1 SZUBIENICA W SZPROTAWIE Zapomniana legenda o herszcie bandy „Pięknym Bogumile” O PRACOWANIE : M ACIEJ B ORYNA 2025 M UZEUM Z IEMI S ZPROTAWSKIEJ F OT 1: S ZUBIEN ICA POD S ZPROTAWĄ NA MAPIE R EGLERA Z XVIII WIEKU Na wschód od miasta jeszcze na początku XIX wieku stała szubienica i być może jest szansa na odnalezienie jej pozostałości. Jej początki mogą sięgać średniowiecza. Jak dotąd nikt nie podjął się r o z pracowania szprotawskiego miejsca straceń ani nie ustalił dokładnego miejsca je go lokalizacji. Zakładanym w średniowieczu organizmom miejskim na Śląsku ściśle towarzy szyły regulacje sprawowania sądownictwa i wykonywania kar, w tym kary śmierci. I w wielu przypadkach jest to dobrze udokumentowane. Z powodów sanitarnych publiczne miejsca straceń lokalizowano w pewnej odległości od zabudowy miejscowości, choć zdarzały się egzekucje wykonywane w rynku lub przed bramami miasta . Miało to być miejsce zdolne zgromadzić sporą rzeszę widzów oraz widoczne z głównej drogi . Wiszące miesiącami zwłoki lub schnące na kołach ludzkie fragmenty z założenia przestrzegały przed popełnieniem występku. By skończyć na stryczku, wystarcz y ła niekiedy z pozoru niewielka kradzież. 2 F OT 2: S ZUBIENICA POD S ZPROTAWĄ NA MAPIE W REDEGO Z XVIII WIEKU Szprotaw s k a szubienica została ukazana na kilku archiwalnych mapach. Najstarsza, z połowy XVIII wieku, mapa Reglera przedstawia na wschodniej rubieży miasta szubienicę przy dawnej drodze do Przemkowa. Mapa Filsa z 1830 roku potwierdza tę lokalizację Badania Muzeum Ziemi Szprotawskiej wskazują, że miejska szubienica znajdowała się na zachodnim krańcu byłego lotniska, w pobliżu tzw. kwadratu. Obszar został mocno przekształcony przez człowieka podczas budowy międzynarodowego obozu jenieckiego w okresie I wojny światowej, a następnie niemieckiej bazy lotniczej III Rzeszy, rozbudowanej po wojnie przez lotnictwo radzieckie. Utrudnia to natrafienie na pozostałości zabytkowego miejsca kaźni. Ale istnieje szansa, że zidentyfikowaliśmy dokładną lokalizację. Potw ierdzenie tego wymaga przeprowadzenia prac archeologicznych. Zobacz film, jak dziś wygląda to stanowisko: https://youtube.com/shorts/j1EN - UC5C_I?si=OdRF49JDvWvDl5Ns Wedle typologii szprotawska szubienica na mapie Reglera jest przedstawiana prawdopodobnie jako budowla murowana trójsłupowa o podstawie cylindrycznej. Do słupów przymocowane były poziome drewniane belki, na których wieszano skazańców. Taki projekt nie odbiegał od powszechnie stosowanych na obszarze Śląska i Łużyc. Pochodząca z 2. połowy XVIII wieku mniej dokładna mapa Wredego w nieco odbiegającej od poprzedniej lokalizacji ukazuje także tr ójsłupową szubienicę z podpisem „Galgen” (z niem. szubienica), co nie pozostawia wątpliwości co do funkcji budowli. Natomiast mapa Urmesstischblatt z 1824 roku, stanowiąca podkład do późniejszych dokładnych map , zawiera w rzeczonej lokalizacji najpewniej symbol trójsłupowej szubienicy, ale już bez murowanej podstawy. Podobnie późniejsza mapa Fi lsa. Rozwiązania tej rozbieżności należy szukać w aktach miejskich Szprotawy datowanych na okres 1810/1820 pod 3 F OT 3: S ZPROTAWSKA SZUBIENICA NA MAPIE U RMESSTISCHBLATT Z 1824 ROKU nazwą „Kasacja murowanego miejsca straceń, budowa szubienicy drewnianej” (oryg. Kassation des gemauerten Hochgerichts, Erbauung eines hölzernen Galgens) Oznacza to, że Szprotawa na początku XIX wieku rozebrała starą szubienicę murowaną, stawiając w jej miejsce tańszy drewniany zamiennik. Lokalny historyk dr Felix Matuszkiewicz (1885 - 1956) potwierdza, że miejska szubienica stała bezpośrednio na południe od drogi do Wiechlic, na pagórku. I dodaje, że miejsce po dawnym placu straceń wyznaczają współczesne mu wyrobiska żwiru. Na południowy - wschód od miasta rozpościerały się wspomniane przez niego historyczne pola Gerichtsacker , co może odnosić się bezpośrednio do miejsca straceń W Archiwum Państwowym w Zielonej Górze, w aktach miasta Szprotawa znajdują się nawet instrukcj e dla kata z 1706 i 1713 roku oraz cennik za czynności kata miejskiego z 1629 roku. O tutejszej szubienicy wspomniał także znany niemiecki pisarz Heinrich Laube, urodzony w 1806 roku w Szprotawie. W „Nowelach podróżniczych” napisał o dużej kamiennej szubienicy, która stała niedaleko małego kościółka i na której powieszono skutego w łańcuchach legendarnego herszta bandy rabusiów, zwanego Pięknym Bogumiłem (oryg imię Gottlieb). Ów kościółek to mała katolicka świątynia pw. Ciała Chrystusa, zniszczona i rozebrana po II wojnie światowej. Stała przy obecnej ul. Warszawskiej, na wzniesieniu z tyłu baru „Wesoła kawka”. Dzięki Laubemu, a dokładnie jego matce, poznajemy dotąd zupełnie zapomnianą legendę „O P ięknym Bogumile ”, którą z uwagi na powiązanie ze szprotawską szubienicą warto tu przytoczyć. 4 F OT 4: S ZUBIENICA NA PRZEDPOLU G ŁOGOWA W XVIII WIEKU (W ERNHER ) S ZPROTAWSKA BYŁA PODOBNA „... I oto pojawiła się legenda o tym małym kościółku, którą opowiedziała mi moja matka, aby obudzić we mnie wszelkie u czucia tajemniczej poezji i sprawić, aby słowo „katolicki” z nutą wątpliwości i powagi w p isało się w mo je serc e . Mieszkał tam potajemnie P iękn y Bogumił i jeszcze do niedawna w oknie kościelnej dzwon nicy można było zobaczyć ludzką twarz, chociaż klucz miał tylko proboszcz, który w chodził tu tylko raz w roku w celu odprawienia mszy świętej . Historia Pięknego Bogumiła była następująca. Był hersztem bandy rabusiów i otrzymał takie imię ze względu na swoją niezwykłą urodę. Mówi się, że stał się łobuzem z desperacji, ponieważ odmówiono mu ręki ukochanej. W tym małym kościółku – tak się go bez zbędnych ceregieli nazywa – spotykał się z nią, z okna dzwonnicy często przyglądał się mieszczanom, gdy spacerowali po polach N iejeden zacny pan widział go i spuszczał wzrok. Tak, historia głosi, że w małym kościółku znajdowała się tak wspaniała kryjówka, że Piękny Bogumił był tam też w ten jedyny dzień kościelny w roku, kiedy odprawi ano mszę, a nawet flirtował z e swoją uroczą damą. Ale za każdym razem, w t ym dniu, jakiś szanujący się obywatel był zaskoczony otrzymanym policzkiem, nie zdając sobie sprawy, skąd on nadchodzi. Później, na wrzosowisku, Piękny Bogumił poniósł klęskę Z łapano go i powieszono w łańcuchach niedaleko małego kościółka, przy którym stała duża kamienna szubienica. Tyle legenda. Do egzekucji skazanego na śmierć nawiązuje jeszcze inna, niegdyś bardzo znana legenda szprotawska „O biednym grzeszniku znad Szprotki”. Biednym grzesznikiem nazywano złoczyńcę już prawomocnie skazanego (Wojtucki) Jego egzekucja przypadła na lato i obawiano się, że gapie zadepczą zboże rosnące wokół placu straceń. A wspomniano już powyżej, że na południowy - wschód od miasta rozpościerały się grunty Gerichtsacker , co możemy z niem. tłumaczyć jako „pola sądowe” - być może właśnie w związku z miejscem straceń. P owracaj ąc do faktów, w 1479 roku z rozkazu księcia Jana pod osłoną nocy i mgły na Przedmieściu Głogowskim ścięto zdrajcę Gottlieba Bergmanna. Według miejskiego kronikarza J.G.Kreisa, jeszcze do XVIII wieku miejsce stracenia upamiętniał kamienny słup. Może tu 5 F OT 5: O BECNY WYGLĄD OKOLICY HISTORYCZNEGO STANOWISKA SZUBIENICY POD S ZPROTAWĄ (2025). także iść o nasze miejsce straceń na wschód od miasta (Przedmieście Głogowskie), gdzie oprócz szubienicy znajdowały się ponadto inne tradycyjne urządzenia do zadawania cierpienia i śmierci. Upamiętnione zostało również zdarzenie z 1746 roku, kiedy na własnym łóżku powiesił się sam kat Dittrich ze Szprotawy. Zmarł śmiercią „nieczystą”, więc pochowano go za miastem, na wzgórzu, a przed pochówkiem obcięto mu głowę. Badania Muzeum Ziemi Szprotawskiej doprowadziły nie tylko do odkrycia ciekawych materiałów archiwalnych. Muzealnicy wytypowali okolicę, a nawet prawdopodobne stanowisko, na którym stała szubienica. Teraz pole do popisu mają archeolodzy. A mogą natrafić nie tylko na szubieniczne gwoździe, haki i łańcuchy, ale także na szczątki pochowanych na miejscu skazańców. Lokalizacja szubienicy w Szprotawie (obszar roboczy); https://www.google.com/maps/d/edit?mid=1IjxXec98I1Xv - bA6uk2q1ghFYYyohZ8&usp=sharing W dokumentach pojawiają się jeszcze lokalne szubienice w Małomicach, Siecieborzycach i Suchej Dolnej oraz legendarna w Borowinie. O PRACOWANIE : M ACIEJ B ORYNA 2025 M UZEUM Z IEMI S ZPROTAWSKIEJ 6 Wykorzystane materiały: Laube H., Heimat , [w:] Reisenovelle n , Band 4, 1836. Matuszkiewicz F., Geschichte der Stadt Sprottau , 1908. Graber E., Codex Diplomaticus Silesiae T.31 Die Inventare der nichtstaatlichen Archive Schlesiens. Kreis Sprottau , 1925. Wojtucki D., Publiczne miejsca straceń na Dolnym Śląsku od XV do poł. XIX wieku , 2009. Duma P., Śmierć nieczysta na Śląsk u , 2015. Mapy: Regler L.W. , Schlesien links der Oder ohne die Grafschaft Glatz. 1764 – 1770. Wrede Ch.F., Krieges Carte von Schlesien, 1747 – 1753. Fils , 131 Bunzlau, 1830 Urmesstischblatt , Sprottau, 1824. Ilustracje: Wernher F.B., Topographia Seu Compendium Silesiae , Pars V , 1750 - 1800.