και τεράστια σύννεφα σαν μανιτάρια. Ουφ, τέλος πάντων, όνειρο ήταν». Η ανθρωπότητα πηγαίνει στο μπάνιο, ρίχνει νερό στο πρόσωπό της, εξετάζει τις ρυτίδες της στον καθρέφτη, φτιάχνει καφέ κι ανοίγει το ημερολόγιό της. «Για να δούμε, τι λέει σήμερα το πρόγραμμα». Για χιλιάδες χρόνια, η απάντηση στο ερώτημα αυτό ήταν σταθερή. Τα ίδια τρία προβλήματα απασχολούσαν τους ανθρώπους στην Κίνα του 20ού αιώνα, στη μεσαιωνική Ινδία και στην αρχαία Αίγυπτο. Στην κορυφή του καταλόγου βρίσκονταν πάντα ο λιμός, οι επιδημίες και οι πόλεμοι. Για ατελείωτες γενιές, οι άνθρωποι έχουν προσευχηθεί σε κάθε θεό, άγγελο και άγιο κι έχουν επινοήσει αμέτρητα εργαλεία, θεσμούς και κοινωνικά συστήματα - αλλά συνέχιζαν να πεθαίνουν κατά εκατομμύρια από την πείνα, τις επιδημίες και τη βία. Πολλοί στοχαστές και προφήτες κατέληξαν στο ότι ο λιμός, οι επιδημίες και οι πόλεμοι πρέπει να είναι μέρος του κοσμικού σχεδίου του Θεού ή της ατελούς φύσης μας και πως μόνο το τέλος του χρόνου θα μας απαλλάξει από αυτά. Ωστόσο, στην αυγή της τρίτης χιλιετίας, η ανθρωπότητα συνειδητοποιεί ξαφνικά κάτι τρομερό. Οι περισσότεροι άνθρωποι το σκέφτονται σπάνια, αλλά τις τελευταίες δεκαετίες έχουμε καταφέρει να χαλιναγωγήσουμε την πείνα, τις επιδημίες και τους πολέμους. Φυσικά, τα προβλήματα αυτά δεν έχουν λυθεί πλήρως, αλλά από ακατανόητες και ανεξέλεγκτες δυνάμεις της φύσης έχουν μεταμορφωθεί σε διαχειρίσιμες προκλήσεις. Δεν χρειάζεται να προσευχηθούμε σε κάποιο θεό ή άγιο για να μας γλιτώσει απ’ αυτά. Ξέρουμε πολύ καλά τι πρέπει να γίνει για να αποτρέψουμε το λιμό, τις επιδημίες και τους πολέμους - και συνήθως τα καταφέρνουμε. 12 HOMO DEUS Είναι αλήθεια ότι εξακολουθούν να υπάρχουν αξιοσημείωτες αποτυχίες· αλλά τώρα πια, όταν αντιμετωπίζουμε τέτοιες αποτυχίες, δεν σηκώνουμε τους ώμους και λέμε «Τι να κάνουμε, έτσι είναι τα πράγματα στον ατελή κόσμο μας» ή «Ήταν θέλημα Κυρίου». Αντίθετα, όταν ο λιμός, η επιδημία ή ο πόλεμος ξεφεύγουν από τον έλεγχό μας, αισθανόμαστε ότι κάποιος πρέπει να τα θαλάσσωσε, συγκροτούμε μια εξεταστική επιτροπή και υποσχόμαστε στους εαυτούς μας ότι την επόμενη φορά θα τα πάμε καλύτερα. Και όντως, αυτό συμβαίνει. Τέτοιες καταστροφές συμβαίνουν όλο και πιο σπάνια. Για πρώτη φορά στην ιστορία, περισσότεροι άνθρωποι πεθαίνουν σήμερα από το πολύ φάι παρά από το λίγο· περισσότεροι άνθρωποι από γηρατειά παρά από αρρώστιες· κι είναι περισσότεροι οι άνθρωποι που αυτοκτονούν από αυτούς που σκοτώνονται από στρατιώτες, τρομοκράτες και εγκληματίες μαζί. Στις αρχές του 21ου αιώνα, ο μέσος άνθρωπος είναι πολύ πιθανότερο να πεθάνει από την κραιπάλη στα ΜακΝτόναλντς παρά από ξηρασία, έμπολα ή μια επίθεση της Αλ Κάιντα. Γι’ αυτό και, μολονότι οι πρόεδροι, οι διευθύνοντες σύμβουλοι και οι στρατηγοί εξακολουθούν να έχουν το καθημερινό τους πρόγραμμα γεμάτο με οικονομικές κρίσεις και στρατιωτικές συγκρούσεις, στην κοσμική κλίμακα της ιστορίας η ανθρωπότητα μπορεί να στρέψει το βλέμμα ψηλά και να αναζητήσει νέους ορίζοντες. Αν έχουμε πραγματικά θέσει υπό έλεγχο το λιμό, τις επιδημίες και τους πολέμους, τι θα πάρει τη θέση τους στην κορυφή της ανθρώπινης ατζέντας; Σαν πυροσβέστης σ’ έναν κόσμο χωρίς φωτιά, η ανθρωπότητα στον 21ο αιώνα πρέπει να θέσει στον εαυτό της ένα πρωτάκουστο ερώτημα: τι θα κάνουμε τώρα; Σε έναν υγιή, πλούσιο και αρμονικό κόσμο, τι θα απαιτήσει την προσοχή και την επινοη- τικότητά μας; Το ερώτημα αυτό γίνεται διπλά επείγον με δεδομένες τις τεράστιες νέες δυνάμεις που μας προσφέρουν η βιοτεχνολογία και η πληροφορική. Τι θα την κάνουμε όλη αυτή τη δύναμη; Προτού απαντήσουμε το ερώτημα, πρέπει να πούμε μερικά πράγματα ακόμα για το λιμό, τις επιδημίες και τους πολέμους. Ο ισχυρισμός ότι κοντεύουμε να τα θέσουμε υπό έλεγχο μπορεί σε κάποιους να φαίνεται εξωφρενικός, εξαιρετικά αφελής ή ίσως και κυνικός. Και τα εκατομμύρια που επιβιώνουν με λιγότερο από δύο δολάρια την ημέρα; Η συνεχιζόμενη κρίση του AIDS στην Αφρική ή οι πόλεμοι που μαίνονται στη Συρία και το Ιράκ; Για να απαντήσουμε σ’ αυτους τους προβληματισμούς, ας ρίξουμε μια πιο προσεκτική ματιά στον κόσμο του πρώιμου 21ου αιώνα, πριν εξετάσουμε την ατζέντα του ανθρώπινου είδους για τις ερχόμενες δεκαετίες. Η ΝΕΑ ΑΤΖΕΝΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΕΙΔΟΥΣ 13 Το βιολογικό όριο της φτώχειας Ας ξεκινήσουμε με το λιμό, που για χιλιάδες χρόνια ήταν ο χειρότερος εχθρός της ανθρωπότητας. Μέχρι πρόσφατα, οι περισσότεροι άνθρωποι ζούσαν πολύ κοντά στο βιολογικό όριο της φτώχειας, κάτω από το οποίο οι άνθρωποι υποκύπτουν στον υποσιτισμό και την πείνα. Ένα μικρό λάθος ή λίγη κακοτυχία μπορούσαν εύκολα να γίνουν η θανατική καταδίκη ολόκληρων οικογενειών ή χωριών. Αν η σοδειά σας καταστρεφόταν από υπερβολική βροχή ή ληστές έκλεβαν το κοπάδι με τις κατσίκες σας, εσείς και οι δικοί σας θα μπορούσατε πολύ εύκολα να πε- θάνετε από την πείνα. Η ατυχία ή η βλακεία σε συλλογικό επίπεδο κατέληγαν σε εκτεταμένους λιμούς. Όταν μια μεγάλη ξηρασία έπληττε την αρχαία Αίγυπτο ή τη μεσαιωνική Ινδία, δεν ήταν ασυνήθιστο να πεθάνει το 5% ή 10% του πληθυσμού. Τα αποθέματα εξαντλούνταν· οι μεταφορές ήταν υπερβολικά αργές και δαπανηρές για να γίνουν επαρκείς εισαγωγές τροφίμων· και οι κυβερνήσεις ήταν υπερβολικά αδύναμες για να σώσουν την κατάσταση. Ανοίξτε οποιοδήποτε βιβλίο ιστορίας και το πιθανότερο είναι να συναντήσετε φρικτές περιγραφές για ολόκληρους πληθυσμούς που κοντεύουν να τρελαθούν από την πείνα. Τον Απρίλιο του 1694, ένας γάλλος αξιωματούχος στην πόλη Μποβέ περιέγραψε τις συνέπειες του λιμού και της τεράστιας αύξησης στις τιμές των τροφίμων, λέγοντας ότι ολόκληρη η περιφέρειά του ήταν πια γεμάτη με «αμέτρητες δυστυχισμένες ψυχές, εξαντλημένες από την πείνα και την αθλιότητα και κοντά στο θάνατο από τις στερήσεις, επειδή, καθώς δεν έχουν κάποια εργασία ή απασχόληση, δεν διαθέτουν τα χρήματα για να αγοράσουν ψωμί. Στην προσπάθεια να παρατείνουν λίγο τη ζωή τους και να κατευνάσουν την πείνα τους, οι φτωχοί αυτοί άνθρωποι τρώνε πράγματα ακάθαρτα, όπως γάτες και σάρκες αλόγων που έχουν γδαρθεί και πεταχτεί σε σωρούς σκουπιδιών. [Άλλοι καταναλώνουν] το αίμα που κυλάει κατά τη σφαγή αγελάδων και βοδιών και τα εντόσθια που πετούν οι μάγειρες στους δρόμους. Άλλοι φουκαράδες τρώνε τσουκνίδες κι αγριόχορτα ή ρίζες και βότανα που τα βράζουν με νερό».1 Παρόμοιες σκηνές εκτυλίσσονταν σε όλη τη Γαλλία. Οι κακές καιρικές συνθήκες είχαν καταστρέψει τη σοδειά σε όλο το βασίλειο τα δύο προηγούμενα χρόνια κι έτσι εκείνη την άνοιξη του 1694 οι σιταποθήκες ήταν εντελώς άδειες. Οι πλούσιοι χρέωναν εξωφρενικές τιμές για τα τρόφιμα που είχαν καταφέρει να μαζέψουν και οι φτωχοί πέθαιναν σαν τις μύγες. Από το 1692 ώς το 1694, περίπου 2,8 εκατομμύρια Γάλλοι -το 15% του πληθυσμού- πέθαναν από πείνα, ενώ ο Βασιλιάς Ήλιος, ο Λουδοβίκος ΙΔ', χαριεντιζόταν με την ερωμένη του στις Βερσαλλίες. Την επόμενη χρονιά, το 1695, ο λιμός χτύπησε την Εσθονία, σκο- 14 HOMO DEUS τώνοντας το ένα πέμπτο του πληθυσμού. Το 1696 ήταν η σειρά της Φιλανδίας, όπου πέθαναν ανάμεσα στο ένα τέταρτο και το ένα τρίτο των ανθρώπων. Η Σκο- τία μαστιζόταν από βαρύ λιμό από το 1695 ώς το 1698, όπου μάλιστα ορισμένες περιοχές έχασαν μέχρι το 20% των κατοίκων τους.2 Οι περισσότεροι αναγνώστες θα ξέρουν μάλλον πώς είναι να μην προλάβεις να φας μεσημεριανό, ή να νηστεύεις σε κάποια θρησκευτική γιορτή ή να τη βγάλεις κάποιες μέρες μόνο με χυμούς λαχανικών λόγω κάποιας θαυματουργής δίαιτας. Πώς να είναι όμως, άραγε, να μην έχεις φάει για μέρες και να μην έχεις ιδέα πού να βρεις μια μπουκιά φαγητό; Οι περισσότεροι άνθρωποι σήμερα δεν έχουν βιώσει αυτό το φρικτό μαρτύριο. Οι πρόγονοί μας, δυστυχώς, το γνώριζαν πολύ καλά. Όταν ανέκραζαν στον Θεό, «Λύτρωσέ μας από το λιμό!», αυτό είχαν κατά νου. Τα τελευταία εκατό χρόνια, οι τεχνολογικές, οικονομικές και πολιτικές εξελίξεις έχουν δημιουργήσει ένα ολοένα και πιο γερό δίχτυ ασφαλείας που χωρίζει την ανθρωπότητα από το βιολογικό όριο της φτώχειας. Σε ορισμένες περιοχές εξακολουθούν κατά καιρούς να εμφανίζονται μεγάλοι λιμοί, αλλά αποτελούν εξαιρέσεις και οφείλονται σχεδόν πάντα στην ανθρώπινη πολιτική, και όχι σε φυσικές καταστροφές. Δεν υπάρχουν πια στον κόσμο φυσικοί λιμοί- μόνο πολιτικοί. Αν οι άνθρωποι στη Συρία, το Σουδάν ή τη Σομαλία πεθαίνουν της πείνας, αυτό συμβαίνει επειδή το θέλησε κάποιος πολιτικός. Στα περισσότερα μέρη του πλανήτη, ακόμα κι αν κάποιος άνθρωπος έχει χάσει τη δουλειά του κι όλα του τα υπάρχοντα, είναι απίθανο να πεθάνει από την πείνα. Προγράμματα ιδιωτικής ασφάλισης, κρατικοί φορείς, διεθνείς ΜΚΟ, όλα αυτά μπορεί να μην τον σώσουν από τη φτώχεια, αλλά θα του εξασφαλίσουν αρκετές θερμίδες για να επιβιώσει. Σε συλλογικό επίπεδο, το παγκόσμιο δίκτυο του εμπορίου μετατρέπει τις ξηρασίες και τις πλημμύρες σε επιχειρηματικές ευκαιρίες και επιτρέπει να ξεπερνιούνται οι ελλείψεις τροφίμων εύκολα και φτηνά. Ακόμα κι όταν πόλεμοι, σεισμοί ή τσουνάμι ερημώνουν ολόκληρες χώρες, συνήθως οι διεθνείς προσπάθειες καταφέρνουν να αποτρέψουν το λιμό. Μολονότι εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι εξακολουθούν να μένουν πεινασμένοι σχεδόν καθημερινά, στις περισσότερες χώρες ελάχιστοι είναι εκείνοι που πεθαίνουν πραγματικά από την πείνα. Σίγουρα η φτώχεια προκαλεί πολλά άλλα προβλήματα υγείας και ο υποσιτισμός μειώνει το προσδόκιμο ζωής ακόμα και στις πιο πλούσιες χώρες του κόσμου. Για παράδειγμα, στη Γαλλία, 6 εκατομμύρια άνθρωποι (σχεδόν το 10% του πληθυσμού) υποφέρουν από διατροφική ανασφάλεια. Σηκώνονται το πρωί χωρίς να ξέρουν αν θα μπορέσουν να φάνε κάτι για μεσημέρι* συχνά πέφτουν για ύπνο πεινασμένοι- και η τροφή που καταφέρνουν να βρουν δεν είναι ισορροπημένη Η ΝΕΑ ΑΤΖΕΝΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΕΙΔΟΥΣ 15 και υγιεινή - πολύ άμυλο, ζάχαρη και αλάτι, κι όχι αρκετές πρωτεΐνες και βιταμίνες.3 Ωστόσο η διατροφική ανασφάλεια δεν είναι λιμός και η Γαλλία του 21ου αιώνα δεν είναι η Γαλλία του 1694. Ακόμα και στις χειρότερες φτωχογειτονιές του Μποβέ ή του Παρισιού, οι άνθρωποι δεν πεθαίνουν επειδή δεν έχουν φάει για ολόκληρες εβδομάδες. Η ίδια μεταμόρφωση έχει συμβεί σε πολλές άλλες χώρες, με πιο χαρακτηριστική την Κίνα. Για χιλιάδες χρόνια, ο λιμός παραμόνευε κάθε κινέζικο καθεστώς, από τον Κίτρινο Αυτοκράτορα μέχρι τους κόκκινους κομμουνιστές. Πριν από μερικές δεκαετίες, η Κίνα ήταν συνώνυμο της έλλειψης τροφίμων. Δεκάδες εκατομμύρια Κινέζοι πέθαναν από πείνα κατά τη διάρκεια του καταστροφικού Μεγάλου Άλματος Μπροστά και οι ειδικοί προέβλεπαν συστηματικά ότι το πρόβλημα διαρκώς θα χειροτέρευε. Το 1974 έγινε η πρώτη Παγκόσμια Διάσκεψη Τροφίμων στη Ρώμη και οι αντιπρόσωποι βρέθηκαν μπροστά σε σενάρια Αποκάλυψης. Πληροφορήθηκαν ότι δεν υπήρχε τρόπος να σιτιστεί το ένα δισεκατομμύριο του πληθυσμού της Κίνας και ότι η πολυπληθέστερη χώρα του κόσμου βάδιζε στην καταστροφή. Στην πραγματικότητα, βάδιζε προς το μεγαλύτερο οικονομικό θαύμα στην ιστορία. Από το 1974, εκατοντάδες εκατομμύρια Κινέζοι έχουν ξε- φύγει από τη φτώχεια, και μολονότι εκατοντάδες εκατομμύρια εξακολουθούν να υποφέρουν από στερήσεις και υποσιτισμό, για πρώτη φορά στην καταγεγραμμέ- νη της ιστορία η Κίνα έχει πλέον ελευθερωθεί από το λιμό. Μάλιστα, σήμερα στις περισσότερες χώρες η υπερβολική κατανάλωση τροφίμων έχει γίνει πολύ χειρότερο πρόβλημα από την ασιτία. Τον 18ο αιώνα, η Μαρία Αντουανέτα υποτίθεται πως συμβούλεψε τις πεινασμένες μάζες να φάνε παντεσπάνι αν τους είχε τελειώσει το ψωμί. Σήμερα οι φτωχοί ακολουθούν κατά γράμμα αυτή τη συμβουλή. Ενώ οι πλούσιοι κάτοικοι του Μπέβερλι Χιλς τρώνε μαρουλοσαλάτα και τόφου στον ατμό με κινόα, στις παραγκουπόλεις και τα γκέτο οι φτωχοί καταβροχθίζουν γλυκά, γαριδάκια, χάμπουργκερ και πίτσες. Το 2014, περισσότεροι από 2,1 δισεκατομμύρια άνθρωποι ήταν υπέρβαροι, σε σύγκριση με τα 850 εκατομμύρια που υπέφεραν από υποσιτισμό. Μέχρι το 2030 αναμένεται να είναι υπέρβαρη η μισή ανθρωπότητα.4 Το 2010, ο λιμός και ο υποσιτισμός μαζί σκότωσαν περίπου 1 εκατομμύριο ανθρώπους, ενώ η παχυσαρκία σκότωσε 3 εκατομμύρια.5 Αόρατες αρμάδες Μετά το λιμό, ο μεγαλύτερος εχθρός της ανθρωπότητας ήταν οι επιδημίες και οι λοιμώδεις νόσοι. Οι πολύβουες πόλεις που συνδέονταν μεταξύ τους με ένα ατελείωτο ρεύμα εμπόρων, αξιωματούχων και προσκυνητών ήταν το θεμέλιο του 16 HOMO DEUS ανθρώπινου πολιτισμού αλλά και το ιδανικό εκτροφείο παθογόνων οργανισμών. Ετσι, οι άνθρωποι στην αρχαία Αθήνα ή τη μεσαιωνική Φλωρεντία ζούσαν τη ζωή τους γνωρίζοντας ότι μπορεί την επόμενη εβδομάδα να αρρώσταιναν και να πέθαιναν ή ότι μπορεί ξαφνικά να ξεσπούσε μια επιδημία και να ξεκλήριζε μια κι έξω όλη τους την οικογένεια. Το πιο διάσημο τέτοιο ξέσπασμα, ο λεγόμενος Μαύρος Θάνατος, ξεκίνησε κάπου στην ανατολική ή την κεντρική Ασία στη δεκαετία του 1330, όταν το βακτήριο Yersinia pestis άρχισε να προσβάλλει ανθρώπους που είχαν τσιμπηθεί από ψύλλους. Από εκεί, καβάλα σ’ ένα στρατό από ποντίκια και ψύλλους, η επιδημία εξαπλώθηκε γρήγορα στην Ασία, την Ευρώπη και τη βόρεια Αφρική, φτάνοντας μέσα σε λιγότερο από είκοσι χρόνια ώς τις ακτές του Ατλαντικού Ωκεανού. Πέ- θαναν από 75 ώς 200 εκατομμύρια άνθρωποι — πάνω από το ένα τέταρτο του πληθυσμού της Ευρασίας. Στην Αγγλία, πέθαναν τέσσερις στους δέκα ανθρώπους και ο πληθυσμός, από 3,7 εκατομμύρια που ήταν πριν από την επιδημία, μειώθηκε μετά από αυτή στα 2,2 εκατομμύρια. Η πόλη της Φλωρεντίας έχασε τους μι- σούς από τους 100.000 κατοίκους της.6 2. Οι άνθρωποι του Μεσαίωνα προσωποποιούσαν τον Μαύρο Θάνατο σαν μια φρικτή δαιμονική μορφή πέρα από τον έλεγχο ή την αντίληψη των ανθρώπων. Η ΝΕΑ ΑΤΖΕΝΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΕΙΔΟΥΣ 17 3.0 πραγματικός ένοχος ήταν το μικροσκοπικό βακτήριο Yersinia pestis.1 Οι Αρχές ήταν εντελώς ανήμπορες μπροστά στην καταστροφή. Πέρα από το να οργανώνουν ομαδικές προσευχές και λιτανείες, δεν είχαν την παραμικρή ιδέα πώς να σταματήσουν την εξάπλωση της επιδημίας - πόσο μάλλον να τη γιατρέψουν. Μέχρι τη σύγχρονη εποχή, οι άνθρωποι έριχναν την ευθύνη για τις αρρώστιες στον κακό αέρα, σε μοχθηρούς δαίμονες και οργισμένους θεούς, και δεν υποπτεύονταν καν την ύπαρξη βακτηρίων και ιών. Ήταν έτοιμοι να πιστέψουν σε αγγέλους και νεράιδες, αλλά δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι ένας μικρο- σκοπικός ψύλλος ή μια σταγόνα νερό μπορεί να περιείχε μια ολόκληρη αρμάδα θανάσιμων αρπακτικών. Ο Μαύρος Θάνατος δεν ήταν ένα μοναδικό γεγονός ούτε και η χειρότερη επιδημία στην ιστορία. Επιδημίες ακόμα πιο καταστροφικές έπληξαν την Αμερική, την Αυστραλία και τα νησιά του Ειρηνικού μετά την άφιξη των πρώτων Ευρωπαίων. Οι εξερευνητές και οι άποικοι έφεραν μαζί τους, χωρίς να το γνωρίζουν, νέες λοιμώδεις νόσους, απέναντι στις οποίες οι αυτόχθονες δεν είχαν την παραμικρή ανοσία. Το αποτέλεσμα ήταν να πεθάνει μέχρι και το 90% του ντόπιου πληθυσμού.8 Στις 5 Μαρτίου 1520, ένας ισπανικός στολίσκος απέπλευσε από το νησί της Κούβας για να πάει στο Μεξικό. Τα πλοία μετέφεραν 900 ισπανούς στρατιώ- 18 HOMO DEUS τες μαζί με άλογα, πυροβόλα όπλα και μερικούς αφρικανούς σκλάβους. Ένας από τους σκλάβους, ο Φρανθίσκο ντε Εγκία, μετέφερε ένα πολύ πιο θανατηφόρο φορτίο. Ο Φρανθίσκο δεν το ήξερε, αλλά κάπου ανάμεσα στα τρισεκατομμύρια των κυττάρων του υπήρχε μια ενεργοποιημένη ωρολογιακή βιολογική βόμβα: ο ιός της ευλογιάς. Όταν ο Φρανθίσκο αποβιβάστηκε στο Μεξικό, ο ιός άρχισε να πολλαπλασιάζεται με γεωμετρική πρόοδο μέσα στο σώμα του και ξέσπασε τελικά με ένα τρομερό εξάνθημα που απλώθηκε στην επιδερμίδα του. Ο Φρανθίσκο ανέβασε πυρετό και έπεσε στο κρεβάτι, στο σπίτι μιας οικογένειας αυτοχθόνων Αμερικανών, στην πόλη Κεμποαλάν. Κόλλησε τα μέλη της οικογένειας κι αυτά κόλλησαν τους γείτονες. Μέσα σε δέκα μέρες το Κεμποαλάν είχε μετατραπεί σε νεκροταφείο. Οι πρόσφυγες μετέδωσαν την ασθένεια από το Κεμποαλάν στις γειτονικές πόλεις. Καθώς η μια πόλη μετά την άλλη παραδινόταν στην επιδημία, νέα κύματα τρομοκρατημένων προσφύγων διέδωσαν την αρρώστια σε όλο το Μεξικό κι ακόμα πιο πέρα. Οι Μάγια στη χερσόνησο του Γιουκατάν πίστευαν ότι τρεις μοχθηροί θεοί -ο Εκπέτζ, ο Ουζανκάκ και ο Σοτζακάκ- πετούσαν από χωριό σε χωριό τη νύχτα και μόλυναν τους ανθρώπους με την αρρώστια. Οι Αζτέκοι θεωρούσαν υπεύθυνους τους θεούς Τεζκατλιπόκα και Ζιπετοτέκ ή ίσως τη μαύρη μαγεία των λευκών. Συμβουλεύτηκαν ιερείς και γιατρούς. Εκείνοι τούς συνέστησαν προσευχές, κρύα μπάνια, εντριβές με πίσσα και επάλειψη τ<υν πληγών με πολτό από λιωμένα μαύρα σκαθάρια. Τίποτα δεν έπιανε. Δεκάδες χιλιάδες πτώματα σάπιζαν στους δρόμους, χωρίς κανένας να τολμάει να τα πλησιάσει και να τα θάψει. Ολόκληρες οικογένειες πέθαναν μέσα σε λίγες μέρες και οι Αρχές διέταζαν το γκρέμισμα του σπιτιού πάνω στα πτώματα. Σε κάποιους οικισμούς, πέθανε ο μισός πληθυσμός. Τον Σεπτέμβριο του 1520, η επιδημία είχε φτάσει στην κοιλάδα του Μεξικού και τον Οκτώβριο διάβαινε τις πύλες της πρωτεύουσας των Αζτέκων, της Τενοτστιτλάν - μιας μεγαλειώδους μητρόπολης 250.000 κατοίκων. Μέσα σε δύο μήνες, είχε πεθάνει τουλάχιστον το ένα τρίτο του πληθυσμού, συμπεριλαμβανομένου και του αζτέκου αυτοκράτορα Κιτλαχουάκ. Ενώ τον Μάρτιο του 1520, όταν έφτασε ο ισπανικός στόλος, το Μεξικό φιλοξενούσε 22 εκατομμύρια ανθρώπους, τον Δεκέμβριο είχαν μείνει μόνο 14 εκατομμύρια. Η ευλογιά ήταν απλώς το πρώτο χτύπημα. Όσο οι νέοι ισπανοί αφέντες ασχολούνταν εντατικά με τον πλουτισμό τους και την εκμετάλλευση των ντόπιων, θανάσιμα κύματα γρίπης, ιλαράς και άλλων μεταδοτικών ασθενειών χτυπούσαν το Μεξικό το ένα μετά το άλλο, μέχρι που το 1580 ο πληθυσμός είχε μειωθεί σε λιγότερο από 2 εκατομμύρια.9 Δύο αιώνες αργότερα, στις 18 Ιανουάριου 1778, ο βρετανός εξερευνητής καπετάνιος Τζέιμς Κουκ έφτανε στη Χαβάη. Τα νησιά της Χαβάης ήταν πυκνό- Η ΝΕΑ ΑΤΖΕΝΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΕΙΔΟΥΣ 19 κατοικημένα, με πληθυσμό μισό εκατομμύριο άτομα, που ζούσαν σε απόλυτη απομόνωση τόσο από την Ευρώπη όσο κι από την Αμερική και -κατά συνέπεια- δεν είχαν ποτέ εκτεθεί σε ευρωπαϊκές και αμερικανικές νόσους. Ο καπετάνιος Κουκ και οι άντρες του έφεραν στη Χαβάη τα πρώτα μικρόβια της γρίπης, της φυματίωσης και της σύφιλης. Στη συνέχεια, επισκέπτες από την Ευρώπη έφεραν τον τυφοειδή πυρετό και την ευλογιά. Το 1853, στη Χαβάη είχαν απομείνει μόνο 70.000 ψυχές.10 Οι επιδημίες συνέχιζαν να σκοτώνουν δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους ακόμα κι όταν είχε μπει για καλά ο 20ός αιώνας. Τον Ιανουάριο του 1918, στρατιώτες στα χαρακώματα της βόρειας Γαλλίας άρχισαν να πεθαίνουν κατά χιλιάδες από ένα ιδιαίτερα επιθετικό στέλεχος του ιού της γρίπης, που πήρε το όνομα «ισπανική γρίπη». Το μέτωπο ήταν το σημείο όπου κατέληγε το πιο αποτελεσματικό δίκτυο ανεφοδιασμού που είχε υπάρξει ποτέ στον κόσμο. Άντρες και πυρομαχικά συνέρρεαν από τη Βρετανία, τις ΗΠΑ, την Ινδία και την Αυστραλία. Πετρέλαιο έφτανε από τη Μέση Ανατολή, σιτηρά και βοδινό από την Αργεντινή, καουτσούκ από τη Μαλαισία και χαλκός από το Κονγκό. Για αντάλλαγμα, όλοι τους κόλλησαν ισπανική γρίπη. Μέσα σε λίγους μήνες, σχεδόν μισό δισεκατομμύριο άνθρωποι -το ένα τρίτο του παγκόσμιου πληθυσμού- είχαν νοσήσει από τον ιό. Στην Ινδία σκότωσε το 5% του πληθυσμού (15 εκατομμύρια άτομα). Στην Ταϊτή πέθανε το 14%. Στη Σαμόα το 20%. Στα ορυχεία χαλκού του Κονγκό πέθανε ένας στους πέντε εργάτες. Συνολικά η πανδημία σκότωσε από 50 ώς 100 εκατομμύρια ανθρώπους μέσα σε λιγότερο από ένα χρόνο. Ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος σκότωσε 40 εκατομμύρια από το 1914 ώς το 1918.11 Παράλληλα με αυτά τα επιδημιολογικά τσουνάμι που έπλητταν την ανθρωπότητα κάθε μερικές δεκαετίες, οι άνθρωποι αντιμετώπιζαν και μικρότερα αλλά πιο τακτικά κύματα από λοιμώδεις ασθένειες, που σκότωναν εκατομμύρια κάθε χρόνο. Τα παιδιά που δεν είχαν ανοσία ήταν ιδιαίτερα ευάλωτα, γΓ αυτό κι οι ασθένειες αυτές αποκαλούνται συχνά «παιδικές». Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, σχεδόν το ένα τρίτο των παιδιών πέθαιναν πριν ενηλικιωθούν, από το συνδυασμό υποσιτισμού και ασθενειών. Κατά τη διάρκεια του τελευταίου αιώνα, η ανθρωπότητα έγινε ακόμα πιο ευάλωτη στις επιδημίες, εξαιτίας της αύξησης του πληθυσμού και της βελτίωσης των μεταφορών. Μια σύγχρονη μητρόπολη όπως το Τόκιο ή η Κινσάσα προσφέρει στους παθογόνους οργανισμούς ένα πολύ πλουσιότερο κυνηγετικό περιβάλλον από τη μεσαιωνική Φλωρεντία ή την Τενοτστιτλάν του 1520, και το παγκόσμιο δίκτυο μεταφορών είναι σήμερα ακόμα πιο αποτελεσματικό απ’ ό,τι το 1918. Ένας ιός από την Ισπανία μπορεί να φτάσει στο Κονγκό ή την Ταΐτή σε 20 HOMO DEUS λιγότερο από είκοσι τέσσερις ώρες. Θα περιμέναμε λοιπόν να ζούμε σε μια επιδη- μιολογική κόλαση, με τον ένα θανατηφόρο λοιμό να εμφανίζεται μετά τον άλλο. Εντούτοις, τόσο η εμφάνιση όσο και ο αντίκτυπος των επιδημιών έχουν μειωθεί συντριπτικά τις τελευταίες δεκαετίες. Ειδικότερα, η παγκόσμια παιδική θνησιμότητα βρίσκεται στο χαμηλότερο σημείο που έχει υπάρξει ποτέ: λιγότερο από 5% των παιδιών πεθαίνουν προτού ενηλικιωθούν. Στον ανεπτυγμένο κόσμο το ποσοστό είναι λιγότερο από 1%.12 Αυτό το θαύμα οφείλεται στα πρωτοφανή επιτεύγματα της ιατρικής του 20ού αιώνα, που μας έδωσε τα εμβόλια, τα αντιβιοτικά, βελτιωμένες συνθήκες υγιεινής και πολύ καλύτερες ιατρικές υποδομές. Για παράδειγμα, η παγκόσμια εκστρατεία για τον εμβολιασμό κατά της ευλογιάς ήταν τόσο επιτυχημένη, που το 1979 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ανακοίνωσε ότι η ανθρωπότητα είχε νικήσει και η ευλογιά είχε εξαφανιστεί εντελώς. Ήταν η πρώτη επιδημία που κατάφερναν να εξαφανίσουν πλήρως από προσώπου γης οι άνθρωποι. Το 1967, η ευλογιά είχε προσβάλει 15 εκατομμύρια άτομα και είχε σκοτώσει τα 2 εκατομμύρια από αυτά, αλλά το 2014 δεν υπήρξε ούτε ένας άνθρωπος που να προσβλήθηκε ή να πέθανε από αυτή. Η νίκη ήταν τόσο ολοκληρωτική, που σήμερα ο ΠΟΥ έχει σταματήσει τους εμβολιασμούς ενάντια στην ευλογιά.13 Κάθε λίγα χρόνια, μας αναστατώνει το ξέσπασμα κάποιας νέας πιθανής επιδημίας, όπως η ΣΑΡΣ το 2002-3, η γρίπη των πτηνών το 2005, η γρίπη των χοίρων το 2009-10 και ο έμπολα το 2014. Ωστόσο, χάρη στα αποτελεσματικά μέτρα που λαμβάνονται, οι περιπτώσεις αυτές δεν έχουν προκαλέσει ώς τώρα παρά μόνο ένα συγκριτικά μικρό αριθμό θυμάτων. Ο ιός ΣΑΡΣ, για παράδειγμα, γέννησε αρχικά φόβους για έναν νέο Μαύρο Θάνατο, αλλά έληξε τελικά με το θάνατο λιγότερων από 1.000 ανθρώπων παγκοσμίους.14 Το ξέσπασμα του έμπολα στη δυτική Αφρική φάνηκε αρχικά να βγαίνει εκτός ελέγχου και στις 26 Σεπτεμβρίου 2014 ο ΠΟΥ τον περιέγραψε ως τον «σοβαρότερο κίνδυνο για τη δημόσια υγεία που έχει εμφανιστεί στη σύγχρονη εποχή».15 Εντούτοις, μέχρι τις αρχές του 2015, η επιδημία είχε ανασχεθεί και τον Ιανουάριο του 2016 ο ΠΟΥ ανακοίνωσε ότι είχε τελειώσει. Προσέβαλε 30.000 ανθρώπους (σκοτώνοντας τους 11.000 από αυτούς), προκάλεσε τεράστια οικονομική ζημιά σε όλη τη δυτική Αφρική και εξαπέλυσε κύματα αγωνίας σε όλο τον κόσμο· δεν εξαπλώθηκε όμως πέρα από τη δυτική Αφρική και οι θάνατοι που προκάλεσε δεν πλησίασαν καν την κλίμακα της ισπανικής γρίπης ή της επιδημίας ευλογιάς στο Μεξικό. Ακόμα και η τραγωδία του AIDS, η μεγαλύτερη -όπως φαίνεται- ιατρική αποτυχία των τελευταίων δεκαετιών, μπορεί να θεωρηθεί σαν σημάδι προόδου. Από το πρώτο μεγάλο ξέσπασμα της ασθένειας στις αρχές της δεκαετίας του Η ΝΕΑ ΑΤΖΕΝΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΕΙΔΟΥΣ 21 1980, έχουν πεθάνει από AIDS πάνω από 30 εκατομμύρια άνθρωποι και δεκάδες εκατομμύρια ακόμα έχουν υποστεί βαρύτατες σωματικές και ψυχολογικές βλάβες. Η νέα επιδημία ήταν δύσκολο να κατανοηθεί και να αντιμετωπιστεί, επειδή το AIDS είναι μια εξαιρετικά ύπουλη ασθένεια. Ενώ ένας άνθρωπος που προσβάλλεται από τον ιό της ευλογιάς πεθαίνει μέσα σε μερικές μέρες, ένας ορο- θετικός ασθενής μπορεί να δείχνει απόλυτα υγιής για εβδομάδες ή και μήνες, μεταδίδοντας εν αγνοία του την ασθένεια σε άλλους. Επιπλέον, ο ίδιος ο ιός HIV δεν σκοτώνει. Καταστρέφει όμως το ανοσοποιητικό σύστημα, εκθέτοντας έτσι τον ασθενή σε πολλές άλλες ασθένειες. Αυτές οι δευτερογενείς ασθένειες είναι που σκοτώνουν στην πραγματικότητα τα θύματα του AIDS. Έτσι, όταν το AIDS άρχισε να διαδίδεται, ήταν πολύ δύσκολο να καταλάβουμε τι συνέβαινε. Όταν το 1981 εισήχθησαν σε ένα νοσοκομείο της Νέας Υόρκης δύο ασθενείς που ο ένας πέθαινε φαινομενικά από πνευμονία και ο άλλος από καρκίνο, δεν ήταν καθόλου προφανές ότι ήταν στην πραγματικότητα θύματα του ιού HIV, ο οποίος μπορεί να τους είχε προσβάλει μήνες ή και χρόνια νωρίτερα.16 Ωστόσο, παρ’ όλες αυτές τις δυσκολίες, όταν η ιατρική κοινότητα συνειδητοποίησε την ύπαρξη της νέας επιδημίας, οι επιστήμονες χρειάστηκαν περίπου δύο χρόνια για να την αναγνωρίσουν, να καταλάβουν τον τρόπο μετάδοσης του ιού και να αρχίσουν να προτείνουν αποτελεσματικούς τρόπους για την επιβράδυνση της επιδημίας. Μέσα σε δέκα ακόμα χρόνια, καινούργια φάρμακα μετέτρεψαν το AIDS από θανατική καταδίκη σε χρόνια πάθηση (τουλάχιστον για όσους είχαν αρκετά χρήματα για να πληρώσουν τη θεραπεία).17 Σκεφτείτε μόνο τι θα είχε συμβεί αν το AIDS είχε εμφανιστεί το 1581 αντί για το 1981. Κατά πάσα πιθανότητα, κανείς δεν θα είχε καταλάβει τότε τι προκαλούσε την επιδημία, πώς περνούσε από άτομο σε άτομο ή πώς θα μπορούσε να ανασχεθεί (πόσο μάλλον να θεραπευτεί). Κάτω από αυτές τις συνθήκες, το AIDS μπορεί να είχε σκοτώσει πολύ μεγαλύτερο ποσοστό του ανθρώπινου γένους, φτάνοντας ή ίσως και ξεπερνώντας τον Μαύρο Θάνατο. Παρά τον φρικτό απολογισμό του AIDS και παρά τα εκατομμύρια που πεθαίνουν κάθε χρόνο από παλαιότατες ασθένειες όπως η ελονοσία, οι επιδημίες αποτελούν σήμερα πολύ μικρότερη απειλή για την ανθρωπότητα απ’ ό,τι τις προηγούμενες χιλιετίες. Η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων πεθαίνουν από μη μεταδοτικές ασθένειες, όπως ο καρκίνος και οι καρδιοπάθειες, ή απλώς από γηρατειά.18 (Παρεμπιπτόντως, ο καρκίνος και οι καρδιοπάθειες δεν είναι βέβαια νέες ασθένειες - υπάρχουν ήδη από την αρχαιότητα. Ωστόσο, σε παλιότερες εποχές, οι άνθρωποι που ζούσαν αρκετά ώστε να πεθάνουν από αυτές ήταν συγκριτικά λίγοι.) Πολλοί φοβούνται ότι η νίκη αυτή είναι προσωρινή και ότι κάποιος άγνωστος ξάδερφος του Μαύρου Θανάτου μάς περιμένει στη γωνία. Κανείς δεν μπορεί να 22 HOMO DEUS εγγυηθεί ότι οι επιδημίες δεν θα επιστρέψουν, αλλά υπάρχουν βάσιμοι λόγοι να πιστεύουμε ότι, στην κούρσα των εξοπλισμών ανάμεσα στους γιατρούς και τα μικρόβια, οι γιατροί είναι γρηγορότεροι. Οι νέες μεταδοτικές ασθένειες εμφανίζονται κυρίως εξαιτίας τυχαίων μεταλλάξεων στο γονιδίωμα των παθογόνων οργανισμών. Οι μεταλλάξεις αυτές επιτρέπουν στα μικρόβια να περνάνε από τα ζώα στους ανθρώπους, να νικούν το ανθρώπινο ανοσοποιητικό σύστημα ή να αντιστέκονται σε φάρμακα όπως τα αντιβιοτικά. Αυτές οι μεταλλάξεις μάλλον συμβαίνουν και διαδίδονται γρηγορότερα σήμερα απ’ ό,τι στο παρελθόν, λόγω του αντίκτυπου της ανθρώπινης δραστηριότητας στο περιβάλλον.19 Ωστόσο, στην κούρσα ενάντια στην ιατρική, τα μικρόβια βασίζονται στο τυφλό χέρι της τύχης. Οι γιατροί, αντίθετα, βασίζονται σε πολύ περισσότερα από την τύχη. Μολονότι η επιστήμη οφείλει πάρα πολλά στις ακούσιες ευτυχείς ανακαλύψεις, οι γιατροί δεν ρίχνουν απλώς στην τύχη διάφορα χημικά σε δοκιμαστικούς σωλήνες, ελπίζοντας να πέσουν πάνω σε κάποιο καινούργιο φάρμακο. Κάθε χρόνο που περνάει, οι γιατροί συσσωρεύουν περισσότερες και πληρέστερες γνώσεις, τις οποίες χρησιμοποιούν για να σχεδιάζουν πιο αποτελεσματικά φάρμακα και θεραπείες. Συνεπώς, μολονότι το 2050 θα έχουμε αναμφίβολα να αντιμετωπίσουμε πιο ανθεκτικά μικρόβια, η ιατρική τότε θα είναι κατά πάσα πιθανότητα ικανή να τα αντιμετωπίσει πιο αποτελεσματικά απ’ ό,τι σήμερα.20 Το 2015, οι γιατροί ανακοίνωσαν την ανακάλυψη ενός εντελώς νέου είδους αντιβιοτικού -του Τεϊχούεοίϊη-, στο οποίο τα βακτήρια δεν έχουν ακόμα αντιστάσεις. Κάποιοι ειδικοί πιστεύουν ότι το ΤείχούΒοίίη μπορεί να αποδειχτεί ο καθοριστικός παράγοντας που θα αλλάξει τη μάχη ενάντια στα ιδιαίτερα ανθεκτικά μικρόβια.21 Οι επιστήμονες αναπτύσσουν επίσης νέες θεραπείες, οι οποίες λειτουργούν με ριζικά διαφορετικό τρόπο σε σχέση με την μέχρι τότε ιατρική. Για παράδειγμα, ορισμένα ερευνητικά εργαστήρια φιλοξενούν ήδη νανορομπότ, τα οποία μπορεί μια μέρα να ταξιδεύουν στο κυκλοφορικό μας σύστημα, να εντοπίζουν τις ασθένειες και να σκοτώνουν τους παθογόνους μικροοργανισμούς και τα καρκινικά κύτταρα.22 Οι μικροοργανισμοί μπορεί να έχουν 4 δισεκατομμύρια χρόνια συσσωρευμένης εμπειρίας στη μάχη με οργανικούς εχθρούς, αλλά δεν έχουν απολύτως καμία εμπειρία στη μάχη με βιονικούς θηρευτές, κι έτσι θα τους είναι διπλά δύσκολο να αναπτύξουν αποτελεσματικές άμυνες. Ενώ λοιπόν δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι κάποιο νέο ξέσπασμα του έμπολα ή ένα άγνωστο στέλεχος του ιού της γρίπης δεν θα εξαπλωθεί στην υφή- λιο σκοτώνοντας εκατομμύρια ανθρώπους, αν συμβεί δεν θα το θεωρήσουμε μια αναπόφευκτη φυσική καταστροφή. Αντίθετα, θα το θεωρήσουμε ασυγχώρητη ανθρώπινη αποτυχία και θα ζητήσουμε τα κεφάλια των υπευθύνων. Όταν, στα τέλη Η ΝΕΑ ΑΤΖΕΝΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΕΙΔΟΥΣ 23 του καλοκαιριού του 2014, για μερικές τρομακτικές εβδομάδες φαινόταν ότι ο έμπολα έπαιρνε το πάνω χέρι από τις παγκόσμιες υγειονομικές Αρχές, συγκροτήθηκαν εσπευσμένα εξεταστικές επιτροπές. Μια πρώτη αναφορά που δημοσιεύτηκε στις 18 Οκτωβρίου 2014, επέκρινε τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας για την απογοητευτική αντίδρασή του στο ξέσπασμα της ασθένειας και κατηγορούσε για την επιδημία τη διαφθορά και την ανεπάρκεια του αφρικανικού τμήματος του ΠΟΥ. Κριτική ασκήθηκε και στη διεθνή κοινότητα συνολικά επειδή δεν αντέδρασε αρκετά γρήγορα και δυναμικά. Αυτού του είδους η κριτική θεωρεί δεδομένο ότι η ανθρωπότητα διαθέτει τις γνώσεις και τα εργαλεία για να αποτρέπει τις επιδημίες. Κι αν, παρ’ όλα αυτά, μια επιδημία βγει εκτός ελέγχου, αυτό οφείλεται σε ανθρώπινη ανικανότητα και όχι σε θεϊκή οργή. Παρομοίως, το γεγονός ότι το AIDS συνέχισε να προσβάλλει και να σκοτώνει εκατομμύρια στην υποσαχάρια Αφρική, χρόνια αφότου οι γιατροί είχαν κατανοήσει το μηχανισμό του, θεωρείται δικαίως αποτέλεσμα ανθρώπινης αποτυχίας και όχι κακής τύχης. Έτσι, στον αγώνα ενάντια στις φυσικές μάστιγες όπως το AIDS και ο έμπολα, το παιχνίδι έχει γυρίσει υπέρ της ανθρωπότητας. Αλλά τι γίνεται με τους κινδύνους που είναι σύμφυτοι με την ίδια την ανθρώπινη φύση; Η βιοτεχνολογία μάς επιτρέπει να νικάμε τα βακτήρια και τους ιούς, αλλά την ίδια στιγμή μετατρέπει τους ανθρώπους σε μια πρωτοφανή απειλή. Τα ίδια τα εργαλεία που επιτρέπουν στους γιατρούς να αναγνωρίζουν και να θεραπεύουν γρήγορα τις νέες ασθένειες μπορεί επίσης να επιτρέψουν σε στρατούς και τρομοκράτες να κατασκευάσουν ακόμα πιο φρικτές ασθένειες και παθογόνους οργανισμούς της Ημέρας της Κρί- σεως. Είναι, επομένως, πιθανό μεγάλες επιδημίες να συνεχίσουν να απειλούν την ανθρωπότητα στο μέλλον μόνο αν τις δημιουργήσει η ίδια η ανθρωπότητα, υπηρετώντας κάποια αδίστακτη ιδεολογία. Η εποχή κατά την οποία η ανθρωπότητα ήταν αβοήθητη απέναντι στις φυσικές επιδημίες έχει τελειώσει. Αλλά μπορεί να μας λείψει. Η παραβίαση του νόμου της ζούγκλας Το τρίτο καλό νέο είναι ότι έχουν αρχίσει να εξαφανίζονται και οι πόλεμοι. Σε όλη την ιστορία, οι περισσότεροι άνθρωποι θεωρούσαν τον πόλεμο κάτι δεδομένο, ενώ η ειρήνη αποτελούσε μια προσωρινή και εύθραυστη κατάσταση. Οι διεθνείς σχέσεις διέπονταν από το νόμο της ζούγκλας, σύμφωνα με τον οποίο ακόμα κι αν δύο πολιτικές οντότητες είχαν μεταξύ τους ειρήνη, ο πόλεμος υπήρχε πάντα ως δυνατότητα. Για παράδειγμα, μολονότι η Γερμανία και η Γαλλία είχαν ειρήνη το 1913, όλοι γνώριζαν πως το 1914 μπορεί να ορμούσαν η μία στην άλλη. Όποτε οι 24 HOMO DEUS πολιτικοί, οι στρατηγοί, οι επιχειρηματίες και οι απλοί πολίτες έκαναν σχέδια για το μέλλον, πάντα άφηναν περιθώριο και για το ενδεχόμενο του πολέμου. Από τη Λίθινη Εποχή μέχρι την εποχή του ατμού κι από την Αρκτική μέχρι τη Σαχάρα, κάθε άτομο στη γη ήξερε ότι οι γείτονες μπορούσαν ανά πάσα στιγμή να εισβάλουν στην περιοχή μας, να νικήσουν το στρατό μας, να σφάξουν το λαό μας και να κατακτήσουν τον τόπο μας. Κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, αυτός ο νόμος της ζούγκλας επιτέλους παραβιάστηκε ή και καταργήθηκε. Στις περισσότερες περιοχές, οι πόλεμοι έγιναν πιο σπάνιοι από ποτέ. Ενώ στις αρχαίες αγροτικές κοινωνίες η ανθρώπινη βία προκαλούσε περίπου το 15% των θανάτων, κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα η βία προκάλεσε μόνο το 5% των θανάτων και στις αρχές του 21ου αιώνα ευθύνε- ται μόλις για το 1% της παγκόσμιας θνησιμότητας.23 Το 2012, πέθαναν περίπου 56 εκατομμύρια άτομα σε όλο τον κόσμο* οι 620.000 σκοτώθηκαν από ανθρώπινη βία (ο πόλεμος σκότωσε 120.000 ανθρώπους και το έγκλημα άλλες 500.000). Αντίθετα, 800.000 αυτοκτόνησαν και 1,5 εκατομμύριο πέθαναν από διαβήτη.24 Η ζάχαρη είναι πλέον πιο επικίνδυνη από την πυρίτιδα. Ακόμα πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι ένα διαρκώς αυξανόμενο τμήμα της ανθρωπότητας έχει φτάσει να βλέπει τον πόλεμο σαν κάτι αδιανόητο. Για πρώτη φορά στην ιστορία, όταν κυβερνήσεις, εταιρίες και ιδιώτες σκέφτονται το άμεσο μέλλον, πολλοί δεν συνυπολογίζουν τον πόλεμο ως πιθανό γεγονός. Τα πυρηνικά όπλα μετέτρεψαν τον πόλεμο ανάμεσα σε υπερδυνάμεις σε μια τρελή πράξη συλλογικής αυτοκτονίας κι έτσι ανάγκασαν τις ισχυρότερες χώρες στη γη να βρουν εναλλακτικούς και ειρηνικούς τρόπους για να επιλύουν τις διαφορές τους. Συγχρόνως, η παγκόσμια οικονομία έχει μετασχηματιστεί από υλική σε μια οικονομία βασισμένη στη γνώση. Στο παρελθόν, οι κύριες πηγές πλούτου ήταν υλικές κτήσεις, όπως χρυσωρυχεία, σιτοκαλλιέργειες και πετρελαιοπηγές. Σήμερα, η κύρια πηγή πλούτου είναι η γνώση. Κι ενώ μπορείς να κατακτήσεις μια πετρελαιοπαραγωγό περιοχή με τον πόλεμο, δεν μπορείς με τον ίδιο τρόπο να αποκτήσεις γνώση. Επομένως, καθώς η γνώση γινόταν ο πιο σημαντικός οικονομικός πόρος, ο πόλεμος έπαυε να είναι επικερδής κι άρχισε να περιορίζεται όλο και περισσότερο σε εκείνα τα μέρη του κόσμου -όπως η Μέση Ανατολή και η κεντρική Αφρική— που έχουν ακόμα παλιού τυπου υλική οικονομία. Το 1998, είχε νόημα για τη Ρουάντα να κατακτήσει και να λεηλατήσει τα πλούσια ορυχεία κολτανίου του γειτονικού Κονγκό, γιατί το ορυκτό αυτό βρισκόταν σε πολύ υψηλή ζήτηση για την κατασκευή κινητών τηλεφώνων και φορητών υπολογιστών και το Κονγκό διέθετε το 80% των παγκόσμιων αποθεμάτων. Η Ρουάντα κέρδιζε από το λεηλατημένο κολτάνιο 240 εκατομμύρια δολάρια το χρόνο. Για τη Η ΝΕΑ ΑΤΖΕΝΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΕΙΔΟΥΣ 25 φτωχή Ρουάντα ήταν πολλά λεφτά.25 Αντίθετα, για την Κίνα δεν θα είχε κανένα νόημα να εισβάλει στην Καλιφόρνια και να καταλάβει τη Σίλικον Βάλει, γιατί ακόμα κι αν οι Κινέζοι κατάφερναν με κάποιο τρόπο να επικρατήσουν στο πεδίο της μάχης, στη Σίλικον Βάλει δεν υπάρχουν ορυχεία σιλικόνης για να λεηλατήσουν. Αντίθετα, οι Κινέζοι έχουν βγάλει δισεκατομμύρια δολάρια από τη συνεργασία με γίγαντες της υψηλής τεχνολογίας, όπως η Απλ και η Μάικροσοφτ, αγοράζοντας τα προγράμματά τους και κατασκευάζοντας τα προϊόντα τους. Όσα έβγαζε η Ρουάντα σε έναν ολόκληρο χρόνο εκμετάλλευσης του κλεμμένου κονγκολέζικου κολτανίου, η Κίνα τα βγάζει σε μια μέρα ειρηνικού εμπορίου. Κατά συνέπεια, η λέξη «ειρήνη» έχει αποκτήσει καινούργιο νόημα. Οι προηγούμενες γενιές σκέφτονταν την ειρήνη σαν την προσωρινή απουσία πολέμου. Σήμερα σκεφτόμαστε την ειρήνη σαν τη μη δυνατότητα του πολέμου. Το 1913, όταν οι άνθρωποι έλεγαν ότι υπήρχε ειρήνη ανάμεσα στη Γαλλία και τη Γερμανία, εννοούσαν ότι «επί του παρόντος δεν υπάρχει πόλεμος ανάμεσα στη Γαλλία και τη Γερμανία, αλλά ποιος ξέρει τι θα γίνεται του χρόνου». Όταν λέμε σήμερα ότι υπάρχει ειρήνη ανάμεσα στη Γαλλία και τη Γερμανία, εννοούμε ότι είναι αδιανόητο, κάτω από οποιεσδήποτε προβλέψιμες περιστάσεις, να ξεσπάσει πόλεμος ανάμεσά τους. Τέτοια ειρήνη δεν υπάρχει μόνο ανάμεσα στη Γαλλία και τη Γερμανία, αλλά ανάμεσα στις περισσότερες (όχι όμως όλες) τις χώρες. Δεν υπάρχει κάποιο σενάριο που να προβλέπει για τον επόμενο χρόνο το ξέσπασμα ενός σοβαρού πολέμου ανάμεσα στη Γερμανία και την Πολωνία, ανάμεσα στην Ινδονησία και τις Φιλιππίνες ή ανάμεσα στη Βραζιλία και την Ουρουγουάη. Αυτή η νέα ειρήνη δεν είναι απλώς κάποια χίπικη φαντασίωση. Βασίζονται σε αυτή οι πεινασμένες για εξουσία κυβερνήσεις και οι άπληστες εταιρίες. Όταν η Μερσεντές σχεδιάζει τη στρατηγική πωλήσεών της στην ανατολική Ευρώπη, αγνοεί το ενδεχόμενο η Γερμανία να κατακτήσει την Πολωνία. Μια εταιρία που εισάγει φτηνό εργατικό δυναμικό από τις Φιλιππίνες δεν ανησυχεί μήπως η Ινδονησία εισβάλει εκεί του χρόνου. Όταν η κυβέρνηση της Βραζιλίας συνεδριάζει για να συζητήσει σχετικά με τον προϋπολογισμό της επόμενης χρονιάς, είναι αδιανόητο οτι μπορεί ξαφνικά ο υπουργός Άμυνας να σηκωθεί από τη θέση του, να χτυπήσει το χέρι στο τραπέζι και να φωνάξει, «Για μια στιγμή! Κι αν θελήσουμε να εισβάλουμε και να κατακτήσουμε την Ουρουγουάη; Αυτό δεν το υπολογίσατε. Πρέπει να κρατήσουμε 5 δις στην άκρη για να χρηματοδοτήσουμε αυτή την κατάκτηση». Φυσικά, εξακολουθούν να υπάρχουν κάποια μέρη όπου οι υπουργοί Άμυνας λένε ακόμα τέτοια πράγματα κι υπάρχουν περιοχές όπου η Νέα Ειρήνη δεν έχει καταφέρει να ριζώσει. Το ξέρω πολύ καλά αυτό, γιατί ζω σε μια τέτοια περιοχή. Αλλά αυτές αποτελούν την εξαίρεση. 26 HOMO DEUS Δεν υπάρχει, φυσικά, καμία εγγύηση ότι η Νέα Ειρήνη θα κρατήσει για πάντα. Όπως ακριβώς τα πυρηνικά όπλα έκαναν τη Νέα Ειρήνη εφικτή, έτσι κι οι μελλοντικές τεχνολογικές εξελίξεις μπορεί να ανοίξουν το δρόμο για νέες μορφές πολέμου. Ειδικότερα, ο κυβερνοπόλεμος μπορεί να αποσταθεροποιήσει τον κόσμο, δίνοντας ακόμα και σε μικρές χώρες ή σε μη κρατικούς φορείς τη δυνατότητα να πολεμήσουν αποτελεσματικά τις υπερδυνάμεις. Όταν οι ΗΠΑ έκαναν πόλεμο με το Ιράκ το 2003, προκάλεσαν χάος στη Βαγδάτη και τη Μοσούλη, αλλά στο Λος Άντζελες ή το Σικάγο δεν έπεσε ούτε μια βόμβα. Στο μέλλον, όμως, μια χώρα όπως η Βόρεια Κορέα ή το Ιράν θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει λογικές βόμβες για να κόψει την ηλεκτροδότηση στην Καλιφόρνια, να ανατινάξει διυλιστήρια στο Τέξας και να προκαλέσει συγκρούσεις τρένων στο Μίσιγκαν (η «λογική βόμβα» είναι κακόβουλο λογισμικό που τοποθετείται σε καιρό ειρήνης και ο χειρισμός του γίνεται από μακριά. Είναι πολύ πιθανό τα δίκτυα που διαχειρίζονται εγκαταστάσεις ζωτικών υποδομών στις ΗΠΑ και σε πολλές άλλες χώρες να είναι ήδη γεμάτα με τέτοια προγράμματα). Δεν πρέπει, ωστόσο, να συγχέουμε τη δυνατότητα με τα κίνητρα. Μολονότι ο κυβερνοπόλεμος γεννάει νέα μέσα καταστροφής, δεν προσθέτει αναγκαστικά σ’ αυτά και καινούργια κίνητρα. Τα τελευταία εβδομήντα χρόνια, η ανθρωπότητα δεν έχει παραβιάσει μόνο το νόμο της ζούγκλας, αλλά και το νόμο του Τσέχοφ. Ο Άντον Τσέχοφ είχε πει τη γνωστή φράση ότι ένα όπλο που εμφανίζεται στην πρώτη πράξη ενός έργου θα χρησιμοποιηθεί αναπόφευκτα στην τρίτη. Σε όλη την ιστορία, όταν κάποιος βασιλιάς ή αυτοκράτορας αποκτούσε ένα καινούργιο όπλο, έμπαινε αργά ή γρήγορα στον πειρασμό να το χρησιμοποιήσει. Ωστόσο από το 1945, η ανθρωπότητα έμαθε να αντιστέκεται σ’ αυτό τον πειρασμό. Το όπλο που εμφανίστηκε στην πρώτη πράξη του Ψυχρού Πολέμου δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ. Έχουμε συνηθίσει πια να ζούμε σε έναν κόσμο γεμάτο βόμβες που δεν έχουν ριχτεί και πυραύλους που δεν έχουν εκτοξευτεί κι έχουμε πια γίνει ειδικοί στην παραβίαση τόσο του νόμου της ζούγκλας όσο και του νόμου του Τσέχοφ. Αν κάποια στιγμή οι νόμοι αυτοί βρεθούν μπροστά μας, θα είναι δική μας ευθύνη - κι όχι η αναπόδραστη μοίρα μας. Αλλά τι γίνεται με την τρομοκρατία; Ακόμα κι αν οι κεντρικές κυβερνήσεις και τα ισχυρά κράτη έχουν μάθει να δείχνουν αυτοσυγκράτηση, οι τρομοκράτες μπορεί να μην έχουν αναστολές να χρησιμοποιήσουν νέα και καταστροφικά όπλα. Η ανησυχητική αυτή πιθανότητα σίγουρα υπάρχει. Ωστόσο, η τρομοκρατία είναι μια στρατηγική αδυναμίας που υιοθετείται από εκείνους που δεν έχουν πραγματική εξουσία. Τουλάχιστον στο παρελθόν, η τρομοκρατία λειτουργούσε διασπείροντας το φόβο κι όχι προκαλώντας σημαντικές υλικές ζημιές. Οι τρομο- Η ΝΕΑ ΑΤΖΕΝΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΕΙΔΟΥΣ 27 ί-_- - ............................................ * ■ - ^ ν \(~ί¿—ΐ. 4. Πυρηνικοί πύραυλοι σε παρέλαση στη Ρωσία. Το όπλο που πάντα επιδεικνυόταν, αλλά ποτέ δεν χρησιμοποιήθηκε. κράτες δεν έχουν συνήθως την ισχύ να νικήσουν ένα στρατό, να καταλάβουν μια χώρα ή να καταστρέψουν ολόκληρες πόλεις. Το 2010, η παχυσαρκία και οι συναφείς παθήσεις σκότωσαν περίπου 3 εκατομμύρια άτομα, η τρομοκρατία σκότωσε συνολικά 7.697 ανθρώπους σε όλο τον κόσμο, τους περισσότερους σε αναπτυσσόμενες χώρες.26 Για τον μέσο Αμερικανό ή Ευρωπαίο, η Πέπσι και η Κόκα Κόλα αποτελούν πολύ πιο θανάσιμη απειλή από την Αλ Κάιντα. Πώς καταφέρνουν τότε οι τρομοκράτες να κυριαρχούν στα πρωτοσέλιδα και να μεταβάλλουν την πολιτική κατάσταση σε όλο τον κόσμο; Κάνοντας τους αντιπάλους τους να αντιδρούν υπερβολικά. Στην ουσία, η τρομοκρατία είναι ένα σόου. Οι τρομοκράτες σκηνοθετούν ένα τρομαχτικό θέαμα βίας που μαγνητίζει τη φαντασία μας και μας κάνει να αισθανόμαστε ότι επιστρέφουμε στο μεσαιωνικό χάος. Κατά συνέπεια, τα κράτη νιώθουν συχνά υποχρεωμένα να αντιδράσουν στο θέατρο της τρομοκρατίας με ένα σόου ασφάλειας, ενορχηστρώνοντας εντυπωσιακές επιδείξεις δύναμης, όπως η δίωξη ολόκληρων πληθυσμών ή η εισβολή σε άλλες χώρες. Στις περισσότερες περιπτώσεις, αυτή η υπερβολική αντίδραση στην τρομοκρατία αποτελεί πολύ μεγαλύτερη απειλή για την ασφάλειά μας απ’ ό,τι η ίδια η τρομοκρατία. Οι τρομοκράτες είναι σαν τη μύγα που προσπαθεί να διαλύσει ένα υαλοπω- λείο. Η μύγα είναι τόσο αδύναμη, που δεν μπορεί να ραγίσει ούτε ένα φλιτζανάκι. Οπότε βρίσκει έναν ταύρο, μπαίνει στο αυτί του κι αρχίζει να βουίζει. Ο ταύρος τρελαίνεται από το φόβο και το θυμό του και καταστρέφει το υαλοπωλείο. Αυτό 28 HOMO DEUS συνέβη στη Μέση Ανατολή την τελευταία δεκαετία. Οι φονταμενταλιστές ισλα- μιστές δεν θα μπορούσαν να ανατρέψουν μόνοι τους τον Σαντάμ Χουσέΐν. Αντί γι’ αυτό, εξόργισαν τις ΗΠΑ με τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου και οι ΗΠΑ κατέστρεψαν το υαλοπωλείο της Μέσης Ανατολής για λογαριασμό τους. Τώρα βασιλεύουν μέσα στα ερείπια. Από μόνοι τους οι τρομοκράτες είναι υπερβολικά αδύναμοι για να μας σύρουν πίσω στον Μεσαίωνα και να επανεδραιώσουν το νόμο της ζούγκλας. Μπορεί να μας προκαλούν, αλλά σε τελική ανάλυση όλα εξαρτώνται από την αντίδρασή μας. Αν ο νόμος της ζούγκλας αρχίσει ξανά να ισχύει, δεν θα φταίνε οι τρομοκράτες. Ο λιμός, οι επιδημίες και οι πόλεμοι θα συνεχίσουν μάλλον να έχουν εκατομμύρια θύματα στις ερχόμενες δεκαετίες. Ωστόσο δεν είναι πια αναπόφευκτες τραγωδίες, έξω από την κατανόηση και τον έλεγχο μιας άμοιρης ανθρωπότητας. Αντίθετα, έχουν γίνει διαχειρίσιμες προκλήσεις. Αυτό δεν μειώνει την οδύνη εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων που πλήττονται από τη φτώχεια· ή των εκατομμυρίων που αρρωσταίνουν κάθε χρόνο από ελονοσία, AIDS ή φυματίωση* ή των εκατομμυρίων που βρίσκονται παγιδευμένοι σε φαύλους κύκλους βίας στη Συρία, το Κονγκό ή το Αφγανιστάν. Το μήνυμα δεν είναι ότι η πείνα, οι επιδημίες και ο πόλεμος έχουν εξαφανιστεί από προσώπου γης κι ότι μπορούμε να σταματήσουμε να ανησυχούμε γι’ αυτά. Ακριβώς το αντίθετο. Σε όλη την ιστορία, οι άνθρωποι νόμιζαν ότι τα προβλήματα αυτά είναι άλυτα και γι’ αυτό δεν είχε νόημα να προσπαθήσει κανείς να τα σταματήσει. Οι άνθρωποι προσεύχονταν στον Θεό για ένα θαύμα, αλλά οι ίδιοι δεν έκαναν κάποια σοβαρή προσπάθεια να εξαλείψουν το λιμό, τις επιδημίες και τους πολέμους. Όσοι υποστηρίζουν ότι ο κόσμος του 2016 είναι το ίδιο πεινασμένος, άρρωστος και βίαιος με εκείνον του 1916 διαιωνίζουν αυτή την παμπάλαια ηττοπαθή άποψη. Υπονοούν ότι οι τεράστιες προσπάθειες που έκαναν οι άνθρωποι στη διάρκεια του 20ού αιώνα δεν κατάφεραν τίποτα και ότι η ιατρική έρευνα, οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις και οι πρωτοβουλίες για την ειρήνη ήταν όλες μάταιες. Αν είναι έτσι, ποιος ο λόγος να επενδύουμε το χρόνο και τους πόρους μας σε άλλες ιατρικές έρευνες, σε καινοτόμες οικονομικές μεταρρυθμίσεις ή σε νέες ειρηνευτικές πρωτοβουλίες; Η αναγνώριση των επιτευγμάτων του παρελθόντος στέλνει ένα μήνυμα ελπίδας και ευθύνης, που μας παροτρύνει να κάνουμε ακόμα μεγαλύτερες προσπάθειες στο μέλλον. Με δεδομένα τα επιτεύγματα του 20ού αιώνα, αν οι άνθρωποι συνεχίσουν να υποφέρουν από πείνα, επιδημίες και πολέμους, δεν μπορούμε πια να κατηγορούμε τη φύση ή τον Θεό. Είναι μέσα στις δυνατότητές μας να κάνουμε τα πράγματα καλύτερα και να περιορίσουμε ακόμα περισσότερο την οδύνη. Η ΝΕΑ ΑΤΖΕΝΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΕΙΔΟΥΣ 29 Ωστόσο, η παραδοχή του μεγαλείου των επιτευγμάτων μας στέλνει κι ένα άλλο μήνυμα: η ιστορία δεν ανέχεται το κενό. Αν τα περιστατικά λιμού, επιδημιών και πολέμου μειώνονται, κάτι άλλο θα πάρει τη θέση τους στην ανθρώπινη ατζέντα. Θα κάνουμε καλά να σκεφτούμε πολύ προσεχτικά τι θα είναι αυτό. Διαφορετικά, μπορεί να πετύχουμε ολοκληρωτική νίκη στα παλιά πεδία, αλλά να πιαστούμε εντελώς απροετοίμαστοι σε καινούργια μέτωπα. Ποια είναι τα σχέδια που θα μπουν πρώτα στην ατζέντα των ανθρώπων στη θέση του λιμού, των επιδημιών και των πολέμων τον 21ο αιώνα; Ένα βασικό εγχείρημα θα είναι η προστασία της ανθρωπότητας και ολόκληρου του πλανήτη από τους κινδύνους που ενυπάρχουν στην ίδια μας τη δύναμη. Έχουμε καταφέρει να θέσουμε υπό έλεγχο το λιμό, τις επιδημίες και τους πολέμους, σε μεγάλο βαθμό χάρη στην πρωτοφανή οικονομική μας ανάπτυξη, η οποία μας παρέχει άφθονη τροφή, φάρμακα, ενέργεια και πρώτες ύλες. Ωστόσο, αυτή ακριβώς η ανάπτυξη αποσταθεροποιεί την οικολογική ισορροπία του πλανήτη με αμέτρητους τρόπους, τους οποίους μόλις έχουμε αρχίσει να αντιλαμβανόμαστε. Η ανθρωπότητα έχει καθυστερήσει πολύ να αναγνωρίσει αυτό τον κίνδυνο και έχει κάνει ώς τώρα πολύ λίγα για να τον αντιμετωπίσει. Παρά τα λόγια για τη μόλυνση, την υπερθέρμανση του πλανήτη και την κλιματική αλλαγή, οι περισσότερες χώρες δεν έχουν κάνει ακόμα κάποια σοβαρή οικονομική ή πολιτική θυσία για να βελτιωθεί η κατάσταση. Όποτε έρχεται η στιγμή να διαλέξουν ανάμεσα στην οικονομική ανάπτυξη και την οικολογική σταθερότητα, οι πολιτικοί, οι δι- ευθύνοντες σύμβουλοι και οι ψηφοφόροι προτιμούν σχεδόν πάντα την ανάπτυξη. Στον 21 ο αιώνα πρέπει να τα καταφέρουμε καλύτερα, αν θέλουμε να αποφύγουμε την καταστροφή. Τι άλλο θα προσπαθήσει να πετύχει η ανθρωπότητα; Θα μας είναι αρκετό να επαναπαυτούμε στις δάφνες μας, να κρατάμε μακριά το λιμό, τις επιδημίες και τους πολέμους και να προστατεύουμε την οικολογική ισορροπία; Αυτός θα ήταν ίσως ο πιο συνετός δρόμος, αλλά μάλλον δεν είναι αυτός που θα ακολουθήσει η ανθρωπότητα. Οι άνθρωποι σπάνια είναι ικανοποιημένοι με αυτά που ήδη έχουν. Η πιο συνηθισμένη αντίδραση του ανθρώπινου νου στο επίτευγμα δεν είναι η ικανοποίηση, αλλά η επιθυμία για περισσότερα. Οι άνθρωποι πάντα ψάχνουν για κάτι καλύτερο, μεγαλύτερο, νοστιμότερο. Όταν η ανθρωπότητα θα έχει πια τεράστιες νέες δυνάμεις και όταν η απειλή του λιμού, των επιδημιών και του πολέμου θα έχει αρθεί οριστικά, τι θα κάνουμε τότε; Τι θα κάνουν όλη μέρα οι επιστήμονες, οι επενδυτές, οι τραπεζίτες και οι πρόεδροι; Θα γράφουν ποιήματα; Η επιτυχία φέρνει φιλοδοξία και τα πρόσφατα επιτεύγματά μας σπρώχνουν τώρα την ανθρωπότητα στο κυνήγι ακόμα πιο τολμηρών στόχων. Έχοντας πια 30 HOMO DEUS εξασφαλίσει πρωτοφανή επίπεδα ευημερίας, υγείας και αρμονίας και με δεδομένο το παρελθόν μας και τις τωρινές μας αξίες, οι επόμενοι στόχοι της ανθρωπότητας θα είναι πιθανότατα η αθανασία, η ευτυχία και η θεϊκότητα. Αφού θα έχουμε μειώσει τη θνησιμότητα από το λιμό, τις επιδημίες και τους πολέμους, θα προσπαθήσουμε τώρα να ξεπεράσουμε τα γηρατειά κι ακόμα και τον ίδιο το θάνατο. Αφού θα έχουμε σώσει τους ανθρώπους από την αθλιότητα και τη δυστυχία, τώρα θα προσπαθήσουμε να τους κάνουμε με θετικό τρόπο ευτυχισμένους. Κι αφού θα έχουμε υψώσει την ανθρωπότητα πάνω από το επίπεδο του ζωώδους αγώνα για την επιβίωση, τώρα θα βάλουμε στόχο να αναβαθμίσουμε τους ανθρώπους σε θεούς και να μετατρέψουμε τον χόμο σάπιενς σε χόμο ντέους. Οι τελευταίες μέρες του θανάτου Στον 21ο αιώνα, οι άνθρωποι θα κάνουν μάλλον μια σοβαρή απόπειρα να πετύ- χουν την αθανασία. Ο αγώνας ενάντια στα γηρατειά και το θάνατο θα είναι απλώς η συνέχεια του τιμημένου αγώνα ενάντια στο λιμό και την αρρώστια και θα δηλώνει την υπέρτατη αξία της σύγχρονης κουλτούρας: την αξία της ανθρώπινης ζωής. Μας υπενθυμίζουν διαρκώς ότι η ανθρώπινη ζωή είναι η υψηλότερη αξία στο σύμπαν. Το λένε όλοι: οι δάσκαλοι στα σχολεία, οι πολιτικοί στα κοινοβούλια, οι δικηγόροι στα δικαστήρια και οι ηθοποιοί στις θεατρικές σκηνές. Η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, που υιοθετήθηκε από τον ΟΗΕ μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο -η οποία μάλλον είναι ό,τι πιο κοντινό σε ένα παγκόσμιο σύνταγμα διαθέτουμε-, δηλώνει κατηγορηματικά ότι «το δικαίωμα στη ζωή» είναι η πιο θεμελιώδης αξία. Εφόσον ο θάνατος αποτελεί κατάφωρη παραβίαση αυτού του δικαιώματος, αποτελεί έγκλημα κατά της ανθρωπότητας και οφείλουμε να του κηρύξουμε τον πόλεμο. Σε όλη την ιστορία, οι θρησκείες και οι ιδεολογίες δεν καθαγίαζαν την ίδια τη ζωή. Καθαγίαζαν πάντα κάτι πάνω ή πέρα από την επίγεια ύπαρξη κι έδειχναν, κατά συνέπεια, μεγάλη ανοχή απέναντι στο θάνατο. Κάποιες από αυτές, μάλιστα, συμπαθούσαν απροκάλυπτα τον Χάρο. Επειδή ο χριστιανισμός, το Ισλάμ και ο ινδουισμός επέμεναν ότι το νόημα της ζωής μας εξαρτάται από τη μοίρα μας στη μετά θάνατο ζωή, έβλεπαν το θάνατο σαν ένα ζωτικής σημασίας και θετικό κομμάτι του κόσμου. Οι άνθρωποι πεθαίνουν επειδή το όρισε ο Θεός κι η στιγμή του θανάτου τους είναι μια ιερή μεταφυσική εμπειρία, γεμάτη νόημα. Όταν ένας άνθρωπος ετοιμαζόταν να αφήσει την τελευταία του πνοή, ήταν η στιγμή να κα- λέσουν ιερείς, ραβίνους και σαμάνους* να γίνει ο απολογισμός της ζωής του· και να αποδεχτεί τον πραγματικό του ρόλο στο σύμπαν. Προσπαθήστε μόνο να φα Η ΝΕΑ ΑΤΖΕΝΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΕΙΔΟΥΣ 31 νταστείτε το χριστιανισμό, το Ισλάμ ή τον ινδουισμό σε έναν κόσμο χωρίς θάνατο - που θα ήταν επίσης ένας κόσμος χωρίς παράδεισο, κόλαση ή μετενσάρκωση. Η σύγχρονη επιστήμη και η σύγχρονη κουλτούρα βλέπουν εντελώς διαφορετικά τη ζωή και το θάνατο. Δεν αντιμετωπίζουν το θάνατο σαν μεταφυσικό μυστήριο και σίγουρα δεν τον θεωρούν πηγή του νοήματος της ζωής. Για τους σύγχρονους ανθρώπους, ο θάνατος είναι περισσότερο ένα τεχνικό πρόβλημα που μπορούμε και πρέπει να λύσουμε. Πώς ακριβώς πεθαίνουν οι άνθρωποι; Τα μεσαιωνικά παραμύθια απεικόνιζαν το Θάνατο σαν μια μορφή με μαύρη κάπα και κουκούλα, με ένα μεγάλο δρεπάνι στο χέρι. Ο άνθρωπος ζει τη ζωή του, ανησυχεί για το ένα και για το άλλο, τρέχει εδώ κι εκεί, όταν ξαφνικά εμφανίζεται μπροστά του ο Μεγάλος Θεριστής, τον χτυπάει στον ώμο με το σκελετωμένο του δάχτυλο και του λέει «Έλα!» Κι ο άν- θρωπος εκλιπαρεί: «Όχι, σε ικετεύω! Περίμενε ένα χρόνο ακόμα, ένα μήνα, μια μέρα!» Αλλά η μορφή με την κουκούλα φωνάζει: «Όχι! Πρέπει να έρθεις ΤΩΡΑ!» Κι έτσι πεθαίνουμε. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, οι άνθρωποι δεν πεθαίνουν επειδή μια μορφή με μαύρη κάπα τούς χτυπάει στον ώμο ή επειδή το όρισε ο Θεός ή επειδή η θνητότητα είναι ουσιώδες μέρος κάποιου μεγάλου κοσμικού σχεδίου. Οι άνθρωποι πεθαίνουν πάντα εξαιτίας κάποιας τεχνικής βλάβης. Η καρδιά σταματάει να αντλεί αίμα. Η κεντρική αρτηρία βουλώνει από συσσώρευση λίπους. Καρκινικά κύτταρα εξαπλώνονται στο συκώτι. Και τι φταίει για αυτά τα τεχνικά προβλήματα; Άλλα τεχνικά προβλήματα. Η καρδιά σταματάει να αντλεί αίμα επειδή δεν φτάνει αρκετό οξυγόνο στον καρδιακό μυ. Τα καρκινικά κύτταρα εξαπλώνονται επειδή π ! I ! ( 5.0 θάνατος προσωποποιημένος ως Μεγάλος Θεριστής στη μεσαιωνική τέχνη. 32 HOMO DEUS μια τυχαία γενετική μετάλλαξη τροποποίησε τις εντολές τους. Στους πνεύμονες μου εγκαθίστανται μικρόβια επειδή φταρνίστηκε κάποιος στο μετρό. Δεν υπάρχει τίποτα μεταφυσικό. Πρόκειται μόνο για τεχνικά προβλήματα. Και κάθε τεχνικό πρόβλημα έχει μια τεχνική λύση. Δεν χρειάζεται λοιπόν να περιμένουμε τη Δευτέρα Παρουσία για να νικήσουμε το θάνατο. Μπορούν να το πετύχουν δυο σπασίκλες σ’ ένα εργαστήριο. Αν ο θάνατος ήταν παραδοσιακά αρμοδιότητα των ιερέων και των θεολόγων, τώρα αναλαμβάνουν οι επιστήμονες. Μπορούμε να σκοτώσουμε τα καρκινικά κύτταρα με χημειοθεραπεία και με να- νορομπότ. Μπορούμε να εξολοθρεύσουμε τα μικρόβια στους πνεύμονες με αντιβιοτικά. Αν η καρδιά σταματήσει να χτυπάει, μπορούμε να την ξαναζωντανέψουμε με φάρμακα και με ηλεκτρικές εκκενώσεις - κι αν δεν πιάσει αυτό, μπορούμε να μεταμοσχεύσουμε καινούργια καρδιά. Η αλήθεια είναι ότι ακόμα δεν έχουμε λύσεις για όλα τα τεχνικά προβλήματα. Αλλά αυτός ακριβώς είναι ο λόγος που επενδύουμε τόσο χρόνο και χρήμα στην έρευνα για τον καρκίνο, τα μικρόβια, τη γενετική και τη νανοτεχνολογία. Ακόμα κι οι απλοί άνθρωποι που δεν συμμετέχουν στην επιστημονική έρευνα έχουν συνηθίσει να θεωρούν το θάνατο σαν τεχνικό πρόβλημα. Όταν μια γυναίκα πηγαίνει στο γιατρό της και ρωτάει «Γιατρέ, τι έχω;», ο γιατρός μπορεί να πει «Έχετε γρίπη» ή «Έχετε φυματίωση» ή «Έχετε καρκίνο». Ποτέ όμως δεν θα πει «Έχετε θάνατο». Κι όλοι έχουμε την εντύπωση ότι η γρίπη, η φυματίωση και ο καρκίνος είναι τεχνικά προβλήματα, για τα οποία μπορεί κάποτε να έχουμε μια τεχνική λύση. Ακόμα κι όταν οι άνθρωποι χάνουν τη ζωή τους σε έναν τυφώνα, σε τροχαίο δυστύχημα ή σε πόλεμο, θεωρούμε το θάνατό τους μάλλον σαν τεχνική αποτυχία που θα μπορούσε και θα έπρεπε να έχει προληφθεί. Αν μόνο η κυβέρνηση είχε υιοθετήσει καλύτερη πολιτική· αν ο δήμος είχε κάνει σοιστά τη δουλειά του- κι αν ο στρατιωτικός διοικητής είχε πάρει μια καλύτερη απόφαση, ο θάνατος θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί. Ο θάνατος έχει γίνει σχεδόν αυτόματα αιτία για μηνύσεις και έρευνες. «Πώς είναι δυνατόν να πέθαναν; Κάποιος, κάπου έκανε λάθος». Η πλειονότητα των επιστημόνων, των γιατρών και των μελετητών εξακολουθούν να κρατούν αποστάσεις από το να ονειρεύονται ευθέως την αθανασία, λέγοντας ότι προσπαθούν μόνο να ξεπεράσουν το ένα ή το άλλο συγκεκριμένο πρόβλημα. Ωστόσο, επειδή τα γηρατειά και ο θάνατος δεν είναι παρά αποτέλεσμα επιμέρους προβλημάτων, δεν υπάρχει κάποιο σημείο στο οποίο οι γιατροί και οι επιστήμονες θα σταματήσουν και θα δηλώσουν: «Ώς εδώ κι ούτε βήμα παραπέρα. Νικήσαμε τη φυματίωση και τον καρκίνο, αλλά δεν θα κουνήσουμε ούτε δάχτυλο για να πολεμήσουμε το Αλτσχάιμερ. Οι άνθρωποι μπορούν να συ- Η ΝΕΑ ΑΤΖΕΝΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΕΙΔΟΥΣ 33 νεχίσουν να πεθαίνουν απ’ αυτό». Η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου δεν λέει ότι οι άνθρωποι έχουν «το δικαίωμα να ζουν μέχρι να φτάσουν τα ενενήντα». Λέει ότι κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα να ζει, τέρμα. Το δικαίωμα δεν έχει ημερομηνία λήξης. Ως εκ τούτου, μια διαρκώς αυξανόμενη μειονότητα επιστημόνων και στοχαστών μιλούν πλέον πιο ανοιχτά και δηλώνουν ότι η ναυαρχίδα των εγχειρημάτων της σημερινής επιστήμης είναι να νικήσει το θάνατο και να χαρίσει στους ανθρώπους την αιώνια νεότητα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι ο γεροντολόγος Όμπρεϊ ντε Γκρέι και ο πολυεπιστήμονας και εφευρέτης Ρέι Κουρτσβάιλ (βραβευμένος με το Εθνικό Μετάλλιο Τεχνολογίας και Καινοτομίας των ΗΠΑ για το 1999). Το 2012, ο Κουρτσβάιλ διορίστηκε διευθυντής μηχανικής στη Γκουγκλ κι ένα χρόνο αργότερα ίδρυσε μια θυγατρική εταιρία ονόματι Κάλικο, ο δηλωμένος στόχος της οποίας είναι να «λύσει το θάνατο».27 Το 2009, η Γκουγκλ προσέλαβε έναν ακόμα πιστό της αθανασίας, τον Μπιλ Μάρις, ως πρόεδρο στο επενδυτικό ταμείο Γκουγκλ Βέντσουρς. Σε μια συνέντευξη τον Ιανουάριο του 2015, ο Μάρις είπε: «Αν με ρωτούσατε αν είναι σήμερα εφικτό να ζήσουμε μέχρι τα 500, θα σας έλεγα ναι». Ο Μάρις υποστηρίζει τα τολμηρά του λόγια με πολύ χρήμα. Η Γ κουγκλ Βέντσουρς επενδύει 36% από τα 2 δισ. δολάρια του χαρτοφυλακίου της σε νέες εταιρίες που ασχολούνται με τις επιστήμες της ζωής, στις οποίες συμπε- ριλαμβάνονται και διάφορα φιλόδοξα προγράμματα παράτασης της ζωής. Κάνοντας έναν παραλληλισμό με το αμερικανικό ποδόσφαιρο, ο Μάρις εξηγούσε ότι στον αγώνα ενάντια στο θάνατο «Δεν προσπαθούμε απλώς να κερδίσουμε μερικά μέτρα. Προσπαθούμε να κερδίσουμε τον αγώνα». Γιατί; Επειδή, λέει ο Μάρις, «καλύτερα να ζεις παρά να πεθάνεις».28 Τα όνειρα αυτά τα μοιράζονται κι άλλοι φωστήρες της Σίλικον Βάλεϊ. Ο συνιδρυτής της Πέι-παλ, Πίτερ Τίελ, εξομολογήθηκε πρόσφατα ότι σκοπεύει να ζήσει για πάντα. «Νομίζω ότι υπάρχουν τρεις τρόποι να τον προσεγγίσεις [το θάνατο]», είπε. «Μπορείς να τον αποδεχτείς, μπορείς να τον αρνηθείς ή μπορείς να τον πολεμήσεις. Νομίζω ότι στην κοινωνία μας κυριαρχούν οι άνθρωποι που είτε είναι σε άρνηση είτε τον αποδέχονται, κι εγώ θα προτιμούσα να τον πολεμήσω». Πολλοί μπορεί να θεωρούν τις απόψεις αυτές εφηβικές φαντασιώσεις. Ωστόσο, ο Τίελ είναι κάποιος που πρέπει να τον παίρνεις στα σοβαρά. Είναι ένας από τους πιο επιτυχημένους και σημαντικούς επιχειρηματίες της Σίλικον Βάλεϊ, με προσωπική περιουσία που υπολογίζεται στα 2,2 δισ. δολάρια.29 Το πράγμα είναι φανερό: η ισότητα είναι άουτ - η αθανασία είναι ιν. Η ιλιγγιώδης ανάπτυξη τομέων όπως η γενετική μηχανική, η αναγεννητική ιατρική και η νανοτεχνολογία γεννάει όλο και πιο αισιόδοξες προφητείες. Ορι- 34 HOMO DEUS σμένοι ειδικοί πιστεύουν ότι οι άνθρωποι θα έχουν νικήσει το θάνατο μέχρι το 2200, ενώ άλλοι λένε το 2100. Ο Κουρτσβάιλ και ο Ντε Γκρέι είναι ακόμα πιο αισιόδοξοι. Υποστηρίζουν ότι το 2050 οποιοσδήποτε διαθέτει υγιές σώμα κι εύρωστο τραπεζικό λογαριασμό θα έχει μια καλή ευκαιρία να πετύχει την αθανασία, ξεγελώντας το θάνατο δεκαετία τη δεκαετία. Σύμφωνα με τον Κουρτσβάιλ και τον Ντε Γκρέι, κάθε περίπου δέκα χρόνια θα μπορούμε να πηγαίνουμε στην κλινική και να κάνουμε μια αναγεννητική θεραπεία που δεν θα θεραπεύει μόνο τις ασθένειες, αλλά θα αναζωογονεί τους γερασμένους ιστούς και θα αναβαθμίζει τα χέρια, τα μάτια και τον εγκέφαλο. Μέχρι να έρθει η ώρα για την επόμενη θεραπεία, οι γιατροί θα έχουν ανακαλύψει πλήθος νέα φάρμακα, αναβαθμίσεις και μηχανήματα. Αν ο Κουρτσβάιλ και ο Ντε Γκρέι έχουν δίκιο, μπορεί ήδη δίπλα σας στο δρόμο να βαδίζουν κάποιοι αθάνατοι - τουλάχιστον αν τυχαίνει να περπατάτε στη Γουόλ Στριτ ή την Πέμπτη Λεωφόρο. Στην πραγματικότητα, θα είναι μάλλον μη θνητοί και όχι αθάνατοι. Αντίθετα από τον Θεό, οι μελλοντικοί υπεράνθρωποι θα μπορούν να πεθάνουν στον πόλεμο ή από κάποιο δυστύχημα και τίποτα δεν θα μπορεί να τους φέρει πίσω από τον Κάτω Κόσμο. Ωστόσο, αντίθετα από τους θνητούς, η ζωή τους δεν θα έχει ημερομηνία λήξης. Εφόσον τα θραύσματα κάποιας βόμβας δεν τους κάνουν κομμάτια ή δεν τους πατήσει φορτηγό, θα μπορούν να συνεχίσουν να ζουν απεριόριστα. Πράγμα που μάλλον θα τους κάνει τους πιο αγχώδεις ανθρώπους στην ιστορία. Εμείς οι θνητοί ρισκάρουμε καθημερινά τη ζοιή μας, επειδή ξέρουμε ότι έτσι κι αλλιώς θα τελειώσει. Έτσι πηγαίνουμε για ορειβασία στα Ιμαλάια, κολυμπάμε στη θάλασσα και κάνουμε πολλά ακόμα επικίνδυνα πράγματα, όπως να διασχίζουμε το δρόμο ή να τρώμε έξω. Αν όμως πίστευες ότι μπορείς να ζήσεις για πάντα, θα ήσουν τρελός να ρισκάρεις έτσι την αιωνιότητα. Μήπως λοιπόν πρέπει να ξεκινήσουμε με πιο ρεαλιστικούς στόχους, όπως να διπλασιάσουμε το προσδόκιμο ζωής; Στον 20ό ακόνα, σχεδόν διπλασιάσαμε το προσδόκιμο ζωής από τα σαράντα στα εβδομήντα, επομένως στον 21ο αιώνα θα πρέπει να μπορέσουμε τουλάχιστον να το ξαναδιπλασιάσουμε και να το πάμε στα 150. Αν και απέχει πολύ από την αθανασία, θα ήταν πάλι μια επαναστατική αλλαγή για την ανθρώπινη κοινωνία. Καταρχάς, η δομή της οικογένειας, ο γάμος και οι σχέσεις γονιών και παιδιών θα μεταμορφώνονταν. Σήμερα οι άνθρωποι περιμένουν ότι θα είναι παντρεμένοι μέχρι το θάνατο και μεγάλο μέρος της ζωής περιστρέφεται γύρω από την απόκτηση και την ανατροφή των παιδιών. Προσπαθήστε τώρα να φανταστείτε ένα άτομο με προσδόκιμο ζωής 150 χρόνια. Μια γυναίκα που θα παντρευόταν στα σαράντα, θα είχε ακόμα 110 χρόνια μπροστά της. Θα ήταν άραγε ρεαλιστικό να περιμένει ότι ο γάμος της θα Η ΝΕΑ ΑΤΖΕΝΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΕΙΔΟΥΣ 35 κρατήσει 110 χρόνια; Ακόμα και οι φονταμενταλιστές καθολικοί μπορεί να δίσταζαν μπροστά σε κάτι τέτοιο. Έτσι, η σημερινή τάση για διαδοχικούς γόμους μάλλον θα ενισχυόταν. Αν έκανε δύο παιδιά στα σαράντα της, όταν θα έφτανε τα 120, τα χρόνια που πέρασε μεγαλώνοντάς τα θα ήταν μια μακρινή ανάμνηση - ένα μάλλον ασήμαντο επεισόδιο στη μακρά ζωή της. Είναι δύσκολο να πούμε πώς θα εξελισσόταν η σχέση ανάμεσα στους γονιούς και τα παιδιά κάτω από τέτοιες συνθήκες. Ή σκεφτείτε την επαγγελματική σταδιοδρομία. Σήμερα θεωρούμε δεδομένο ότι μαθαίνεις ένα επάγγελμα από την εφηβεία ώς το πολύ μέχρι τα τριάντα σου και μετά περνάς την υπόλοιπη ζωή σου κάνοντας αυτή τη δουλειά. Προφανώς και μαθαίνεις καινούργια πράγματα ακόμα και στα σαράντα και στα πενήντα σου, αλλά η ζωή σου χωρίζεται γενικά σε μια περίοδο εκπαίδευσης, την οποία ακολουθεί μια περίοδος εργασίας. Όταν θα ζεις μέχρι τα 150, αυτό δεν θα γίνεται, ιδίως σε έναν κόσμο που συνεχώς συγκλονίζεται από νέες τεχνολογίες. Οι άνθρωποι θα έχουν πολύ μεγαλύτερες σταδιοδρομίες και θα πρέπει να επινοήσουν πολλές φορές εκ νέου τον εαυτό τους, ακόμα και στα ενενήντα τους. Την ίδια στιγμή, οι άνθρωποι δεν θα βγαίνουν στη σύνταξη στα εξήντα πέντε και δεν θα παραχωρούν τη θέση τους στη νέα γενιά με τις καινούργιες ιδέες και φιλοδοξίες της. Είναι διάσημη η αποστροφή του φυσικού Μαξ Πλανκ ότι η επιστήμη προχωράει από κηδεία σε κηδεία. Εννοούσε ότι μόνο όταν πεθαίνει μια γενιά έχουν την ευκαιρία οι νέες θεωρίες να εκτοπίσουν τις παλιές. Αυτό δεν ισχύει μόνο για την επιστήμη. Σκεφτείτε μια στιγμή τη δουλειά σας. Είτε είστε ακαδημαϊκός, δημοσιογράφος, μάγειρας ή ποδοσφαιριστής, πώς θα σας φαινόταν αν το αφεντικό σας ήταν 120 χρονών, οι ιδέες του είχαν διαμορφωθεί όταν στην Ελλάδα ήταν ακόμα βασιλιάς ο Γεώργιος Α' κι ήταν πιθανό να παραμείνει αφεντικό σας για καμιά-δυο δεκαετίες ακόμα; Στην πολιτική σφαίρα τα αποτελέσματα μπορεί να ήταν ακόμα πιο δυσοίωνα. Πώς θα σας φαινόταν να είχαμε τον Πούτιν για άλλα ενενήντα χρόνια; Ή μάλλον, αν οι άνθρωποι ζούσαν μέχρι τα 150, το 2016 στη Μόσχα θα κυβερνούσε ακόμα ο Στάλιν, κοτσονάτος 138άρης, ο Πρόεδρος Μάο θα ήταν μεσήλικας στα 128, και η πριγκίπισσα Ελισάβετ θα περίμενε ακόμα να κληρονομήσει το θρόνο από τον 121χρονο Γεώργιο Δ'. Η σειρά του γιου της, του Κάρολου, δεν θα ερχόταν πριν από το 2076. Για να επιστρέφουμε στην πραγματικότητα, δεν είναι καθόλου μα καθόλου βέβαιο ότι οι προφητείες του Κουρτσβάιλ και του Ντε Γκρέι θα έχουν επαληθευτεί το 2050 η το 2100. Η γνώμη μου είναι οτι οι ελπίδες για αιώνια νεότητα στον 21ο αιώνα είναι πρόωρες, κι όποιος τις παίρνει πολύ στα σοβαρά θα περάσει με- 36 HOMO DEUS γάλη απογοήτευση. Δεν είναι εύκολο να ζεις γνωρίζοντας ότι θα πεθάνεις, αλλά είναι ακόμα πιο δύσκολο να πιστεύεις στην αθανασία και να διαψευστείς. Μολονότι το μέσο προσδόκιμο ζωής έχει διπλασιαστεί τα τελευταία εκατό χρόνια, δεν δικαιολογείται να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι μπορούμε να το διπλασιάσουμε ξανά, φτάνοντάς το στα 150 τον επόμενο αιώνα. Το 1900, το παγκόσμιο προσδόκιμο ζωής ήταν μόλις τα σαράντα χρόνια, επειδή πολλοί άνθρωποι πέθαιναν νέοι από υποσιτισμό, λοιμώδεις ασθένειες και βία. Ωστόσο, όσοι γλίτωναν από το λιμό, τις επιδημίες και τους πολέμους μπορούσαν βέβαια να ζήσουν μέχρι τα εβδομήντα και τα ογδόντα, που είναι η φυσιολογική διάρκεια της ζωής του χόμο σάπιενς. Αντίθετα με τη διαδεδομένη αντίληψη, οι εβδομηντάρηδες δεν θεωρούνταν θαύματα της φύσης τους προηγούμενους αιώνες. Ο Γαλιλαίος πέθανε στα εβδομήντα εφτά, ο Ισαάκ Νεύτωνας στα ογδόντα τέσσερα και ο Μικελάντζελο έζησε μέχρι την ώριμη ηλικία των ογδόντα οχτώ, χωρίς τη βοήθεια αντιβιοτικών, εμβολίων ή μεταμοσχεύσεων οργάνων. Μάλιστα, ακόμα και οι χιμπατζήδες στη ζούγκλα φτάνουν κάποιες φορές μέχρι τα εξήντα.30 Στην πραγματικότητα, η σύγχρονη ιατρική δεν έχει επεκτείνει τη φυσιολογική διάρκεια της ζωής μας ούτε κατά ένα χρόνο. Το μεγάλο της επίτευγμα είναι ότι μας έχει γλιτώσει από τον πρόωρο θάνατο και μας έχει επιτρέψει να απολαμβάνουμε τη ζωή στην πλήρη της έκταση. Ακόμα κι αν νικούσαμε τώρα τον καρκίνο, το διαβήτη και τους άλλους μεγάλους φονιάδες, αυτό θα σήμαινε ότι σχεδόν οι πάντες θα έφταναν μέχρι τα ενενήντα τους - αλλά δεν θα ήταν αρκετό για να φτάσουμε τα 150, πόσο μάλλον τα 500. Για να το πετύχει αυτό, η ιατρική θα πρέπει να ξανασχεδιάσει τις πιο θεμελιώδεις δομές και διαδικασίες του ανθρώπινου σώματος και να ανακαλύψει πώς να αναγεννάει όργανα και ιστούς. Εντούτοις, κάθε αποτυχημένη προσπάθεια να νικήσουμε το θάνατο μας φέρνει ένα βήμα πιο κοντά στο στόχο, κι αυτό θα δημιουργήσει ακόμα μεγαλύτερες ελπίδες και θα ενθαρρύνει τους ανθρώπους να εντείνουν τις προσπάθειές τους. Μολονότι το Κάλικο της Γκουγκλ μάλλον δεν θα καταφέρει να βρει εγκαίρως μια λύση για το θάνατο ουτοσώστε να κάνει τους συνιδρυτές της Γκουγκλ -Σεργκέι Μπριν και Λάρι Πέιτζ- αθάνατους, θα κάνει όμως μάλλον σημαντικές ανακαλύψεις για την κυτταρική βιολογία, τα γενετικά φάρμακα και την ανθρώπινη υγεία. Η επόμενη γενιά της Γκουγκλ θα μπορεί έτσι να ξεκινήσει την επίθεσή της στο θάνατο από νέες και καλύτερες θέσεις. Οι επιστήμονες που φωνάζουν «αθανασία» είναι σαν το βοσκό που φώναζε «λύκος»: αργά ή γρήγορα, ο λύκος έρχεται πραγματικά. Συνεπώς, ακόμα κι αν δεν φτάσουμε την αθανασία στη δική μας ζωή, ο πόλεμος ενάντια στο θάνατο θα συνεχίσει μάλλον να είναι το κεντρικό μας σχέδιο για τον επόμενο αιώνα. Αν λάβουμε υπόψη την πίστη μας στην ιερότητα της Η ΝΕΑ ΑΤΖΕΝΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΕΙΔΟΥΣ 37 ανθρώπινης ζωής, προσθέσουμε τη δυναμική του επιστημονικού κατεστημένου και βάλουμε από πάνω και τις ανάγκες της καπιταλιστικής οικονομίας, ο μέχρις εσχάτων πόλεμος ενάντια στο θάνατο μοιάζει αναπόφευκτος. Η ιδεολογική μας προσήλωση στην ανθρώπινη ζωή δεν θα μας επιτρέψει ποτέ απλώς να αποδεχτούμε το θάνατο για τους ανθρώπους. Όσο οι άνθρωποι θα πεθαίνουν από κάτι, θα αγωνιζόμαστε για να το νικήσουμε. Το επιστημονικό κατεστημένο και η καπιταλιστική οικονομία θα συνυπογράψουν με μεγάλη ευχαρίστηση αυτόν τον αγώνα. Οι περισσότεροι επιστήμονες και τραπεζίτες δεν νοιάζονται για το αντικείμενο πάνω στο οποίο εργάζονται, αρκεί να τους δίνει τη δυνατότητα να κάνουν νέες ανακαλύψεις και να βγάλουν μεγαλύτερο κέρδος. Μπορεί να φανταστεί κανείς πιο ενδιαφέρουσα επιστημονική πρόκληση από το ξεγέλασμα του θανάτου - ή μια πιο προσοδοφόρα αγορά από αυτή της αιώνιας νεότητας; Αν είστε πάνω από τα σαράντα, κλείστε για μια στιγμή τα μάτια σας και προσπαθήστε να θυμηθείτε το σώμα σας στα είκοσι πέντε. Όχι απλώς πώς έμοιαζε, αλλά κυρίως πώς το νιώθατε. Αν μπορούσατε να πάρετε πίσω αυτό το σώμα, πόσα θα ήσασταν διατεθειμένοι να δώσετε; Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πολλοί άνθρωποι δεν θα ενδιαφέρονταν, αλλά θα υπήρχαν αρκετοί πελάτες που θα πλήρωναν όσο θα χρειαζόταν, και θα αποτελούσαν μια σχεδόν αιώνια αγορά. Αν δεν φτάνει αυτό, ο φόβος του θανάτου που είναι χαραγμένος σε όλους τους ανθρώπους θα δώσει ασυγκράτητη ορμή στον πόλεμο ενάντια στο θάνατο. Όσο οι άνθρωποι θεωρούσαν ότι ο θάνατος είναι αναπόφευκτος, εκπαίδευαν από μικρή ηλικία τον εαυτό τους να απωθεί την επιθυμία να ζήσει για πάντα ή την εκμεταλλεύονταν για την κατάκτηση υποκατάστατων στόχων. Οι άνθρωποι θέλουν να ζήσουν για πάντα, γι’ αυτό συνθέτουν μια «αθάνατη» συμφωνία, αγωνίζονται για την «αιώνια δόξα» σε κάποιο πόλεμο ή ακόμα θυσιάζουν τη ζωή τους ώστε η ψυχή τους να «απολαμβάνει αιώνια μακαριότητα στον παράδεισο». Μεγάλο μέρος της καλλιτεχνικής μας δημιουργικότητας, της πολιτικής μας στράτευσης και της θρησκευτικής μας ευλάβειας τροφοδοτείται από το φόβο του θανάτου. Ο ΓούντιΆλεν, που έχει κάνει μια φανταστική καριέρα βασισμένος στο φόβο του θανάτου, ρωτήθηκε κάποτε αν ελπίζει ότι θα ζήσει για πάντα στη μεγάλη οθόνη. Ο Άλεν απάντησε «Θα προτιμούσα στο διαμέρισμά μου». Και στη συνέχεια πρόσθεσε: «Δεν θέλω να πετύχω την αθανασία μέσα από το έργο μου. Θέλω να την πετύχω με το να μην πεθάνω». Η αιώνια δόξα, οι εθνικιστικές επιμνημόσυνες τελετές και τα όνειρα για τον παράδεισο είναι πολύ ανεπαρκή υποκατάστατα για αυτό που θέλουν πραγματικά άνθρωποι σαν τον Άλεν - να μην πεθάνουν. Αν οι άνθρωποι αρχίσουν να πιστεύουν (δικαίως ή όχι) ότι υπάρχει σοβαρή περίπτω- 38 HOMO DEUS ση να ξεφύγουν από το θάνατο, η επιθυμία για ζωή θα αρνηθεί να συνεχίσει να σέρνει το γερασμένο άρμα της τέχνης, της ιδεολογίας και της θρησκείας· και θα ξεχυθεί μπροστά σαν χιονοστιβάδα. Αν νομίζετε ότι οι φανατικοί πιστοί με τα φλογισμένα μάτια και τις μακριές γενειάδες είναι ανελέητοι, καθίστε να δείτε τι θα κάνουν οι γηραιοί μεγιστάνες του Χόλιγουντ και οι προχωρημένης ηλικίας στάρλετ όταν θα πιστέψουν ότι το ελιξίριο της ζωής είναι στα χέρια μας. Αν και όταν η επιστήμη σημειώσει σημαντική πρόοδο στον πόλεμο ενάντια στο θάνατο, η πραγματική μάχη θα μεταφερθεί από τα εργαστήρια στα κοινοβούλια, τα δικαστήρια και τους δρόμους. Όταν οι προσπάθειες της επιστήμης στεφθούν με επιτυχία, θα πυροδοτήσουν σκληρές πολιτικές συγκρούσεις. Μπορεί να αποδειχτεί ότι όλοι οι πόλεμοι και οι συγκρούσεις της ιστορίας δεν ήταν παρά ένα χλιαρό πρελούδιο της πραγματικής μάχης που βρίσκεται μπροστά μας: της μάχης για την αιώνια νεότητα. Το δικαίωμα στην ευτυχία Το δεύτερο μεγάλο σχέδιο στην ανθρώπινη ατζέντα θα είναι μάλλον η ανακάλυψη των κλειδιών για την ευτυχία. Σε όλη την ιστορία, πολυάριθμοι στοχαστές, προφήτες και απλοί άνθρωποι όρισαν την ευτυχία και όχι την ίδια τη ζωή ως υπέρτατο αγαθό. Στην αρχαία Ελλάδα, ο φιλόσοφος Επίκουρος εξηγούσε ότι η λατρεία των θεών είναι χαμένος χρόνος, ότι δεν υπάρχει ζωή μετά το θάνατο και ότι η ευτυχία είναι ο μοναδικός σκοπός της ζωής. Οι περισσότεροι άνθρωποι στην αρχαιότητα απέρριπταν τον επικουρισμό, ο οποίος όμως σήμερα αποτελεί καθιερωμένη άποψη. Ο σκεπτικισμός απέναντι στη ζωή μετά το θάνατο δεν κάνει την ανθρωπότητα να αναζητά μόνο την αθανασία, αλλά και την επίγεια ευτυχία. Γιατί ποιος θα ήθελε να ζήσει για πάντα σε μια αιώνια δυστυχία; Για τον Επίκουρο, η επιδίωξη της ευτυχίας ήταν μια προσωπική αναζήτηση. Αντίθετα, οι σύγχρονοι στοχαστές τη θεωρούν συνήθως συλλογικό εγχείρημα. Χωρίς κυβερνητικό σχεδίασμά, οικονομικούς πόρους και επιστημονική έρευνα, οι άνθρωποι δεν θα φτάσουν μακριά στην αναζήτηση της ευτυχίας. Αν η χώρα σας διαλύεται από πολέμους, αν η οικονομία βρίσκεται σε κρίση και η φροντίδα υγείας είναι ανύπαρκτη, το πιθανότερο είναι να είστε δυστυχισμένοι. Στα τέλη του 18ου αιώνα, ο βρετανός φλόσοφος Τζέρεμι Μπένθαμ δήλωνε ότι το υπέρτατο καλό είναι «η μεγαλύτερη δυνατή ευτυχία για τον μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων» και κατέληγε στο ότι ο μοναδικός άξιος λόγου στόχος του κράτους, της αγοράς και της επιστημονικής κοινότητας είναι η αύξηση της ανθρώπινης ευτυχίας. Οι πολιτικοί πρέπει να κάνουν ειρήνη, οι επιχειρηματίες να καλλιεργούν Η ΝΕΑ ΑΤΖΕΝΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΕΙΔΟΥΣ 39 την ευμάρεια και οι σοφοί να μελετούν τη φύση - όχι για τη δόξα του βασιλιά, της χώρας ή του Θεού, αλλά έτσι ώστε εσείς κι εγώ να μπορούμε να ζήσουμε μια πιο ευτυχισμένη ζωή. Κατά τη διάρκεια του 19ου και του 20ού αιώνα, μολονότι πολλοί υποστήριζαν στα λόγια το όραμα του Μπένθαμ, κυβερνήσεις, εταιρίες και εργαστήρια έστιαζαν σε πιο άμεσους και ξεκάθαρους στόχους. Οι χώρες μετρούσαν την επιτυχία τους με βάση την έκταση της επικράτειάς τους, την αύξηση του πληθυσμού τους και την αύξηση του ΑΕΠ τους - όχι με βάση την ευτυχία των κατοίκων τους. Βιομηχανοποιημένες χώρες όπως η Γερμανία, η Γαλλία και η Ιαπωνία θέσπισαν γιγαντιαία συστήματα εκπαίδευσης, υγείας και πρόνοιας, ωστόσο τα συστήματα αυτά είχαν στόχο κυρίως να ενισχύσουν τη χώρα και όχι να διασφαλίσουν την ατομική ευημερία. Ιδρύθηκαν σχολεία για να παράγουν καταρτισμένους και πειθήνιους πολίτες που θα υπηρετούσαν πιστά τη χώρα. Στα δεκαοχτώ τους, οι νέοι δεν αρκούσε να είναι πατριώτες· έπρεπε να είναι και εγγράμματοι, ώστε να μπορούν να διαβάσουν τις διαταγές του ταξιάρχου και να μπορούν να καταρτίσουν τα αυριανά σχέδια μάχης. Έπρεπε να ξέρουν μαθηματικά για να μπορούν να υπολογίσουν την τροχιά ενός βλήματος ή να σπάσουν τον μυστικό κώδικα του εχθρού. Έπρεπε να κατανοούν στοιχειωδώς την ηλεκτρολογία, τη μηχανική και την ιατρική για να μπορούν να χρησιμοποιούν ασυρμάτους, να οδηγούν άρματα μάχης και να φροντίζουν τους τραυματισμένους συμπολεμιστές. Όταν απολύονταν από το στρατό, έπρεπε να υπηρετήσουν τη χώρα ως υπάλληλοι, δάσκαλοι και μηχανικοί, οικοδομώντας μια σύγχρονη οικονομία και πληρώνοντας πολλούς φόρους. Το ίδιο ίσχυε και για το σύστημα δημόσιας υγείας. Στα τέλη του 19ου αιώνα, χώρες όπως η Γαλλία, η Γερμανία και η Ιαπωνία άρχισαν να παρέχουν δωρεάν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη για τις μάζες. Χρηματοδοτούσαν τους εμβολιασμούς για τα νήπια, την ισορροπημένη διατροφή για τα παιδιά και τη σωματική αγωγή για τους εφήβους. Αποξήραιναν μολυσματικούς βάλτους, εξολόθρευαν κουνούπια και κατασκεύαζαν κεντρικά συστήματα αποχέτευσης. Ο στόχος δεν ήταν να κάνουν τους ανθρώπους ευτυχισμένους, αλλά να κάνουν ισχυρότερο το έθνος. Η χώρα χρειαζόταν ρωμαλέους στρατιώτες και εργάτες, υγιείς γυναίκες που θα μπορούσαν να γεννήσουν κι άλλους στρατιώτες και εργάτες, και γραφειοκράτες που στις 8 ακριβώς θα βρίσκονταν στο γραφείο τους, όχι άρρωστοι στο σπίτι. Ακόμα και το σύστημα πρόνοιας είχε αρχικά σχεδιαστεί για το συμφέρον του κράτους, όχι για τις ανάγκες των ατόμων. Όταν ο Ότο φον Μπίσμαρκ εισήγαγε τις κρατικές συντάξεις και την κοινωνική ασφάλιση στη Γερμανία, στα τέλη του 19ου αιώνα, ο κύριος στόχος του ήταν να διασφαλίσει την αφοσίωση των πολι-