HOMO DEUS Y uval Noah Harari Μια σύντομη ιστορία του μέλλοντος Μετάφραση ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΑΛΙΩΤΗΣ α λ ε ξ ά ν δ ρ ε ι α Τίτλος πρωτοτύπου: Homo Deus. A Brief History of Tomorrow © Yuval Noah Harari 2015 Αγγλική έκδοση: Penguin Random House Η μετάφραση έγινε από το αγγλικό πρωτότυπο. © για την ελληνική γλώσσα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια Πρώτη έκδοση: Νοέμβριος 2017 ISBN 978 - 960 - 221 - 760 - 3 Επιμέλεια, διορθώσεις: Βασίλης Μαλισιόβας Σελιδοποίηση: Ελένη Φραντζή Κεντρική διάθεση: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Κωλέττη 31,106 77 Αθήνα, τηλ: 210 3806305, fax: 210 3838173 e - mail: alexpubl@alexandria - publ.gr http://www.alexandria - publ.gr Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του η τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκε υή του ή εκμετάλλευσή του με οποιον - δήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης - Παρισιού, που κυρώθηκε με τον ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξώφυλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές η οποιεσδηποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993. Στο δάσκαλό μου Ξ. Ν. ϋοβιύα (1924 - 2013), που με αγάπη μου δίδαξε σημαντικά πράγματα Περιεχόμενα 1. Η νέα ατζέντα του ανθρώπινου είδους ................................ ............ Μέρος Α': Ο χόμο σάπιενς κατακτά τον κόσμο 2. Η Ανθρωπόκαινος ................................ ................................ .................. 79 3. Η ανθρώπινη σπίθα ................................ ................................ .............. 107 Μέρος Β': Ο χόμο σάπιενς δίνει νόημα στον κόσμο 4. Οι παραμυθάδες ................................ ................................ ................. 159 5. Το παράξενο ζευγάρι ................................ ................................ ......... 181 6. Η νεωτερική σύμβαση ................................ ................................ ........... 201 7. Η ανθρωπιστική επανάσταση ................................ ............................. 221 Μέρος Γ': Ο χόμο σάπιενς χάνει τον έλεγχο 8. Η ωρολογιακή βόμβα στο εργαστήριο ................................ ................ 279 9. Ο μεγάλος χωρισμός ................................ ................................ ............. 303 10.0 ωκεανός της συνείδησης ................................ ................................ .... 3 47 11. Η θρησκεία των δεδομένων ................................ ................................ .. 363 Σημειώσεις ................................ ................................ ................................ ............... 393 Ευχαριστίες ................................ ................................ ................................ .............. 413 Πηγές εικόνων ................................ ................................ ................................ ...... 415 Ευρετήριο ................................ ................................ ................................ ................. 417 1. Τεχνητή γονιμοποίηση: η κατάκτηση της δημιουργίας. Στην αυγή της τρίτης χιλιετίας, η ανθρωπότητα ξυπνάει, τεντώνεται και τρίβει τα μάτια της. Στο μυαλό της γυρνάν ε ακόμα τα απομεινάρια κάποιου φριχτού εφιάλτη. «Ήταν κάτι με συρματοπλέγματα και τεράστια σύννεφα σαν μανιτάρια. Ουφ, τέλος πάντων, όνειρο ήταν». Η ανθρωπότητα πηγαίνει στο μπάνιο, ρίχνει νερό στο πρόσωπό της, εξετάζει τις ρυτίδες της στον καθρέφτη, φτιάχ νει καφέ κι ανοίγει το ημερολόγιό της. «Για να δούμε, τι λέει σήμερα το πρόγραμμα». Για χιλιάδες χρόνια, η απάντηση στο ερώτημα αυτό ήταν σταθερή. Τα ίδια τρία προβλήματα απασχολούσαν τους ανθρώπους στην Κίνα του 20ού αιώνα, στη μεσαιωνική Ινδία και στην α ρχαία Αίγυπτο. Στην κορυφή του καταλόγου βρίσκονταν πάντα ο λιμός, οι επιδημίες και οι πόλεμοι. Για ατελείωτες γενιές, οι άνθρωποι έχουν προσευχηθεί σε κάθε θεό, άγγελο και άγιο κι έχουν επινοήσει αμέτρητα εργαλεία, θεσμούς και κοινωνικά συστήματα - αλλά σ υνέχιζαν να πεθαίνουν κατά εκατομμύρια από την πείνα, τις επιδημίες και τη βία. Πολλοί στοχαστές και προφήτες κατέληξαν στο ότι ο λιμός, οι επιδημίες και οι πόλεμοι πρέπει να είναι μέρος του κοσμικού σχεδίου του Θεού ή της ατελούς φύσης μας και πως μόνο το τέλος του χρόνου θα μας απαλλάξει από αυτά. Ωστόσο, στην αυγή της τρίτης χιλιετίας, η ανθρωπότητα συνειδητοποιεί ξαφνικά κάτι τρομερό. Οι περισσότεροι άνθρωποι το σκέφτονται σπάνια, αλλά τις τελευταίες δεκαετίες έχουμε καταφέρει να χαλιναγωγήσουμε την πείνα, τις επιδημίες και τους πολέμους. Φυσικά, τα προβλήματα αυτά δεν έχουν λυθεί πλήρως, αλλά από ακατανόητες και ανεξέλεγκτες δυνάμεις της φύσης έχουν μεταμορφωθεί σε διαχειρίσιμες προκλήσεις. Δεν χρειάζεται να προσευχηθούμε σε κάποιο θεό ή άγιο για να μας γλιτώσει απ’ αυτά. Ξέρουμε πολύ καλά τι πρέπει να γίνει για να αποτρέψουμε το λιμό, τις επιδημίες και τους πολέμους - και συνήθως τα καταφέρνουμε. 1 Η νέα ατζέντα του ανθρώπινου είδους 12 HOMO DEUS Είναι αλήθεια ότι εξακολουθούν να υπάρχουν αξιοσημείωτες αποτυχίες· αλλά τώρα πια, όταν αντιμετωπίζουμε τέτοιες αποτυχίες, δεν σηκώνουμε τους ώμους και λέμε «Τι να κάνουμε, έτσι είναι τα πράγματα στον ατελή κόσμο μας» ή «Ήταν θέλημα Κυρίου». Αντίθετα, όταν ο λιμός, η επιδημία ή ο πόλεμο ς ξεφεύγουν από τον έλεγχό μας, αισθανόμαστε ότι κάποιος πρέπει να τα θαλάσσωσε, συγκροτούμε μια εξεταστική επιτροπή και υποσχόμαστε στους εαυτούς μας ότι την επόμενη φορά θα τα πάμε καλύτερα. Και όντως, αυτό συμβαίνει. Τέτοιες καταστροφές συμβαίνουν όλο κ αι πιο σπάνια. Για πρώτη φορά στην ιστορία, περισσότεροι άνθρωποι πεθαίνουν σήμερα από το πολύ φάι παρά από το λίγο· περισσότεροι άνθρωποι από γηρατειά παρά από αρρώστιες· κι είναι περισσότεροι οι άνθρωποι που αυτοκτονούν από αυτούς που σκοτώνονται από στρ ατιώτες, τρομοκράτες και εγκληματίες μαζί. Στις αρχές του 21ου αιώνα, ο μέσος άνθρωπος είναι πολύ πιθανότερο να πεθάνει από την κραιπάλη στα ΜακΝτόναλντς παρά από ξηρασία, έμπολα ή μια επίθεση της Αλ Κάιντα. Γι’ αυτό και, μολονότι οι πρόεδροι, οι διευθύνοντες σύμβουλοι και οι στρατηγοί εξακολουθούν να έχουν το καθημερινό τους πρόγραμμα γεμάτο με οικονομικές κρίσεις και στρατιωτικές συγκρούσεις, στην κοσμική κλίμακα της ιστορίας η ανθρωπότητα μπορεί να στρέψει το βλέμμα ψηλά και να αναζητήσει νέους ορίζοντες. Αν έχουμε πραγματικά θέσει υπό έλεγχο το λιμό, τις επιδημίες και τους πολέμους, τι θα πάρει τη θέση τους στην κορυφή της ανθρώπινης ατζέντας; Σαν πυροσβέστης σ’ έναν κόσμο χωρίς φωτιά, η ανθρωπότητα στον 21ο αιώνα πρέπει να θέσει στον εαυτό της ένα πρωτάκουστο ερώτημα: τι θα κάνουμε τώρα; Σε έναν υγιή, πλούσιο και αρμονικό κόσμο, τι θα απαιτήσει την προσοχή και την επινοη - τικότητά μας; Το ερώτημα αυτό γίνεται διπλά επείγον με δεδομένες τις τεράστιες νέες δυνάμεις που μας προσφέρουν η βιοτεχνολογ ία και η πληροφορική. Τι θα την κάνουμε όλη αυτή τη δύναμη; Προτού απαντήσουμε το ερώτημα, πρέπει να πούμε μερικά πράγματα ακόμα για το λιμό, τις επιδημίες και τους πολέμους. Ο ισχυρισμός ότι κοντεύουμε να τα θέσουμε υπό έλεγχο μπορεί σε κάποιους να φαίνετ αι εξωφρενικός, εξαιρετικά αφελής ή ίσως και κυνικός. Και τα εκατομμύρια που επιβιώνουν με λιγότερο από δύο δολάρια την ημέρα; Η συνεχιζόμενη κρίση του AIDS στην Αφρική ή οι πόλεμοι που μαίνονται στη Συρία και το Ιράκ; Για να απαντήσουμε σ’ αυτους τους προ βληματισμούς, ας ρίξουμε μια πιο προσεκτική ματιά στον κόσμο του πρώιμου 21ου αιώνα, πριν εξετάσουμε την ατζέντα του ανθρώπινου είδους για τις ερχόμενες δεκαετίες. Η ΝΕΑ ΑΤΖΕΝΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΕΙΔΟΥΣ 13 Το βιολογικό όριο της φτώχειας Ας ξεκινήσουμε με το λιμό, που για χιλιάδες χρόνια ήταν ο χειρότερος εχθρός της ανθρωπότητας. Μέχρι πρόσφατα, οι περισσότεροι άνθρωποι ζούσαν πολύ κοντά στο βιολογικό όριο της φτώχειας, κάτω από το οποίο οι άνθρωποι υποκύπτουν στον υποσιτισμό και την πείνα . Ένα μικρό λάθος ή λίγη κακοτυχία μπορούσαν εύκολα να γίνουν η θανατική καταδίκη ολόκληρων οικογενειών ή χωριών. Αν η σοδειά σας καταστρεφόταν από υπερβολική βροχή ή ληστές έκλεβαν το κοπάδι με τις κατσίκες σας, εσείς και οι δικοί σας θα μπορούσατε πολύ ε ύκολα να πε - θάνετε από την πείνα. Η ατυχία ή η βλακεία σε συλλογικό επίπεδο κατέληγαν σε εκτεταμένους λιμούς. Όταν μια μεγάλη ξηρασία έπληττε την αρχαία Αίγυπτο ή τη μεσαιωνική Ινδία, δεν ήταν ασυνήθιστο να πεθάνει το 5% ή 10% του πληθυσμού. Τα αποθέματα εξαντλούνταν· οι μεταφορές ήταν υπερβολικά αργές και δαπανηρές για να γίνουν επαρκείς εισαγωγές τροφίμων· και οι κυβερνήσεις ήταν υπερβολικά αδύναμες για να σώσουν την κατάσταση. Ανοίξτε οποιοδήποτε βιβλίο ιστορίας και το πιθανότερο είναι να συναντήσετε φρικτές περιγραφές για ολόκληρους πληθυσμούς που κοντεύουν να τρελαθούν από την πείνα. Τον Απρίλιο του 1694, ένας γάλλος αξιωματούχος στην πόλη Μποβέ περιέγραψε τις συνέπειες του λιμού και της τεράστιας αύξησης στις τιμές των τροφίμων, λέγοντας ότι ολόκληρ η η περιφέρειά του ήταν πια γεμάτη με «αμέτρητες δυστυχισμένες ψυχές, εξαντλημένες από την πείνα και την αθλιότητα και κοντά στο θάνατο από τις στερήσεις, επειδή, καθώς δεν έχουν κάποια εργασία ή απασχόληση, δεν διαθέτουν τα χρήματα για να αγοράσουν ψωμί. Στην προσπάθεια να παρατείνουν λίγο τη ζωή τους και να κατευνάσουν την πείνα τους, οι φτωχοί αυτοί άνθρωποι τρώνε πράγματα ακάθαρτα, όπως γάτες και σάρκες αλόγων που έχουν γδαρθεί και πεταχτεί σε σωρούς σκουπιδιών. [Άλλοι καταναλώνουν] το αίμα που κυλάει κ ατά τη σφαγή αγελάδων και βοδιών και τα εντόσθια που πετούν οι μάγειρες στους δρόμους. Άλλοι φουκαράδες τρώνε τσουκνίδες κι αγριόχορτα ή ρίζες και βότανα που τα βράζουν με νερό». 1 Παρόμοιες σκηνές εκτυλίσσονταν σε όλη τη Γαλλία. Οι κακές καιρικές συνθήκες είχαν καταστρέψει τη σοδειά σε όλο το βασίλειο τα δύο προηγούμενα χρόνια κι έτσι εκείνη την άνοιξη του 1694 οι σιταποθήκες ήταν εντελώς άδειες. Οι πλούσιοι χρέωναν εξωφρενικές τιμές για τα τρόφιμα που είχαν καταφέρει να μαζέψουν και οι φτωχοί πέθαιναν σαν τις μύγες. Από το 1692 ώς το 1694, περίπου 2,8 εκατομμύρια Γάλλοι - το 15% του πληθυσμού - πέθαναν από πείνα, ενώ ο Βασιλιάς Ήλιος, ο Λουδοβίκος ΙΔ', χαριεντιζόταν με την ερωμένη του στις Βερσαλλίες. Την επόμενη χρονιά, το 1695, ο λιμός χτύπησε την Εσθονία, σκο - 14 HOMO DEUS τώνοντας το ένα πέμπτο του πληθυσμού. Το 1696 ήταν η σειρά της Φιλανδίας, όπου πέθαναν ανάμεσα στο ένα τέταρτο και το ένα τρίτο των ανθρώπων. Η Σκο - τία μαστιζόταν από βαρύ λιμό από το 1695 ώς το 1698, όπου μάλιστα ο ρισμένες περιοχές έχασαν μέχρι το 20% των κατοίκων τους. 2 Οι περισσότεροι αναγνώστες θα ξέρουν μάλλον πώς είναι να μην προλάβεις να φας μεσημεριανό, ή να νηστεύεις σε κάποια θρησκευτική γιορτή ή να τη βγάλεις κάποιες μέρες μόνο με χυμούς λαχανικών λόγω κάπ οιας θαυματουργής δίαιτας. Πώς να είναι όμως, άραγε, να μην έχεις φάει για μέρες και να μην έχεις ιδέα πού να βρεις μια μπουκιά φαγητό; Οι περισσότεροι άνθρωποι σήμερα δεν έχουν βιώσει αυτό το φρικτό μαρτύριο. Οι πρόγονοί μας, δυστυχώς, το γνώριζαν πολύ κα λά. Όταν ανέκραζαν στον Θεό, «Λύτρωσέ μας από το λιμό!», αυτό είχαν κατά νου. Τα τελευταία εκατό χρόνια, οι τεχνολογικές, οικονομικές και πολιτικές εξελίξεις έχουν δημιουργήσει ένα ολοένα και πιο γερό δίχτυ ασφαλείας που χωρίζει την ανθρωπότητα από το βιολ ογικό όριο της φτώχειας. Σε ορισμένες περιοχές εξακολουθούν κατά καιρούς να εμφανίζονται μεγάλοι λιμοί, αλλά αποτελούν εξαιρέσεις και οφείλονται σχεδόν πάντα στην ανθρώπινη πολιτική, και όχι σε φυσικές καταστροφές. Δεν υπάρχουν πια στον κόσμο φυσικοί λιμοί - μόνο πολιτικοί. Αν οι άνθρωποι στη Συρία, το Σουδάν ή τη Σομαλία πεθαίνουν της πείνας, αυτό συμβαίνει επειδή το θέλησε κάποιος πολιτικός. Στα περισσότερα μέρη του πλανήτη, ακόμα κι αν κάποιος άνθρωπος έχει χάσει τη δουλειά του κι όλα του τα υπάρχοντα, εί ναι απίθανο να πεθάνει από την πείνα. Προγράμματα ιδιωτικής ασφάλισης, κρατικοί φορείς, διεθνείς ΜΚΟ, όλα αυτά μπορεί να μην τον σώσουν από τη φτώχεια, αλλά θα του εξασφαλίσουν αρκετές θερμίδες για να επιβιώσει. Σε συλλογικό επίπεδο, το παγκόσμιο δίκτυο το υ εμπορίου μετατρέπει τις ξηρασίες και τις πλημμύρες σε επιχειρηματικές ευκαιρίες και επιτρέπει να ξεπερνιούνται οι ελλείψεις τροφίμων εύκολα και φτηνά. Ακόμα κι όταν πόλεμοι, σεισμοί ή τσουνάμι ερημώνουν ολόκληρες χώρες, συνήθως οι διεθνείς προσπάθειες κα ταφέρνουν να αποτρέψουν το λιμό. Μολονότι εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι εξακολουθούν να μένουν πεινασμένοι σχεδόν καθημερινά, στις περισσότερες χώρες ελάχιστοι είναι εκείνοι που πεθαίνουν πραγματικά από την πείνα. Σίγουρα η φτώχεια προκαλεί πολλά άλλα προβλήματα υγείας και ο υποσιτισμός μειώνει το προσδόκιμο ζωής ακόμα και στις πιο πλούσιες χώρες του κόσμου. Για παράδειγμα, στη Γαλλία, 6 εκατομμύρια άνθρωποι (σχεδόν το 10% του πληθυσμού) υποφέρουν από διατροφική ανασφάλεια. Σηκώνονται το πρωί χωρίς να ξ έρουν αν θα μπορέσουν να φάνε κάτι για μεσημέρι* συχνά πέφτουν για ύπνο πεινασμένοι - και η τροφή που καταφέρνουν να βρουν δεν είναι ισορροπημένη Η ΝΕΑ ΑΤΖΕΝΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΕΙΔΟΥΣ 15 και υγιεινή - πολύ άμυλο, ζάχαρη και αλάτι, κι όχι αρκετές πρωτεΐνες και βιταμίνες. 3 Ωστόσο η διατροφική ανασφάλεια δεν είναι λιμός και η Γαλλία του 21ου αιώνα δεν είναι η Γαλλία του 1694. Ακόμα και στις χειρότερες φτωχογειτονιές του Μποβέ ή του Παρισιού, οι άνθρωποι δεν πεθαίνουν επειδή δεν έχουν φάει γι α ολόκληρες εβδομάδες. Η ίδια μεταμόρφωση έχει συμβεί σε πολλές άλλες χώρες, με πιο χαρακτηριστική την Κίνα. Για χιλιάδες χρόνια, ο λιμός παραμόνευε κάθε κινέζικο καθεστώς, από τον Κίτρινο Αυτοκράτορα μέχρι τους κόκκινους κομμουνιστές. Πριν από μερικές δεκ αετίες, η Κίνα ήταν συνώνυμο της έλλειψης τροφίμων. Δεκάδες εκατομμύρια Κινέζοι πέθαναν από πείνα κατά τη διάρκεια του καταστροφικού Μεγάλου Άλματος Μπροστά και οι ειδικοί προέβλεπαν συστηματικά ότι το πρόβλημα διαρκώς θα χειροτέρευε. Το 1974 έγινε η πρώτη Παγκόσμια Διάσκεψη Τροφίμων στη Ρώμη και οι αντιπρόσωποι βρέθηκαν μπροστά σε σενάρια Αποκάλυψης. Πληροφορήθηκαν ότι δεν υπήρχε τρόπος να σιτιστεί το ένα δισεκατομμύριο του πληθυσμού της Κίνας και ότι η πολυπληθέστερη χώρα του κόσμου βάδιζε στην καταστροφή . Στην πραγματικότητα, βάδιζε προς το μεγαλύτερο οικονομικό θαύμα στην ιστορία. Από το 1974, εκατοντάδες εκατομμύρια Κινέζοι έχουν ξε - φύγει από τη φτώχεια, και μολονότι εκατοντάδες εκατομμύρια εξακολουθούν να υποφέρουν από στερήσεις και υποσιτισμό, για πρ ώτη φορά στην καταγεγραμμέ - νη της ιστορία η Κίνα έχει πλέον ελευθερωθεί από το λιμό. Μάλιστα, σήμερα στις περισσότερες χώρες η υπερβολική κατανάλωση τροφίμων έχει γίνει πολύ χειρότερο πρόβλημα από την ασιτία. Τον 18ο αιώνα, η Μαρία Αντουανέτα υποτίθεται π ως συμβούλεψε τις πεινασμένες μάζες να φάνε παντεσπάνι αν τους είχε τελειώσει το ψωμί. Σήμερα οι φτωχοί ακολουθούν κατά γράμμα αυτή τη συμβουλή. Ενώ οι πλούσιοι κάτοικοι του Μπέβερλι Χιλς τρώνε μαρουλοσαλάτα και τόφου στον ατμό με κινόα, στις παραγκουπόλει ς και τα γκέτο οι φτωχοί καταβροχθίζουν γλυκά, γαριδάκια, χάμπουργκερ και πίτσες. Το 2014, περισσότεροι από 2,1 δισεκατομμύρια άνθρωποι ήταν υπέρβαροι, σε σύγκριση με τα 850 εκατομμύρια που υπέφεραν από υποσιτισμό. Μέχρι το 2030 αναμένεται να είναι υπέρβαρ η η μισή ανθρωπότητα. 4 Το 2010, ο λιμός και ο υποσιτισμός μαζί σκότωσαν περίπου 1 εκατομμύριο ανθρώπους, ενώ η παχυσαρκία σκότωσε 3 εκατομμύρια. 5 Αόρατες αρμάδες Μετά το λιμό, ο μεγαλύτερος εχθρός της ανθρωπότητας ήταν οι επιδημίες και οι λοιμώδεις νόσοι. Οι πολύβουες πόλεις που συνδέονταν μεταξύ τους με ένα ατελείωτο ρεύμα εμπόρων, αξιωματούχων και προσκυνητών ήταν το θεμέλιο του 16 HOMO DEUS ανθρώπινου πολιτισμού αλλά και το ιδανικό εκτροφείο παθογόνων οργανισμών. Ετσι, οι άνθρωποι στην αρχαία Αθήνα ή τη μεσαιωνική Φλωρεντία ζούσαν τη ζωή τους γνωρίζοντας ότι μπορεί την επόμενη εβδομάδα να αρρώσταιναν και να πέθαιναν ή ότι μπορεί ξαφνικά να ξεσπούσε μια επιδημία και να ξεκλήριζε μια κι έξω όλη τους την οικογένεια. Το πιο διάσημο τέτο ιο ξέσπασμα, ο λεγόμενος Μαύρος Θάνατος, ξεκίνησε κάπου στην ανατολική ή την κεντρική Ασία στη δεκαετία του 1330, όταν το βακτήριο Yersinia pestis άρχισε να προσβάλλει ανθρώπους που είχαν τσιμπηθεί από ψύλλους. Από εκεί, καβάλα σ’ ένα στρατό από ποντίκια κ αι ψύλλους, η επιδημία εξαπλώθηκε γρήγορα στην Ασία, την Ευρώπη και τη βόρεια Αφρική, φτάνοντας μέσα σε λιγότερο από είκοσι χρόνια ώς τις ακτές του Ατλαντικού Ωκεανού. Πέ - θαναν από 75 ώς 200 εκατομμύρια άνθρωποι — πάνω από το ένα τέταρτο του πληθυσμού της Ευρασίας. Στην Αγγλία, πέθαναν τέσσερις στους δέκα ανθρώπους και ο πληθυσμός, από 3,7 εκατομμύρια που ήταν πριν από την επιδημία, μειώθηκε μετά από αυτή στα 2,2 εκατομμύρια. Η πόλη της Φλωρεντίας έχασε τους μι - σούς από τους 100.000 κατοίκους της. 6 2. Οι άνθρωποι του Μεσαίωνα προσωποποιούσαν τον Μαύρο Θάνατο σαν μια φρικτή δαιμονική μορφή πέρα από τον έλεγχο ή την αντίληψη των ανθρώπων. Η ΝΕΑ ΑΤΖΕΝΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΕΙΔΟΥΣ 17 3.0 πραγματικός ένοχος ήταν το μικροσκοπικό βακτήριο Yersinia pestis. 1 Οι Αρχές ήταν εντελώς ανήμπορες μπροστά στην καταστροφή. Πέρα από το να οργανώνουν ομαδικές προσευχές και λιτανείες, δεν είχαν την παραμικρή ιδέα πώς να σταματήσουν την εξάπλωση τ ης επιδημίας - πόσο μάλλον να τη γιατρέψουν. Μέχρι τη σύγχρονη εποχή, οι άνθρωποι έριχναν την ευθύνη για τις αρρώστιες στον κακό αέρα, σε μοχθηρούς δαίμονες και οργισμένους θεούς, και δεν υποπτεύονταν καν την ύπαρξη βακτηρίων και ιών. Ήταν έτοιμοι να πιστέ ψουν σε αγγέλους και νεράιδες, αλλά δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι ένας μικρο - σκοπικός ψύλλος ή μια σταγόνα νερό μπορεί να περιείχε μια ολόκληρη αρμάδα θανάσιμων αρπακτικών. Ο Μαύρος Θάνατος δεν ήταν ένα μοναδικό γεγονός ούτε και η χειρότερη επιδημία στη ν ιστορία. Επιδημίες ακόμα πιο καταστροφικές έπληξαν την Αμερική, την Αυστραλία και τα νησιά του Ειρηνικού μετά την άφιξη των πρώτων Ευρωπαίων. Οι εξερευνητές και οι άποικοι έφεραν μαζί τους, χωρίς να το γνωρίζουν, νέες λοιμώδεις νόσους, απέναντι στις οποί ες οι αυτόχθονες δεν είχαν την παραμικρή ανοσία. Το αποτέλεσμα ήταν να πεθάνει μέχρι και το 90% του ντόπιου πληθυσμού. 8 Στις 5 Μαρτίου 1520, ένας ισπανικός στολίσκος απέπλευσε από το νησί της Κούβας για να πάει στο Μεξικό. Τα πλοία μετέφεραν 900 ισπανούς σ τρατιώ - 18 HOMO DEUS τες μαζί με άλογα, πυροβόλα όπλα και μερικούς αφρικανούς σκλάβους. Ένας από τους σκλάβους, ο Φρανθίσκο ντε Εγκία, μετέφερε ένα πολύ πιο θανατηφόρο φορτίο. Ο Φρανθίσκο δεν το ήξερε, αλλά κάπου ανάμεσα στα τρισεκατομμύρια των κυττάρων του υπήρχε μια ενεργοποιημένη ωρολογιακή βιολογική βόμβα: ο ιός της ευλογιάς. Όταν ο Φρανθίσκο αποβιβάστηκε στο Μεξικό, ο ιός άρχισε να πολλαπλασιάζεται με γεωμετρική πρόοδο μέσα στο σώμα του και ξέσπασε τελικά με ένα τρομερό ε ξάνθημα που απλώθηκε στην επιδερμίδα του. Ο Φρανθίσκο ανέβασε πυρετό και έπεσε στο κρεβάτι, στο σπίτι μιας οικογένειας αυτοχθόνων Αμερικανών, στην πόλη Κεμποαλάν. Κόλλησε τα μέλη της οικογένειας κι αυτά κόλλησαν τους γείτονες. Μέσα σε δέκα μέρες το Κεμποαλ άν είχε μετατραπεί σε νεκροταφείο. Οι πρόσφυγες μετέδωσαν την ασθένεια από το Κεμποαλάν στις γειτονικές πόλεις. Καθώς η μια πόλη μετά την άλλη παραδινόταν στην επιδημία, νέα κύματα τρομοκρατημένων προσφύγων διέδωσαν την αρρώστια σε όλο το Μεξικό κι ακόμα π ιο πέρα. Οι Μάγια στη χερσόνησο του Γιουκατάν πίστευαν ότι τρεις μοχθηροί θεοί - ο Εκπέτζ, ο Ουζανκάκ και ο Σοτζακάκ - πετούσαν από χωριό σε χωριό τη νύχτα και μόλυναν τους ανθρώπους με την αρρώστια. Οι Αζτέκοι θεωρούσαν υπεύθυνους τους θεούς Τεζκατλιπόκα κα ι Ζιπετοτέκ ή ίσως τη μαύρη μαγεία των λευκών. Συμβουλεύτηκαν ιερείς και γιατρούς. Εκείνοι τούς συνέστησαν προσευχές, κρύα μπάνια, εντριβές με πίσσα και επάλειψη τ<υν πληγών με πολτό από λιωμένα μαύρα σκαθάρια. Τίποτα δεν έπιανε. Δεκάδες χιλιάδες πτώματα σ άπιζαν στους δρόμους, χωρίς κανένας να τολμάει να τα πλησιάσει και να τα θάψει. Ολόκληρες οικογένειες πέθαναν μέσα σε λίγες μέρες και οι Αρχές διέταζαν το γκρέμισμα του σπιτιού πάνω στα πτώματα. Σε κάποιους οικισμούς, πέθανε ο μισός πληθυσμός. Τον Σεπτέμβριο του 1520, η επιδημία είχε φτάσει στην κοιλάδα του Μεξικού και τον Οκτώβριο διάβαινε τις πύλες της πρωτεύουσας των Αζτέκων, της Τενοτστιτλάν - μιας μεγαλειώδους μητρόπολης 250.000 κατοίκων. Μέσα σε δύο μήνες, είχε πεθάνει τουλάχιστον το ένα τρίτο του πληθυσμού, συμπεριλαμβανομένου και του αζτέκου αυτοκράτορα Κιτλαχουάκ. Ενώ τον Μάρτιο του 1520, όταν έφτασε ο ισπανικός στόλος, το Μεξικό φιλοξενούσε 22 εκατομμύρια ανθρώπους, τον Δεκέμβριο είχαν μείνει μόνο 14 εκατομμύρια. Η ευλογιά ήταν απλώς το πρώ το χτύπημα. Όσο οι νέοι ισπανοί αφέντες ασχολούνταν εντατικά με τον πλουτισμό τους και την εκμετάλλευση των ντόπιων, θανάσιμα κύματα γρίπης, ιλαράς και άλλων μεταδοτικών ασθενειών χτυπούσαν το Μεξικό το ένα μετά το άλλο, μέχρι που το 1580 ο πληθυσμός είχε μειωθεί σε λιγότερο από 2 εκατομμύρια. 9 Δύο αιώνες αργότερα, στις 18 Ιανουάριου 1778, ο βρετανός εξερευνητής καπετάνιος Τζέιμς Κουκ έφτανε στη Χαβάη. Τα νησιά της Χαβάης ήταν πυκνό - Η ΝΕΑ ΑΤΖΕΝΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΕΙΔΟΥΣ 19 κατοικημένα, με πληθυσμό μισό εκατομμύριο άτομα, που ζούσαν σε απόλυτη απομόνωση τόσο από την Ευρώπη όσο κι από την Αμερική και - κατά συνέπεια - δεν είχαν ποτέ εκτεθεί σε ευρωπαϊκές και αμερικανικές νόσους. Ο καπετάνιος Κουκ και οι άντρες του έφεραν στη Χαβάη τα πρώτα μ ικρόβια της γρίπης, της φυματίωσης και της σύφιλης. Στη συνέχεια, επισκέπτες από την Ευρώπη έφεραν τον τυφοειδή πυρετό και την ευλογιά. Το 1853, στη Χαβάη είχαν απομείνει μόνο 70.000 ψυχές. 10 Οι επιδημίες συνέχιζαν να σκοτώνουν δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπου ς ακόμα κι όταν είχε μπει για καλά ο 20ός αιώνας. Τον Ιανουάριο του 1918, στρατιώτες στα χαρακώματα της βόρειας Γαλλίας άρχισαν να πεθαίνουν κατά χιλιάδες από ένα ιδιαίτερα επιθετικό στέλεχος του ιού της γρίπης, που πήρε το όνομα «ισπανική γρίπη». Το μέτωπ ο ήταν το σημείο όπου κατέληγε το πιο αποτελεσματικό δίκτυο ανεφοδιασμού που είχε υπάρξει ποτέ στον κόσμο. Άντρες και πυρομαχικά συνέρρεαν από τη Βρετανία, τις ΗΠΑ, την Ινδία και την Αυστραλία. Πετρέλαιο έφτανε από τη Μέση Ανατολή, σιτηρά και βοδινό από τη ν Αργεντινή, καουτσούκ από τη Μαλαισία και χαλκός από το Κονγκό. Για αντάλλαγμα, όλοι τους κόλλησαν ισπανική γρίπη. Μέσα σε λίγους μήνες, σχεδόν μισό δισεκατομμύριο άνθρωποι - το ένα τρίτο του παγκόσμιου πληθυσμού - είχαν νοσήσει από τον ιό. Στην Ινδία σκότω σε το 5% του πληθυσμού (15 εκατομμύρια άτομα). Στην Ταϊτή πέθανε το 1 4%. Στη Σαμόα το 20%. Στα ορυχεία χαλκού του Κονγκό πέθανε ένας στους πέντε εργάτες. Συνολικά η πανδημία σκότωσε από 50 ώς 100 εκατομμύρια ανθρώπους μέσα σε λιγότερο από ένα χρόνο. Ο Α' Π αγκόσμιος Πόλεμος σκότωσε 40 εκατομμύρια από το 1914 ώς το 1918. 11 Παράλληλα με αυτά τα επιδημιολογικά τσουνάμι που έπλητταν την ανθρωπότητα κάθε μερικές δεκαετίες, οι άνθρωποι αντιμετώπιζαν και μικρότερα αλλά πιο τακτικά κύματα από λοιμώδεις ασθένειες, πο υ σκότωναν εκατομμύρια κάθε χρόνο. Τα παιδιά που δεν είχαν ανοσία ήταν ιδιαίτερα ευάλωτα, γΓ αυτό κι οι ασθένειες αυτές αποκαλούνται συχνά «παιδικές». Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, σχεδόν το ένα τρίτο των παιδιών πέθαιναν πριν ενηλικιωθούν, από το συνδυα σμό υποσιτισμού και ασθενειών. Κατά τη διάρκεια του τελευταίου αιώνα, η ανθρωπότητα έγινε ακόμα πιο ευάλωτη στις επιδημίες, εξαιτίας της αύξησης του πληθυσμού και της βελτίωσης των μεταφορών. Μια σύγχρονη μητρόπολη όπως το Τόκιο ή η Κινσάσα προσφέρει στους παθογόνους οργανισμούς ένα πολύ πλουσιότερο κυνηγετικό περιβάλλον από τη μεσαιωνική Φλωρεντία ή την Τενοτστιτλάν του 1520, και το παγκόσμιο δίκτυο μεταφορών είναι σήμερα ακόμα πιο αποτελεσματικό απ’ ό,τι το 1918. Ένας ιός από την Ισπανία μπορεί να φτάσει στο Κονγκό ή την Ταΐτή σε