UTAK (ITAC) 2025 ‘’TÜM YÖNLER İ İ LE ADL İ TIP VE PATOLOJ İ ’’ ( MULTIDIMENSIONAL FORENSIC MEDICINE & PATHOLOGY ) 11 - 13 Eylül 2025 Semerkant, Özbekistan (September 11 - 13, 2025 – Samarkand, Uzbekistan) V. ULUSLARARASI TURAZ AKADEM İ KONGRES İ B İ LD İ R İ K İ TABI - PROCEED I GS BOOK OF THE 5th INTERNAT I ONAL TURAZ ACADEMY CONGRESS 2 Prof. Dr. Osman CELBİŞ TURAZ Bilim Derneği Yönetim Kurulu Başkanı Sayın Bilim İnsanları, Gönül dil i olan Türkçemizin bilim dili haline gelmesini sağlamak ve Türk Devletleri’nde ve Toplulukları’nda bulunan bilim insanları arasında ortak bilimsel bir ağ kurmak amacıyla faaliyete geçen TURAZ Bilim Derneği ve Azerbaycan Adli Tıp ve Patoloji Kurumu bu amacı nı gerçekleştirmek için; 4 uluslararası kongre, 5 ulusal kongre, 4 uluslararası kurs ve 17 çalıştayın düzenlenmesinde, Medicine Science ve Novel Forensic Research (NOFOR) tıp dergilerinin oluşumunda rol almıştır. TURAZ Bilim Derneği, Azerbaycan Adli Tıp ve Patoloji Kurumu ve Semerkant Tıp Üniversitesi öncülüğünde, diğer Türk devletleri ve dünyadaki saygın bilim insanları ile birlikte V. Uluslararası TURAZ Akademi Kongresi, 11 - 13 Eylül 2025 tarihleri arasında Özbekistan’ın en büyük ikinci şehri olan Semerkan t’ta gerçekleştiril miştir. Ulu ğ Be y , İbn - i Sina ve Ali Kuşçu gibi önemli bilim insanlarını yetiştiren, dünya cennetlerinin en önde geleni olarak tanımlanan, Çin’den başlayarak Anadolu ve Akdeniz aracılığıyla Avrupa’ya kadar uzanan ve dünyaca ünlü ticaret y olu olan ipek yolunun en önemli şehirlerinden birisi olan Semerkant, son yıllarda tarihsel ve kültürel mirası ile birlikte bilimin nabzının attığı bir yer olarak da öne çıkmaktadır. Semerkant’ın bilimin önemli bir şehri haline gelmesine yönelik soydaşlarım ızın çıktığı bu yolda onlara eşlik etmek, biz Türk bilim insanlarına da büyük bir onur vermektedir. Türk coğrafyasındaki bilim insanlarının ortak bilimsel ağı olan TURAZ Bilim Derneği bu kongrede; patoloji, adli antropoloji, adli psikiyatri, medikolegal ot opsi uygulaması, olay yeri incelemesi, cinsel saldırıya uğrayan olguların değerlendirmesi, tıbbi uygulama hataları (malpraktis) ve diğer birçok konuyu ele al mıştır . Konuların tartışılmasında sadece sorunun tespit edilmesi ile yetinilmeyip çözüm önerilerini de kapsayan bütüncül bir yaklaşım izlen miştir. Sizlerin de, çıkılan bu yolda bizlere olan katkılarınız ve destekleriniz için teşekkür ediyor, sevgi ve saygılarımı sunuyoru m UTAK 2025 V. ULUSLARARASI TURAZ AKADEMİ KONGRESİ 11 - 13 Eylül 2025 Semerkant, Özbekistan ITAC 2025 5th INTERNATIONAL TURAZ ACADEMY CONGRESS September 11 – 13, 2025 Samarkand, Uzbekistan 3 Prof. Dr. Osman CELBİŞ President of TURAZ Science Association Disting uished Scholars, With the aim of transforming our native language, Turkish — the language of the heart — into a language of science, and of establishing a shared scientific network among researchers across the Turkic States and Communities , the TURAZ Science A ssociation and the Azerbaijan Forensic Medicine and Pathology Institution have undertaken significant initiatives. To date, they have contributed to the organization of four international congresses, five national congresses, four international training co urses, and seventeen workshops, and have played a pivotal role in the establishment of the scientific journals Medicine Science and Novel Forensic Research (NOFOR) In collaboration with Samarkand State Medical University and with the participation of emin ent scholars from Turkic States and across the globe, the 5th International TURAZ Academy Congress was successfully held between September 11 – 13, 2025 , in Samarkand , the second - largest city of Uzbekistan. Renowned as one of the principal cities along the h istoric Silk Road — stretching from China to Anatolia and the Mediterranean, and reaching Europe — Samarkand has historically produced prominent scholars such as Ulugh Beg , Avicenna , and Ali Qushji . In recent years, the city has come to prominence not only for its cultural and historical heritage but also as an emerging hub of scientific activity. Accompanying our colleagues on this journey to position Samarkand as a city of science is a source of great pride for us as Turkish academics. Within the scope of the congress, the TURAZ Science Association — serving as a unifying academic platform for researchers in the Turkic world — addressed a wide range of topics including pathology , forensic anthropology , forensic psychiatry , medico - legal autopsy practices , crime sce ne investigation , assessment of sexual assault cases , and medical malpractice , among others. A comprehensive and solution - oriented approach was adopted, aiming not only to identify current challenges but also to propose practical and scholarly resolutions. We sincerely appreciate your valuable contributions and continued support on this path. With my deepes t respect and collegial regards. UTAK 2025 V. ULUSLARARASI TURAZ AKADEMİ KONGRESİ 11 - 13 Eylül 2025 Semerkant, Özbekistan ITAC 2025 5th INTERNATIONAL TURAZ ACADEMY CONGRESS September 11 – 13, 2025 Samarkand, Uzbekistan 4 KURULLAR - COMM I TTEES KONGRE ONURSAL BAŞKANLARI - HONORARY PRES I DENTS OF THE CONGRESS Prof. Dr. Jasur Alimj anovich Rizayev Prof. Dr. Kenan Ahmet Türkdoğan KONGRE BAŞKANLARI - PRES I DENTS OF THE CONGRESS Prof. Dr. Osman Celbiş Prof. Dr. Adalet Hasanov KONGRE SEKRETERLERİ - SECRETARIES OF THE CONGRESS Jamal Musayev, Bakü, Azerbaycan Selçuk Çetin, Tokat, Türkiye İs mail Altın, İstanbul, Türkiye Mushfig Orujov, Bakü, Azerbaycan Munis Zokirovich Yakubov, Semerkand, Özbekistan Farida Muinovna Khamidova , Semerkand, Özbekistan DÜZENLEME KURULU - ORGANIZING COMMITTEE Adalet Hasanov, Bakü, Azerbaycan Osman Celbiş, Alanya, T ürkiye Jamal Musayev, Bakü, Azerbaycan Nevzat Erdil, Malatya, Türkiye Emine Türkmen Şamdancı, Malatya, Türkiye Mücahit Oruç, Malatya, Türkiye Ömer Turan, İstanbul, Türkiye Ilaha Kerimova, Bakü, Azerbaycan Selçuk Çetin, Tokat, Türkiye Semih Petekkaya, Çanak kale, Türkiye Turgay Börk, Elazığ, Türkiye Hacer Yaşar Teke, Ordu, Türkiye Emel Hülya Yükseloğlu, İstanbul, Türkiye Erdinç Öztürk, İstanbul, Türkiye Mehmet Tokdemir, İzmir, Türkiye Cengiz Aldemir, Antalya, Türkiye Ali Alp Doğan, Antalya, Türkiye Mushfig Or ujov, Bakü, Azerbaycan Slobodan Savić, Belgrad, Sırbistan İsmail Altın, İstanbul , Türkiye Ahmet Sedat Dündar, Bursa, Türkiye Mesut Yılmaz, Malatya, Türkiye Erkal Gümüşboğa, Malatya, Türkiye Erdoğan Köse, İstanbul, Türkiye Munis Zokirovich Yakubov, Semerkan d, Özbekistan Farida Muinovna Khamidova , Semerkand, Özbekistan UTAK 2025 V. ULUSLARARA SI TURAZ AKADEMİ KONGRESİ 11 - 13 Eylül 2025 Semerkant, Özbekistan ITAC 2025 5th INTERNATIONAL TURAZ ACADEMY CONGRESS September 11 – 13, 2025 Samarkand, Uzbekistan 5 BİLİM KURULU - SC I ENT I F I C COMM I TTEE Abdukarimov Rakhimzhan (Prof. Dr.) Abdurrahim Türkoğlu (Doç. Dr.) Adalet Hasanov (Prof. Dr.) Ahmet Sedat Dündar (Doç. Dr.) Ali Alp Doğan (Prof. Dr.) Al i Öztürk Ali Yıldırım (Prof. Dr.) Aysun Baransel Isır (Prof. Dr.) Ayşe Ünal (Doç. Dr.) Bahadur Abbasov (Uzm. Dr.) Bilgehan Demir (Dr. Öğr. Üyesi ) Binnur Önal (Prof. Dr.) Bora Büken (Prof. Dr.) Bülent Mızrak (Prof. Dr.) Cemşit Karakurt (Prof. Dr.) Cengiz Al demir (Doç. Dr.) Ebru İnci Coşkun (Doç. Dr.) Ekin Özgür Aktaş (Prof. Dr.) Emel Hülya Yükseloğlu (Prof. Dr.) Emine Şamdancı (Prof. Dr.) Erdinç Öztürk (Prof. Dr.) Erdoğan Köse (Prof. Dr.) Erhan Büken (Prof. Dr.) Erkal Gümüşboğa (Dr. Öğr. Üyesi.) Eugenia Cunh a (Prof. Dr.) Fatih Batı (Dr. Öğr. Üyesi.) Farida Muinovna Khamidova (Doç. Dr.) Farit Aminev (Prof. Dr.) Fatma Yücel Beyaztaş (Prof. Dr.) Fuad Javadov (Prof. Dr.) Gökhan Akbulut (Prof. Dr.) Gökhan İbrahim Öğünç (Prof. Dr.) Gökhan Oral (Prof. Dr.) Gürsel Ç etin (Prof. Dr.) Hacer Yaşar Teke (Doç. Dr.) Hakan Kar (Prof. Dr.) Halis Dokgöz (Prof. Dr.) Havva Erdem (Prof. Dr.) Hüseyin Çetin Ketenci (Doç. Dr.) Ilaha Kerimova (Doç. Dr.) Işıl Pakiş (Prof. Dr.) Ivana Curovic (Prof. Dr.) İbrahim Şahin (Prof. Dr.) İbrahi m Üzün (Prof. Dr.) İsmail Altıntop (Doç. Dr.) İsmail Altın ( Dr. Öğr Üyesi ) İsmail Özgür Can (Prof. Dr.) Jamal Musayev (Doç. Dr.) Kenan Karbeyaz (Prof. Dr.) Koray Kaptanoğlu (Uzm. Dr.) UTAK 2025 V. ULUSLARARASI TURAZ AKADEMİ KONGRESİ 11 - 13 Eylül 2025 Semerkant, Özbekis tan ITAC 2025 5th INTERNATIONAL TURAZ ACADEMY CONGRESS September 11 – 13, 2025 Samarkand, Uzbekistan 6 Mahmud Ba gi rzade (Yrd. Doç. Dr.) Mansur Bünyadov (Prof. Dr.) Meh met Akif İnanıcı (Prof. Dr.) Mehmet Ediz Sarıhan (Prof. Dr.) Mehmet Karaca (Prof. Dr.) Mehmet Korkmaz (Prof. Dr.) Mehmet Tokdemir (Prof. Dr.) Mesut Yılmaz (Dr. Öğr. Üyesi.) Munis Zokirovich Yakubov (Doç. Dr.) Murat Akbaba (Doç. Dr.) Musa Dirlik (Prof. Dr.) Mustafa Altıntaş ( Doç . Dr.) Mustafa Okudan (Dr. Öğr. Üyesi.) Mücahit Oruç (Doç. Dr.) Müfit İris (Uzm. Dr.) Müşfig Orucov (Doç. Dr.) M. Sunay Yavuz (Prof. Dr.) Naim Uka (Prof. Dr.) Natalia Latypova (Prof. Dr.) Necmi Çekin (Prof. Dr.) Nermin Sarajlic (Prof. Dr.) Nevzat Erdil (Prof. Dr.) Nur Efe İris ( Prof . Dr.) Nurdan Sezgin (Dr. Öğr. Üyesi) Nurşah Başol (Prof. Dr.) Osman Celbiş (Prof. Dr.) Ömer Turan (Dr. Öğr. Ü yesi ) Özkan Yetkin (Prof. Dr.) Özlem Erel (Prof. Dr.) S. Çağatay Önal (Prof. Dr.) Sadık Toprak (P rof. Dr.) Sait Özsoy (Prof. Dr.) Senija Tahirovic (Prof. Dr.) Selçuk Çetin (Doç. Dr.) Selvira Draganovic (Prof. Dr.) Semih Petekkaya (Dr. Öğr. Üyesi) Senija Tahirovic (Doç. Dr.) Slobodan Savic (Prof. Dr.) Serafedin Beba (Uzm. Dr.) Tamer Isır ( Dr., Phd) Tur gay Börk (Doç. Dr.) Vugar Memmedov (Prof. Dr.) Yevgenia Shatalova (Prof. Dr.) Yunus Karakoç (Prof. Dr.) Yüksel Ersoy (Prof. Dr.) Zabit Memmedov (Doç. Dr.) Zafar Ulugov (Prof. Dr.) Zarife Yusifli (Uzm. Dr.) Zehra Zerrin Erkol (Prof. Dr.) SOSYAL PROGRAM KURU LU SORUMLUSU - HEAD OF THE SOC I AL PROGRAM COMM I TTEE Hacer Yaşar Teke (Doç. Dr.) UTAK 2025 V. ULUSLARARASI TURAZ AKADEMİ KONGRESİ 11 - 13 Eylül 2025 Semerkant, Özbekistan ITAC 2025 5th INTERNATIONAL TURAZ ACADEMY CONGRESS S eptember 11 – 13, 2025 Samarkand, Uzbekistan 7 Kongremize gönderilen tüm bildiriler “çift körleme” yöntemi ile hakemler tarafından değerlendirilmiş, kabul edilenler yazarları tarafından belirlenen oturumlarda sunulmuştur. Kongre çerçevesinde panel konuşmalarını ve sözlü/poster bildirilerini içeren bu kitabın hazırlanması öncesinde ; kongre öncesi nde belirtildiği üzere ayrı bir değerlendirme ve hakem süreci işletilmiş olup , istenilen editoryal değişiklikler yazarları tarafından yapılan ve tam metni tarafımıza gönderil en çalışmalar yeniden ‘’ çift körleme ’’ yöntemi ile hakem/editör değerlendirmesine alınmıştır All papers submitted to our congress were evaluated through a double - blind peer review process by independent reviewers, and those accepted were presented in se ssions designated by the authors. Prior to the preparation of this book which includes panel discussions as well as oral and poster presentations , separate review and editorial process was carried out, as previously announced before the congress. Manuscrip ts that were revised by the authors in accordance with the requested editorial changes and submitted as full texts were re - evaluated through a double - blind review process involving both referees and editors. UTAK 2025 V. ULUSLARARASI TURAZ AKADEMİ KONGRESİ 11 - 13 Eylül 2025 Semerkant, Özbekistan ITAC 2025 5th INTERNATIONAL TURAZ ACADEMY CONGRESS September 11 – 13, 2025 Samarkand, Uzbekistan 8 PANEL KONUŞMALARI - PANEL DISCUSSIONS UTAK 2025 V. UL USLARARASI TURAZ AKADEMİ KONGRESİ 11 - 13 Eylül 2025 Semerkant, Özbekistan ITAC 2025 5th INTERNATIONAL TURAZ ACADEMY CONGRESS September 11 – 13, 2025 Samarkand, Uzbekistan 9 Doç. Dr. Tura Zhurayevich Eshkabilov 1 , Prof. Dr. Farida Muinovna Khamidova 1 1 Semerkant Devlet Tıp Üniversitesi, Patolojik Anatomi Anabilim Dalı, Semerkant, Özbekistan. Samarkand Şehri , A. Temur Sokak , 18, Tel.: +9 98 66 2330841. E - mail: sammi@sammi.uz , E - mail: Xamidovaf.m.05@mail.ru Semerkand Bölgesi'nde Patolojik Anatominin Organizasyonu Sunum, Semerkant vilayetinde patolojik anatomi biliminin oluşumu ve gelişim evrelerini ele almaktadır. Farklı yıllarda bölümün b ilimsel yönelimleri, önde gelen bilim insanlarının çalışmaları ve uygulamalı sağlık hizmetlerine katkıları hakkında bilgi verilmiştir. Patolojik anatomi, tıbbi tanı ve klinik uygulamalarda önemli bir yer tutmaktadır. Semerkand Tıp Üniversitesi Patolojik An atomi Anabilim Dalı'nın tarihinin incelenmesi, yalnızca bilimsel mirasın korunması açısından değil, aynı zamanda günümüzdeki bilimsel araştırmalara temel teşkil etmesi açısından da önemlidir. Tarihi kaynakların analizi, arşiv belgelerinin ve bölüm faaliyet lerine ilişkin verilerin incelenmesi yapılmıştır. Semerkant Patolojik Anatomi Anabilim Dalı, farklı dönemlerde ülke tıbbında önemli bir bilimsel ve uygulamalı merkez olarak şekillenmiştir. Beslenme toksikozları, pestisitlerin etkisi, onko - patoloji ve diğer alanlarda büyük ölçekli araştırmalar gerçekleştirilmiştir. Semerkant vilayetinde patolojik anatomi biliminin gelişim aşamaları, sadece yerel tıp için değil, aynı zamanda dünya bilim camiası için de önem arz etmektedir. Bölüm, günümüzde de klinik uygulamal ar ile bilimsel araştırmaları uyum içinde yürüterek konumunu güçlendirmektedir. Anahtar Kelimeler: Patolojik anatomi, tarih, bölüm, Semerkan t Devlet Tıp Üniversitesi. Patolojik anatomi sadece ölü bedenlerle ilgili bir bilim değil, canlı vücutta hastalanan durumları inceleyen bir disiplindir. Özbekistan’da patolojik anatomi biliminin kuruluşu ve uygulamaya geçişi, 20. yüzyılın ilk çeyreğinde gerçekleşmiş bir süreçtir. Kaynaklara göre, Taşkent’te 1926 yılında bir hastanede prozektura birimi kurulmuş ve patol ojik anatomi otopsi incelemeleri başlatılmıştır. Semerkant bölgesinde ilk otopsi uygulamaları, eski Rusya’nın Minsk vilayetinde doğmuş olan A. İ. Tatarençik adlı prozektor - hekim tarafından 1929 yılında gerçekleştirilmiştir. O tarihte, Özbekistan Halk Komis erleri Kurulu kararıyla Tatarençik’e patolojik anatomi profesörlüğü unvanı verilmiş, 1930 yılında Semerkant Tıp Enstitüsü’nün patolojik anatomi bölümünün kurulması için UTAK 2025 V. ULUSLARARASI TURAZ AKADEMİ KONGRESİ 11 - 13 Eylül 2025 Semerkant, Özbekistan ITAC 2025 5th INTERNATIONAL TURAZ ACADEMY CONGRESS September 11 – 13, 2025 Samarkand, Uzbekistan 10 görevlendirilmiştir. O dönemde bölüm, iki doktor, bir laborant - histolog ve bir s ağlık görevlisi olmak üzere ya lnızca beş kişiden oluşmaktaydı Profesör Tatarençik, büyük bir sorumluluk bilinciyle bu disiplinin kuruluşunu başlatmış; onun liderliğinde patolojik anatomi eğitimleri düzenlenmiş ve bu bilim alanının Semerkand’ta kurumsal ol arak yerleşmesi için adımlar atılmıştır. Önemli makro ve mikro preparatların sergilendiği bir müze, Tatarençik tarafından kurulmuş ve bugün hâlâ “Cor Bovinum” (øküz kalbi) adıyla bilinen, 1000 gram ağırlığında hipertrofik kalp bu koleksiyonun öne çıkan par çasıdır. Bu kalp, 1941 yılında otopside çıkarılmış olup, 85 yıldan bu yana hipertansiyon olgularını incelemek adına bir öğretim materyali olarak saklanmaktadır. Tatarençik’in ölümünün ardından, 1941 – 1945 yıllarında patolojik anatomi bölümünü Odessa’dan gel en Profesör D. S. Hayutin yönetmiştir. Bu yıllar, İkinci Dünya Savaşı’nın zorluk dönemine denk geldiği için bölüm hizmetlerinde ciddi sıkıntılar yaşanmıştır. Savaş sürecinde, Leningrad’daki askeri - tıbbi akademilerin Semerkand’a tahliyesiyle birlikte, S. M. Kirov Askerî - Tıp Akademisi’nin kadroları Semerkand hastanelerine entegre edilmiştir. Bu akademinin bünyesinde yer alan patolojik anatomi birimi, 1942 – 1944 yılları arasında Semerkand Tıp Enstitüsü’nün bölüm temeli olmuştur. Akademisyen N. N. Anişkov’un ate roskleroz patogenezine dair infilitrasyon teorisi, bu dönemde Semerkand’ta geliştirilen çalışmalarda belirgin şekilde şekillenmiş; 1948 yılında Anişkov, Dünya Sağlık Örgütü tarafından bu alandaki katkılarından ötürü takdir edilmiştir. Ayrıca, savaş yarala nmalarının patolojik anatomisi üzerine yapılan çalışmalar da Semerkand ekipleri ile işbirliği halinde yürütülmüştür. 1945 – 1951 yıllarında bölüm başkanlığına doçent E. N. Semenova getirilmiş; bu zamanda eğitim faaliyetleri, savaşın travmatik etkileri altınd a sürdürülmüştür. Akademik ilgi, öncelikle askerî patoloji ve bölgesel hastalıklar üzerine yoğunlaşmıştır. Bu dönemde, Semerkand’ın çevre bölgelerinde “kampirçapon” (Trichodesma sedaya) ve “kukmaraz” (heliotrop) bitkilerinden bölgede görülen beslenme toksi koz vakalarının sayısı artmıştır. Patolojik anatomik yönleriyle bu vakalar, devletçe Semerkand Tıp Enstitüsü bilim insanlarına araştırma konusu olarak verilmiştir. Semerkand ekibi, bu toksikozların morfolojik ve klinik özelliklerini ilk kapsamlı biçimde in celeyen ve raporlayan grup olmuştur. 1947 – 1954 yıllarında saha araştırma grupları oluşturulmuş, liderliğe Taşkent Tıp Enstitüsü’nden Doçent A. İ. Magrupov atanmıştır. Bu ekip, Zehirlenme vakalarının patomorfolojik özelliklerini geniş kapsamda incelemiştir. Magrupov liderliğindeki ekip, Sovyetler Birliği’ndeki ilk patolojik anatomik çalışmalarla bu beslenme kaynaklı toksikoz türlerini tanımlamış ve tedavi önerileri geliştirmiştir. Bu analizler sonucunda, kampirçapon UTAK 2025 V. ULUSLARARASI TURAZ AKADEMİ KONGRESİ 11 - 13 Eylül 2025 Semerkant, Özbekistan ITAC 2025 5th INTERNATIONAL TURAZ ACADEMY CO NGRESS September 11 – 13, 2025 Samarkand, Uzbekistan 11 ensefaliti ve kukmaraz hepatiti vak a sayısı önemli ölçüde azalmış, bu hastalıklar etkili şekilde kontrol altına alınmıştır. 1949 yılında, Magrupov Moskova Tıp Enstitüsü’nde “Kampirçapon’a özgü beslenme toksikozu” başlıklı doktorluk tezini savunmuştur. 1952 yılında Özbekistan yönetimi, bu al anda bilimsel araştırmaları teşvik etmek amacıyla Magrupov’u Semerkand Tıp Enstitüsü patolojik anatomi bölüm başkanı ve tedavi fakültesi dekanı olarak atamıştır. 1952 – 1958 yıllarında Magrupov, bölüm başkanlığı, fakülte dekanlığı ve bölge sağlık yönetimi ba ş patologu olarak görev yapmıştır. Öğretim, araştırma ve klinik işleyişte yaptığı yapısal iyileştirmeler, onun dönemini hatırlanan bir dönem haline getirmiştir. 1959 – 1961 yılları arasında bölüm başkanlığı yeniden doçent E. I. Semenova’ya verilmiş, bu dönem de araştırma odağı çocuk patolojisi ve gebelik toksikozları olmuştur. 1968 – 1995 yılları arasında bölümün başı Profesör O. M. Azizova olmuştur. Bu dönem, birçok genç araştırmacının yetiştiği, tez çalışmalarının arttığı ve Rusya, Ukrayna ve Taşkent’ten gelen bilim insanlarıyla işbirliklerinin hayata geçirildiği dönemdir. Azizova dönemi, bölümü entelektüel bir merkez haline getirmiştir. 1995 – 2003 yılları arasında Prof. D. R. Qoldoshev, 2003 – 2006’da Doçent T. J. Eshkobilov, 2006 – 2016’da Doçent B. S. Abdullaev b ölüm başkanlığı görevini üstlenmiştir. Bu dönem, Özbekistan’ın bağımsızlık döneminin başlangıcına denk gelmiş; uluslararası işbirliklerinin azalması bilimsel üretimi etkileyebilmiştir. Bu yıllarda bölümün araştırma çizgisi daha çok bitkisel toksinlerin ned en olduğu morfolojik değişimlere yönelmiştir. 2016 yılından itibaren, Semerkand Tıp Üniversitesi patolojik anatomi bölüm başkanlığı görevini Dr. F. M. Hamidova yürütmektedir. Kısa dönemde 2 doktora ve 10’dan fazla adaylık tezi savunulmuş; 6 ders kitabı, 14 eğitim rehberi ve 60’ın üzerinde metodik kılavuz yayımlanmıştır. Bölümün güncel bilimsel yönelimi; solunum sistem patomorfolojisi, beyin hastalıkları, kardiyovasküler sistem ve onkopatoloji alanlarında yoğunlaşmaktadır. Günümüzde Semerkand Tıp Üniversites i patolojik anatomi bölümü, Semerkand bölgesi ve civar iller için patolojik tanı ve biyopsi analizleri bakımından önemli bir referans merkezi olma görevini sürdürmektedir. UTAK 2025 V. ULUSLARARASI TURAZ AKADEMİ KONGRESİ 11 - 13 Eylül 2025 Semerkant, Özbekistan ITAC 2025 5th INTERNATIONAL TURAZ ACADEMY CONGRESS September 11 – 13, 2025 Samarkand, Uzbekistan 12 Assoc. Prof. Dr. Tura Zhurayevich Eshkabilov , Prof. Dr. Farida Muinovna Khamidova Samarkand State Medical University, Department of Pathological Anatomy, Samarkand, Uzbekistan Samarkand City , A. Temur Street , 18, Tel.: +998 66 2330841. E - mail: sammi@sammi.uz , E - mail: Xamidovaf.m.05@mail.ru Regarding the Organization of Pathol ogical Anatomy in the Samarkand Region This presentation addresses the formation and developmental stages of the science of pathological anatomy in the Samarkand region. It provides information about the scientific orientations of the department over vario us years, the contributions of leading scientists, and the department’s impact on practical healthcare services. Pathological anatomy holds a significant place in medical diagnostics and clinical practice. Studying the history of the Department of Patholog ical Anatomy at Samarkand State Medical University is important not only for preserving scientific heritage but also for laying the groundwork for contemporary scientific research. The study includes an analysis of historical sources, examination of archiv al documents, and review of data related to the department’s activities. Over different periods, the Department of Pathological Anatomy in Samarkand has emerged as a major scientific and practical center within the country’s medical field. Extensive resear ch has been conducted in areas such as nutritional toxicology, the effects of pesticides, onco - pathology, and others. The developmental stages of pathological anatomy in the Samarkand region are significant not only for local medicine but also for the glob al scientific community. Today, the department continues to strengthen its position by harmonizing clinical practice with scientific research. Keywords: Pathological anatomy, history, department, Samarkand State Medical University. Pathological anatomy is not solely a science concerned with deceased bodies; it is also a discipline that investigates disease processes in the living body. The establishment and implementation of pathological anatomy as a scientific field in Uzbekistan began in the first quarter of the 20th century. According to historical sources, a prosectorium unit was established in a hospital in Tashkent in 1926, marking the beginning of autopsy examinations in pathological anatomy. In the Samarkand region, the first autopsies were performed in 1929 by the prosector Dr. A. I. Tatarenchik, who was born in the Minsk province of former Russia. That same year, by decree of the Council of People’s Commissars of Uzbekistan, Tatarenchik was awarded the UTAK 20 25 V. ULUSLARARASI TURAZ AKADEMİ KONGRESİ 11 - 13 Eylül 2025 Semerkant, Özbekistan ITAC 2025 5th INTERNATIONAL TURAZ ACADEMY CONGRESS September 11 – 13, 2025 Samarkand, Uzbekistan 13 title of Professor of Pathological Anatom y and was tasked in 1930 with establishing the Department of Pathological Anatomy at the Samarkand Medical Institute. At that time, the department consisted of only five members: two doctors, one histology technician, one laboratory assistant, and one heal thcare worker. Professor Tatarenchik, with a strong sense of responsibility, initiated the institutional establishment of this discipline. Under his leadership, educational programs in pathological anatomy were organized, and foundational steps were taken toward the formal integration of this scientific field in Samarkand. A museum displaying significant macro - and micro - preparations was founded by Tatarenchik. One of its most prominent specimens is a hypertrophic heart weighing 1000 grams, known today as C or Bovinum (“ox heart”). This heart was extracted during an autopsy in 1941 and has since been preserved as an instructional material to study hypertension cases for over 85 years. Following Tatarenchik’s death, from 1941 to 1945, the Department of Patholo gical Anatomy was led by Professor D. S. Khayutin, who had arrived from Odessa. These years coincided with the hardships of World War II, and the department faced significant challenges in maintaining its operations. During the war, the evacuation of milit ary medical academies from Leningrad to Samarkand led to the integration of personnel from the S. M. Kirov Military Medical Academy into Samarkand’s healthcare institutions. The pathological anatomy unit of this academy formed the foundation of the departm ent at the Samarkand Medical Institute between 1942 and 1944. It was during this period that Academician N. N. Anichkov’s infiltration theory on the pathogenesis of atherosclerosis significantly influenced the scientific work conducted in Samarkand. In 194 8, Anichkov was recognized by the World Health Organization for his contributions to this field. Additionally, studies on the pathological anatomy of war - related injuries were conducted in collaboration with Samarkand - based teams. Between 1945 and 1951, th e department was chaired by Associate Professor E. N. Semenova. Educational activities continued under the psychological and material strains of the post - war period. Academic attention during this time focused primarily on military pathology and region - spe cific diseases. During this period, there was an increase in cases of nutritional toxicities in the surrounding regions of Samarkand, linked to the local consumption of the plants “kampirchapon” ( Trichodesma sedaya ) and “kukmaraz” ( Heliotropium spp.). The pathological anatomy of these cases was designated as a national research priority and entrusted to scientists at the UTAK 2025 V. ULUSLARARASI TURAZ AKADEMİ KONGRESİ 11 - 13 Eylül 2025 Se merkant, Özbekistan ITAC 2025 5th INTERNATIONAL TURAZ ACADEMY CONGRESS September 11 – 13, 2025 Samarkand, Uzbekistan 14 Samarkand Medical Institute. The Samarkand team became the first group to conduct and report a comprehensive study on the morpholo gical and clinical features of these toxicities. Between 1947 and 1954, field research groups were established under the leadership of Associate Professor A. I. Magrupov from the Tashkent Medical Institute. These teams conducted extensive investigations in to the pathomorphological characteristics of poisoning cases. Under Magrupov's leadership, these efforts represented the first pathological - anatomical studies in the Soviet Union that systematically defined these plant - based nutritional toxicities and prop osed treatment strategies. As a result of their analyses, the incidence of kampirchapon encephalitis and kukmaraz hepatitis significantly declined, and these diseases were brought under effective control. In 1949, A. I. Magrupov defended his doctoral disse rtation at the Moscow Medical Institute, entitled "Nutritional Toxicity Specific to Kampirchapon." In recognition of his scientific contributions, the Uzbek authorities appointed Magrupov as Chair of the Department of Pathological Anatomy and Dean of the F aculty of Medicine at the Samarkand Medical Institute in 1952. Between 1952 and 1958, he held multiple roles, including department chair, faculty dean, and chief pathologist of the regional health administration. His structural improvements in teaching, re search, and clinical operations rendered his tenure a memorable and impactful era in the department's history. From 1959 to 1961, the department was again headed by Associate Professor E. I. Semenova, during which time research focused on pediatric patholo gy and gestational toxicoses. Between 1968 and 1995, the department was led by Professor O. M. Azizova. This period marked a significant intellectual flourishing, with an increase in dissertation research and the training of numerous young scholars. Collab orations with scientists from Russia, Ukraine, and Tashkent were initiated, establishing the department as a prominent intellectual and academic center. From 1995 to 2003, the department was chaired by Professor D. R. Qoldoshev, followed by Associate Profe ssor T. J. Eshkobilov from 2003 to 2006, and Associate Professor B. S. Abdullaev from 2006 to 2016. This era coincided with the early years of Uzbekistan's independence, during which the decline in international collaborations had a noticeable impact on sc ientific output. During these years, the department's research focus shifted toward studying morphological changes caused by plant - based toxins. Since 2016, the Department of Pathological Anatomy at Samarkand Medical University has been chaired by Dr. F. M . Khamidova. Within a short period, two doctoral and over ten candidate dissertations have been successfully defended. The department has published six textbooks, 14 educational manuals, and more than 60 methodological guidelines. Its current UTAK 2025 V. ULUSLARARASI TURAZ AKADEMİ KONGRESİ 11 - 13 Eylül 2025 Semerkant, Özbekistan ITAC 2025 5th INTERNATIONAL TURAZ AC ADEMY CONGRESS September 11 – 13, 2025 Samarkand, Uzbekistan 15 scienti fic orientation is concentrated in the fields of respiratory system pathomorphology, neurological diseases, cardiovascular pathology, and oncopathology. Today, the Department of Pathological Anatomy at Samarkand Medical University continues to serve as a k ey reference center for pathological diagnostics and biopsy analyses for the Samarkand region and surrounding provinces. Тўра Жўраевич Эшкабилов 1 , Фарида Муиновна Хамидова 1 1 Самарқанд давлат тиббиёт университети, Патологик анатомия кафедраси. Ўзбекистон., Самарқанд ш., А.Темур кўчаси, 18 уй., тел.: Тел: +998 66 2330841. E - mail: sammi@sammi.uz , E - mail: Xamidovaf.m.05@mail.r u Патологик Анатомиянинг Самарқанд Вилояти Ҳудудида Ташкил Этилишига Доир Мақолада Самарқанд вилоятида патологик анатомия фанининг шаклланиши ва ривожланиш босқичлари ёритилган. Кафедранинг турли йиллардаги илмий йўналишлари, йирик олимлар фаолияти ва ама лий соғлиқни сақлашга қўшган ҳиссаси ҳақида маълумот берилган. Патологик анатомия тиббий диагностика ва клиник амалиётда муҳим ўрин тутади. Самарқанд тиббиёт университети кафедраси тарихини ўрганиш нафақат илмий меросни сақлаш, балки ҳозирги илмий изланишл ар учун асос бўлади. Тарихий манбаларни таҳлил қилиш, архив ҳужжатлари ва кафедра фаолиятига оид маълумотларни ўрганиш. Самарқанд патологик анатомия кафедраси турли босқичларда мамлакат тиббиётида муҳим илмий ва амалий марказ сифатида шаклланди. Алиментар токсикозлар, пестицидлар таъсири, онкопатология ва бошқа соҳаларда йирик тадқиқотлар амалга оширилди. Самарқанд вилоятида патологик анатомия фани ривожланиш босқичлари билан нафақат маҳаллий тиббиёт, балки жаҳон илмий жамоатчилиги учун ҳам аҳамиятлидир. Ка федра ҳозирда ҳам клиник амалиёт ва илмий изланишларни уйғунлаштирган ҳолда ўз мақомини мустаҳкамлаб келмоқда. Калит с ўзлар: Патологик анатомия, тарих, кафедра, Самарқанд давлат тиббиёт университети. Патологик анатомия – бу ў ликлар ҳақидаги фан эмас, ба лки тирик тананинг касалланган ҳолатини ўрганувчи фандир. (А.И.Полунин. 1849 йил) UTAK 2025 V. ULUSLARARASI TURAZ AKADEMİ KONGRESİ 11 - 13 Eylül 2025 Semerkant, Özbekistan ITAC 2025 5th INTERNATIONAL TURAZ ACADEMY CONGRESS September 11 – 13, 2025 Samarkand, Uzbekistan 16 Патологик анатомия фани ва амалиётининг Ўзбекистон Республикасида ташкил этилиши ўтган асрнинг биринчи чорагига бориб тақалади. Тарихий манбалардан маълумки, Тошкент шахридаги шифохоналардан бирида 1926 йилда прозектура бўлими ташкил этилган ва патологоанатомик аутопсия текширишлари ўтказила бошланган. Самарқанд вилояти ҳудудида дастлабки аутопсион текширувлар собиқ Россиянинг Минск губерниясида туғилган А.И. Татарен чик исмли прозектор - врачи томонидан 1929 йилларда ўтказилган. Шу санада Ўзбекистон Халқ Комиссарлар кенгашининг буйруғига биноан А.И.Татаренчикга патологик анатомия профессор унвони тақдим этилган ва Самарқанд шахрида 1930 йилда очилган тиббиёт институт ининг патологик анатомия кафедрасини ташкил этиш учун йўлланган. Патологик анатомия кафедраси дастлабки пайтда атиги 5 кишидан иборат бўлиб 2 та врач, битта лаборант - гистолог ва 1 та кичик тиббий ходим фаолият кўрсата бошлаган. Профессор А.И.Татаренчик ўт а масъулиятлик ҳисси билан патологик анатомия соҳасини ташкил этишга киришган. Унинг раҳбарлигида патологик анатомиядан дарс ўтиш ва ушбу соҳа йўналишининг Самарқанд вилоятида таркиб топиши йўлга қўйилган.Патологик анатомия фани учун мухим бўлган макропреп аратлар ва микропрепаратлар музеи профессор А.И. Татаренчик томонидан ташкил этилган. Бугунги кунда ушбу музейда сақланаётган вазни 1000 граммлик гипертрофиялашган юрак, тиббий атамаларда “Ҳўкиз юраги - Cor Bovi n um ”, профессор А.И.Татаренчикнинг юрагидир. Ушбу юрак жонкуяр олимнинг васиятига кўра, 1941 йилда июн ойида унинг танасидан аутопсия текширувида олинган ва 85 йилдан буён гипертония касаллигини талабалар ва врачларга ўргатиш манбаи бўлиб хизмат қилмоқда. Профессор А.И. Татаренчикнинг вафотидан сўнг, 1941 - 1945 йилларда, патологик анатомия кафедрасини Одесса шахридан келган профессор Д.С.Хаютин бошқарган. Ушбу саналарда иккинчи жаҳон уруши бораётганлиги сабабли патологоанатомик соҳа хизматида қийинчиликлар ва етишмовчиликлар кузатилган. Уруш туфайли Л енинград (ҳозирда Санкт - Петербург) шахридан Ўзбекистонга кўчирилган С.М.Киров номидаги ҳарбий - тиббий Академиясининг кафедралари Самарқанд шахридаги шифохоналарга жойлаштирилган. Ушбу Академиянинг, академик Н.Н.Аничков раҳбарлигидаги патологик анатомия кафе драси 1942 - 1944 йиллар мобайнида Самарқанд тиббиёт институтининг патологик анатомия кафедраси негизида фаолият кўрсатган. Академик Н.Н. Аничков томонидан яратилган атеросклерознинг патогенезидаги инфилтрацион назария Самарқанд тиббиёт институти патологик а натомия кафедрасида шакллана борган ва 1948 йилда академик Н.Н.Аничковга Бутун Жаҳон Соғлиқни сақлаш ташкилотининг (ВОЗ) нуфузли соврини тақдим этилган. Академик Н.Н.Аничков ва UTAK 2025 V. ULUSLARARASI TURAZ AKADEMİ KONGRESİ 11 - 13 Eylül 2025 Semerkant, Özbekistan ITAC 2025 5th INTERNATIONAL TURAZ ACADEMY CONGRESS September 11 – 13, 2025 Samarkand, Uzbekistan 17 профессор Д.Л.Лоховлар олиб борган ҳарбий жароҳатларнинг патологик анато мияси ҳам Самарқанд тиббиёт институтининг патологик анатомия кафедраси ходимлари билан ўзаро ҳамкорликда бажарилган. 1945 - 1951 йилларда Самарқанд тиббиёт институтининг патологик анатомия кафедрасида доцент Е.Н.Семенова мудирлик қилган. Шу даврлардаги ўқув жараёнида жаҳон урушидаги талофотлар ва йўқотишлар ўз аксини қолдирган. Кафедра ходимлари қийинчиликларга қарамасдан, ўқув ишларини қатъиятлик билан олиб боришган ва илмий изланишлар асосан ҳарбий жароҳатлар ва географик патологияга қаратилган. Ушбу даврла рда Ўзбекистон Республикаси ҳудудларида кампирчапон (триходесма седая) ҳамда кўкмараз (гелиотроп) ёввойи ўтларнинг уруғларидан заҳарланиб вафот этганлар кўпайиши кузатилган. Ушбу алиментар токсикознинг клинико - патологоанатомик жиҳатларини ўрганиш Республик а ҳукумати томонидан Самарқанд тиббиёт институти олимлари зиммасига юклатилган. Кампирчопон ва гелиотропдан захарланишнинг паталогоанатомик жиҳатларини Самарқанд тиббиёт институти патологик анатомия кафедраси жамоаси Совет Иттифоқида биринчи бўлиб мукаммал ўрганиб чиққан. 1947 - 1954 йилларда Ўзбекистон Республикаси ҳукумати топшириғига биноан олимларнинг сайёр гуруҳи ташкил этилиб, ушбу гуруҳга Тошкент тиббиёт институти патологик анатомия кафедраси доценти А.И. Магрупов раҳбар этиб тайинланган. Гуруҳ таркиби даги мутахассислар кампирчапон ва кукмараздан заҳарланган ва вафот этганларнинг клинико - патологоанатомик жиҳатларини кенг кўламда ўрганишган. Доцент А.И.Магрупов раҳбарлигида СССРда биринчи маротаба ушбу алиментар токсикознинг патологоанатомик жиҳатлари оч иб берилган ва натижада ушбу хасталикларнинг патогенетик муолажалари йўлга қўйилган. Натижада кампирчапон энцефалити ва кўкмараз гепатитидан ўлим миқдори кескин камайган ва бу хасталиклар бутунлай тугатилган. 1949 йилда доцент А.И. Магрупов томонидан Москв а тиббиёт институтида академик А.И. Абрикосов раҳбарлигида “Кампирчопонга хос бўлган алиментар токсикоз” мавзусида тиббиёт фанлари докторлиги диссертацияси ҳимоя қилинган. 1952 йилда Ўзбекистон Республикаси раҳбарияти Самарқанд вилояти ва қўшни вилоятларда кенг тарқалган кампирчапон ва кўкмараздан заҳарланишни тубдан юқотиш ва Самарқанд тиббиёт институтида ушбу йўналиш кенг кўламли илмий изланишлар олиб бориш учун профессор А.И. Магруповни Самарқанд тиббиёт инстиутининг патологик анатомия кафедраси мудири ҳ амда даволаш факультети декани вазифасига тайинлашган. UTAK 2025 V. ULUSLARARASI TURAZ AKADEMİ KONGRESİ 11 - 13 Eylül 2025 Semerkant, Özbekistan ITAC 2025 5th INTERNATIONAL TURAZ ACADEMY CONGRESS September 11 – 13, 2025 Samarkand, Uzbekistan 18 Профессор А.И. Магрупов 1952 - 1958 йиллар мобайнида кафедра мудири, даволаш факультети декани ҳамда Самарқанд вилояти Соғлиқни Сақлаш бошқармаси бош патологоанатоми вазифаларини моҳирлик билан ба жариб келган. Устознинг меҳнати, унинг одиллиги, танқидий руҳларда клинико - патологоанатомик конференцияларни ошкоравий руҳларда ташкил этганлиги тарихда мухрланиб қолган. 1952 - 1958 йиллардаги Самарқанд тиббиёт институтидаги баркамол меҳнатлари эвазига проф ессор А.И.Магруповга Давлат мукофотлари берилган ва у кишининг сиймоси бугунги кунда Самарқанд тиббиёт институти патологик анатомия кафедрасида ўрнатилган мемориал ёдгорлик тахтасида абадийлаштирилган. 1959 - 1961 йилларда Самарқанд тиббиёт институти патолог ик анатомия кафедрасини бошқариш яна доцент Е.И.Семеновага юклатилган. Ушбу даврлар оралиғида кафедранинг илмий изланишлари болалар патологияси ва ҳомиладор аёллар токсикозига қаратилган. 1968 - 1995 йиллар мобайнида Самарқанд тиббиёт институти патологик ана томия кафедрасини профессор О.М.Азизова бошқариб келган. Шу даврда кафедрага кўплаб ёш тадқиқотчи олимлар кириб келган. Профессор О.М.Азизова раҳбарлигида 2 та фан докторлиги (О.М.Азизова., М.И.Молдавский) ва 10 та фан номзодлиги (В.С.Романнеко, И.Н.Норбое в., Р.С.Будагев, Т.Ж.Эшкобилов., О.Б.Бобохужаев, Д.Р.Қўлдошев., Д.Ю.Ходжаева., Ж.Б.Ахметов., Б.Ж.Махмудов., В.Н.Мрил) диссертацияси ҳимоя қилинган. Ушбу даврда кафедранинг илмий салоҳияти янада ўсиб, йирик илмий марказлар билан ҳамкорлик йўлга қўйилган. Ху сусан, Россия, Украинанинг ва Тошкент тиббиёт институти йирик олимлари А.В.Смолянников, В.В. Серов, Д.С. Саркисов, Л.И. Аруин, Г.Н.Автандилов., М.Л.Дал, Е.И.Маковская, М.С.Абдуллаходжаева., К.А.Зуфаровларнинг маслаҳатлари билан йирик илмий ишлар бажарилган . Ушбу машҳур олимлар кафедрага ташриф буюришган ва илмий кадрлар тайёрлашда беҳараз кўмак беришган. Шу даврда Бутун Жаҳон Соғлиқни Сақлаш ташкилоти (ВОЗ)нинг патология бўйича эксперти Ж.Л. Крутьеи кафедрага ташриф буюрган ва илмий ишларни режалаштиришда и штирок этган. 1968 - 2000 йилларда Самарқанд тиббиёт институти патологик анатомия кафедрасининг асосий илмий йўналиши заҳарли химикатлар (пестицидлар) таъсирида аъзоларда рўй берадиган тизилмавий ўзгаришларни ўрганишга қаратилган. Кафедра олимлари илмий ишл арининг амалиётда қўлланиши оқибатида токсик заҳарли химикатларни республикада қўлланилишнинг регламентланган асослари ишлаб чиқилган ва амалиётга жорий этилган. Ундан ташқари кафедра ходимлари радиоактив нур патологияси, онкопатология, ҳомиладор аёллар ва чақалоқлар патологияси бўйича ҳам илмий изланишлари олиб боришган. UTAK 2025 V. ULUSLARARASI TURAZ AKADEMİ KONGRESİ 11 - 13 Eylül 2025 Semerkant, Özbekistan ITAC 2025 5th INTERNATIONAL TURAZ ACADEMY CONGRESS September 11 – 13, 2025 Samarkand, Uzbekistan 19 1995 - 2003 йилларда кафедрани профессор Д.Р.Қўлдошев, 2003 - 2006 йилларда доцент Т.Ж.Эшкабилов, 2006 - 2016 йилларда доцент Б.С.Абдуллаевлар бошқариб келган. Бу даврлар мустақилликнинг б ошланғич саналарига тўғри келганлиги сабабли ва йирик илмий марказлар билан алоқалар камайиши оқибатида илмий изланишларда сусайиш кузатилган. Асосий илмий йўналиш бўлиб ушбу даврда гиёҳвандлар ва заҳарли химикатлар келтириб чиқарадиган морфологик ўзгаришл арни ўрганиш бўлиб турган. 2016 йилдан ҳозирги кунга қадар Самарқанд тиббиёт университети патологик анатомия кафедрасини тиббиёт фанлари доктори Ф.М.Хамидова бошқариб келмоқда. Шу қисқа давр оралиғида патологик анатомиянинг долзарб муаммоларига бағишланган 2 та фан докторлиги ва 10 дан зиёд фан номзодлиги диссертациялари (PhD) ҳимоя қилинди. Кафедра жамоаси томонидан 6 та дарслик, 14 та ўқув қўлланма ва 60 дан ортиқ услубий қўлланмалар чоп этил