Helmut König, Julia Schmidt, Manfred Sicking (Hg.) Die Zukunft der Arbeit in Europa Band 5 Editorial Die politische Einigung Europas nach dem Ende des Zweiten Welt- kriegs ist historisch einzigartig. 1500 Jahre europäische Kriegsge- schichte sollen hier zu Ende kommen und zu einer dauerhaften Ent- faltung der Demokratie führen. Die Suche nach geeigneten Verfah- ren und Institutionen bleibt jedoch schwierig. Zentrale Fragen wie die Verteilung von Aufgaben und Kompetenzen, der Ausgleich zwi- schen einzelstaatlichen und gemeinschaftlichen Interessen, die de- mokratische Legitimation sowie die Ausgestaltung der Meinungs- und Willensbildungsprozesse sind nach wie vor offen. Europa als Ganzes ist nicht identisch mit seinen Teilen, mit den Ländern der Europäischen Union und des Kontinents. Was aber macht Europa aus? Worin bestehen seine Gemeinsamkeiten, wo ver- laufen seine Grenzen, wie ist die Relation von Einheit und Vielfalt? Wie unterscheidet es sich von anderen Weltregionen, Kulturen und politischen Ordnungen? Die Buchreihe Europäische Horizonte greift zentrale europäische Gegenwarts- und Zukunftsfragen auf und gibt politischen, ökonomi- schen und kulturellen Problemstellungen gleichermaßen Raum. Die Reihe wird herausgegeben von Friedrich Jaeger, Helmut König, Claus Leggewie, Emanuel Richter und Manfred Sicking. Helmut König, Julia Schmidt, Manfred Sicking (Hg.) Die Zukunft der Arbeit in Europa Chancen und Risiken neuer Beschäftigungsverhältnisse Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.d-nb.de abrufbar. © 2009 transcript Verlag, Bielefeld Umschlaggestaltung: Kordula Röckenhaus, Bielefeld Lektorat & Satz: Julia Schmidt, Aachen Druck: Majuskel Medienproduktion GmbH, Wetzlar ISBN 978-3-8376-1217-2 Gedruckt auf alterungsbeständigem Papier mit chlorfrei gebleichtem Zellstoff. Besuchen Sie uns im Internet: http://www.transcript-verlag.de Bitte fordern Sie unser Gesamtverzeichnis und andere Broschüren an unter: info@transcript-verlag.de This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 3.0 License. Inhalt Vorwort 7 Einleitung 9 M ANFR E D S ICKING , J ULIA S CHMIDT , H E LMUT K ÖNIG G lobale Perspektiven auf die G eschichte und G egenwart von A rbeit – Eine S kizze 19 A NDR E AS E CK E RT D ie Europäische Beschäftigungsstrategie aus makroökonomischer Perspektive 33 A RN E H E IS E Europas IT - I ndustrie vor dem A us? Produktion , I nnovation und internationale A rbeitsteilung 49 B OY L ÜTHJ E , P E T E R P AWLICKI Europa als C hance der Berufsbildungsreform in D eutschland 75 M ARTIN B A E THG E „ U nd für O pa sorgt ’ne F rau aus O steuropa.“ D ie stille G lobalisierung der F amilienarbeit 91 E LISA BE TH B E CK - G E RNSH E IM Breaking the C ycle – W ege aus der starren gesellschaftlichen K onstruktion von A rbeit und G eschlecht in Europa 103 H E ATH E R H OFM E IST E R , N ADIN E W ITT Prekarität und Prekarisierung. J üngere T endenzen der D ebatte über die neue soziale U nsicherheit 131 F RI E D E RICK E H ARD E RING „ I st die A rbeit noch was wert?“ D ie R olle von G ewerkschaften und A rbeit in der E U 151 O SKAR N E GT D ie S paltung der G esellschaft 167 H E INZ B UD E A utorinnen und A utoren 183 7 Vorw ort D er vorliegende Band ist aus den Vorträgen hervorgegangen , die unter dem T itel „ D ie Z ukunft der A rbeit in Europa“ im M ai 2008 in A achen gehalten wurden. F ür die Publikation haben wir die überarbeiteten Vor- tragsmanuskripte um einige weitere Beiträge ergänzt. Veranstalterin der Vortragsreihe war die I nitiative Europäische Ho- rizonte , zu d er sich d er F a ch b ereich W irtsch af ts fö r d erun g / Europäische A n g e l e g enheiten d er S t ad t A a chen , da s K u l tur w issensch af t l iche I nstitut , Essen , d ie R e g ion al e V ertretun g d er Europäischen K o mm ission in B onn , d ie R e g io A a chen e .V. so w ie da s I nstitut fü r P o l itische W issen- sch af t d er RWTH A a chen zus amm en g esch l ossen h ab en F r ü here V ortr ag sreihen d er Europäischen H orizonte sin d i m tr a ns- cript- V er lag unter f o lg en d en T ite l n erschienen : Der Ir ak-Krieg und die Zukunft Europas (2004), Gehört die Türkei zu Europa? (2005), Gerech- tigkeit in Europa (2008) un d Europas Gedächtnis (2008) A a chen , i m M a i 2009 D ie H er a us g e b er 9 Einlei tung M ANFR E D S ICKING , J ULIA S CHMIDT , H E LMUT K ÖNIG S eit d er I n d ustrie ll en R e v o l ution i m 19 J a hrhun d ert ist Er w er b s a r b eit zu m D reh- un d A n g e l pun k t d er g ese ll sch af t l ichen , w irtsch af t l ichen un d po l itischen Ent w ic k l un g en in Europ a g e w or d en Er w er b s a r b eit ist in u m fa ssen d e , ga nzheit l iche un d g ese ll sch af ts g est a l ten d e S tru k turen v on A r b eits m a r k t un d B eschä f ti g un g ss y ste m , v on A us- un d F ort b i l d un g , v on w irtsch af tspo l itischer un d sozi a l st aa t l icher S teuerun g inte g riert M it a n- d eren W orten : A r b eit steht i m Z entru m m o d erner in d ustrie ll er G ese ll - sch af ten D ie P ro d u k tion v on G ü tern , W a ren un d D ienst l eistun g en f or m t A r b eits- un d F reizeit , entschei d et ü b er d ie N utzun g d er k re a ti v en R es- sourcen un d d es En gag e m ents d er M enschen un d ü b er ihre L e b ens q u a l i- tät D ie A r b eits g ese ll sch af t ist a b er k eine st a tische S ie scheint heute ein neues G esicht zu b e k o mm en , d essen S i l houette a ll er d in g s erst in U m ris- sen er k enn b a r ist S icht b a re A nzeichen dafü r sin d d ie seit nun m ehr fa st d rei ß i g J a hren steti g w a chsen d e (M a ssen- )A r b eits l osi gk eit , d ie Entste- hun g neuer B r a nchen , neuer A r b eits f or m en , a n d erer A r b eits b e d in g un g en un d d ie V erän d erun g en in d er Z us a mm ensetzun g d es Er w er b spersonen- potenti a l s D iese U mb r ü che f in d en in einer Z eit st a tt , in d er d ie G l o b a l i- sierun g v or a nschreitet un d neue T echno l o g ien in r a s a nte m T e m po ent- w ic k e l t w er d en D ie P ro bl e m e sin d a ll es a m t seit A n fa n g d er a chtzi g er J a hre b e ka nnt S chon da m a l s w ur d e v ie l v on d er K rise b z w. v o m En d e d er A r b eits g e- se ll sch af t g esprochen ( v g l. M a tthes 1983; O ff e 1984; L utz 1984; k ritisch da zu K ö ni g 1990) A b er d iese S ti mm en v erh a ll ten un g eh ö rt : D er M a r k t sch aff t A r b eitsp l ätze , hie ß es i mm er w ie d er , un d ein h ö heres W a chstu m M ANFR E D S I CK I NG , J UL I A S CHM I DT , H E LMUT K ÖN I G 10 w ir d fü r m ehr B eschä f ti g un g sor g en H eute w er d en d er C h a r ak ter un d d ie g en a ueren K onturen d er a r b eits g ese ll sch af t l ichen K rise d eut l icher M it w e l cher A r b eits g ese ll sch af t ist in Z u k un f t zu rechnen , un d w ie w a n d e l n sich U m fa n g , I nh a l t un d F or m d er A r b eit ( ü b er V orhers ag en un d da s Z u v er l ässi gk eitspro bl e m v on P ro g nosen v g l. Z inn 2002) ? A ussch l agg e b en d fü r d ie A nt w ort a u f d iese F r ag e sin d d ie U mb r ü - che in d er Er w er b s a r b eit L etztere ist d ie zentr a l e G run d l ag e fü r da s L e- b en in d er I n d ustrie g ese ll sch af t Ü b er Er w er b s a r b eit w er d en sozi a l e I n- te g r a tion , g ese ll sch af t l iche T ei l h a b e un d m a terie ll e E x istenzsicherun g er m ög l icht , a b er a uch d ie S tru k turierun g d es a ll tä g l ichen L e b ens S inn- g e b un g un d S innsti f tun g w er d en zentr a l v on d er Er w er b s a r b eit her ent- w or f en U n d e b en d iese Er w er b s a r b eit ist in d en l etzten d rei J a hrzehnten zuneh m en d b r ü chi g g e w or d en B ereits i m J a hre 1958 h a tte H a nn a h A ren d t d iese P ro bl e m a ti k w eit- sichti g er ka nnt I n Vita activa s c hre i b t s i e : „ D i e Erfüllung des ur a l t en T r a ums t r i ff t w i e i n der Erfüllung v on M är c henwüns c hen a uf e i ne K on- s t ell a ti on , i n der der er t räum t e S egen s ic h a ls F lu c h a usw i rk t D enn es i s t j a e i ne A rbe it sgesells c h a f t , d i e v on den F esseln der A rbe it befre it wer- den soll , und d i ese G esells c h a f t kenn t k a um no c h v om H örens a gen d i e höheren und s i nn v olleren T ä ti gke it en , um dere t w i llen d i e Befre i ung s ic h lohnen würde. I nnerh a lb d i eser G esells c h a f t , d i e eg a l it är i s t , we i l d i es d i e der A rbe it a ngemessene L ebensform i s t , g i b t es ke i ne G ruppe , ke i ne A r i s t okr a ti e pol iti s c her oder ge i s ti ger A r t , d i e e i ne W i edererholung der V ermögen des M ens c hen i n d i e W ege le it en könn t e“ (A rend t 1985: 11) H a nn a h A rend t s Ü berlegungen br i ngen dre i M erkm a le moderner A rbe it sgesells c h a f t en a uf den Punk t : i hre T o t a l it ä t , denn a lles dreh t s ic h i n d i esen G esells c h a f t en um A rbe it und Produk ti on ; i hre Z en t r a l it ä t , denn A rbe it und Beruf h a ben d i e grö ß t e Bedeu t ung für d i e M ens c hen , i hr E i nkommen und i hre L ebens c h a n c en ; i hre E x klus i v it ä t , denn l a u t H a nn a h A rend t h a ben moderne M ens c hen nur gelern t zu a rbe it en – e t - w a s a nderes können s i e n ic h t ( mehr ), und n i mm t m a n i hnen i hre A rbe it weg , v erf a llen s i e n ic h t nur i n e i ne m a t er i elle E x i s t enzkr i se , sondern a u c h i n e i ne e x i s t en ti elle S i nnkr i se. W i e h i s t or i s c he S t ud i en belegen , ze ic hnen s ic h d i e G rundl i n i en e i ner S t a nd a rderzählung zur G es c h ic h t e der A rbe it i n Europ a a b ( v gl. d a zu d i e i ns t ruk ti v en Be it räge i n K o c k a /O ffe 2000) I m G egens a t z zur A n ti ke , d i e A rbe it m it M ühs a l gle ic hgese t z t und a n S kl a v en deleg i er t h a t , um i h- re Bürger für M u ß e , Pol iti k und G eme i nwohl fre i zuse t zen , beg i nn t m it dem C hr i s t en t um d i e A ufwer t ung der A rbe it I n der R eform a ti on w i rd A rbe it v ollends zur C hr i s t enpfl ic h t , und i n der A ufklärung des 17 und 18 J a hrhunder t s w i rd s i e a ls I nbegr i ff v on E i gen t um , R e ic h t um und K a - E I NL EI TUNG 11 p it a l und a ls K ern mens c hl ic her E x i s t enz und S elbs t v erw i rkl ic hung ge- r a dezu säkul a r v erklär t Bes ti mmend wurde d i eses W er t - und S i nnsyndrom a llerd i ngs i n der s t r i k t w a renmä ß i gen F orm der L ohn- und Erwerbs a rbe it , w i e M a r x a n der D i skuss i on des A rbe it s v er t r a ges demons t r i er t h a t I n der zwe it en H älf t e des 20 J a hrhunder t s v erd ic h t e t e s ic h d i eses S yndrom zu e i ner F ormges t a l t , d i e w i r se it her a ls ‚ Norm a l a rbe it s v erhäl t n i s ‘ beze ic hnen , a lso a bhäng i ge , unbefr i s t e t e V ollze it a rbe it m it s t a b i ler En t lohnung , be- rufl ic hem S t a t us und f a m i l i ärer S t ellung i m R a hmen be t r i ebsförm i ger A rbe it sorg a n i s a ti on und generöser A bs ic herung i m F a lle v on K r a nkhe it , A rbe it slos i gke it oder F rüh v erren t ung. D a s Norm a l a rbe it s v erhäl t n i s w a r d i e bes ti mmende F orm der Berufs a rbe it i n der a l t en Bundesrepubl i k , g a l t a ber v ornehml ic h für M änner , während F r a uen a nges ic h t s des t r a d i - ti onellen G es c hle c h t er a rr a ngemen t s – M änner i m Beruf , F r a uen i n der F a m i l i e – v on d i eser K ernform we it gehend a usges c hlossen bl i eben ( v gl. d a zu grundlegend M ü c kenberger 1985) I n d i eses G ehäuse der Berufs a rbe it wollen mehr und mehr M ens c hen e i nz i ehen , und es üb t offenb a r n a c h w i e v or e i ne gro ß e A nz i ehungskr a f t a uf M änner und F r a uen a us. W i r H eu ti gen wollen Berufsmens c hen se i n dürfen. D a s bewe i sen a u c h d i e El it en , a llen v or a n d i e glob a len El it en , d i e so v i el w i e no c h n i e i n der G es c h ic h t e der M ens c hhe it a rbe it en. M u ß e und F re i ze it s c he i nen v ollends F remdwör t er geworden zu se i n. Es i s t bemerkenswer t , d a ss g a nz norm a le M ens c hen , a lso n ic h t nur Pol iti ker , T opm a n a ger oder S p it zenküns t ler , s ic h a llen Erns t es d a m it brüs t en , d i e nä c hs t en zwe i J a hre e i nen m i nu ti ös gefüll t en T erm i nk a lender v orwe i sen zu können. K e i n M ens c h käme a uf d i e I dee , sol c he I nd i v i duen a ls a rme I rre zu v erspo tt en , d i e n ic h t s v on L ebenskuns t v ers t a nden h a ben. V i elmehr ern- t en s i e Bewunderung und re i zen zur N a c h a hmung. D a s R ollenmodell des un t ernehmer i s c hen ‚ work a hol ic ‘ d a s G egens t ü c k der L a bor i s i erung a ller mens c hl ic hen T ä ti gke it en , d i e d a s P a r a d i gm a unseres D a se i ns um- s c hre i b t F olger ic h ti g kolon i s i er t d i e A rbe it semph a se a lle gesells c h a f t l i - c hen L ebensbere ic he über den K ern bez a hl t er Erwerbs a rbe it h i n a us : W er ko c h t , m a c h t H a us a rbe it ; wer d a s L i ebesleben m it se i nem P a r t ner d i sku ti er t , erbr i ng t Bez i ehungs a rbe it ; wer s ic h um se i ne K i nder küm- mer t , v err ic h t e t Erz i ehungs a rbe it ; wer n a c h se i nen a l t en El t ern s i eh t , le i s t e t Be t reuungs a rbe it ; wer s ic h zur Erholung a uf e i ne e i ns a me I nsel zurü c kz i eh t , un t erz i eh t s ic h der R egener a ti ons a rbe it ; wer i ns F it nesss t u- d i o geh t , le i s t e t K örper a rbe it Ers t wenn es uns gel i ng t , unsere un t er- s c h i edl ic hen T ä ti gke it en des L ebens v or uns und v or den a nderen a ls A rbe it zu kl a ss i f i z i eren , s c he i nen w i r e t w a s W er t v olles und S i nn v olles zu t un. M ANFR E D S I CK I NG , J UL I A S CHM I DT , H E LMUT K ÖN I G 12 A nges ic h t s d i eser F es t s t ellungen erg i b t s ic h für d i e heu ti ge A rbe it s- gesells c h a f t e i n p a r a do x er Befund : W ährend d i e Bedeu t ung der A rbe it i n den le t z t en 200 J a hren s t e ti g ges ti egen i s t , w i rd d i e Erwerbs a rbe it heu t e i mmer prekärer : • D i e a nh a l t end hohe M a ssen a rbe it slos i gke it i s t nur e i n I nd i z d a für , d a ss w i r uns i n e i ner ti efgre i fenden U mbru c hph a se bef i nden und d i e erwerbs a rbe it szen t r i er t e G esells c h a f t i n s ic h ti ef gesp a l t en i s t A r- be it slos i gke it , ger a de d a nn , wenn s i e länger a nd a uer t , führ t zur A us- grenzung. D i e a k t uelle K r i se w i rf t i n v erw a ndel t er F orm d i e über- wunden gegl a ub t en soz i a len F r a gen der europä i s c hen G es c h ic h t e er- neu t a uf , wobe i s i e we it über d a s Problem soz i a ler A usgrenzung a m R a nd unserer G esells c h a f t h i n a usgre i f t D a s heu t e spürb a re Prekär- werden der A rbe it br i ng t d a s mühs a m über J a hrhunder t e h i nweg en t w ic kel t e M odell gesells c h a f t l ic hen Z us a mmenh a l t s , d i e L ohn a r- be it sgesells c h a f t , i ns W a nken. A nges ic h t s der M a ssen a rbe it slos i g- ke it s t ell t d i e Erwerbs a rbe it für e i ne i mmer grö ß er werdende Z a hl v on M ens c hen ke i nen soz i a len und gesells c h a f t l ic hen I n t egr a ti ons- f a k t or mehr d a r ( v gl. d a zu C a s t el 2000, der wegwe i sende A ns t ö ß e zu e i ner soz i olog i s c h fund i er t en und j ur i s ti s c h i nform i er t en A us- e i n a nderse t zung m it der Neuordnung des S oz i a ls t aa t s g i b t ) • D a s Norm a l a rbe it s v erhäl t n i s , d a s l a nge Z e it a ls Norm und O r i en ti e- rung g a l t , i s t a ufgrund der F le x i b i l i s i erung a uf dem R ü c kzug begr i f- fen , wenn a u c h n ic h t deu t l ic h. 1997 be t rug der A n t e i l der Personen i n e i nem Norm a l a rbe it s v erhäl t n i s a n a llen a bhäng i g Bes c häf ti g t en no c h 82,5% D er A n t e i l h a t s ic h se it her um a c h t Prozen t punk t e v er- r i nger t M it dem Norm a l a rbe it s v erhäl t n i s v erb a nden s ic h R ollenmus- t er und -zus c hre i bungen für M änner und F r a uen. D i e Eros i on des Norm a l a rbe it s v erhäl t n i sses h a t a lso U rs a c hen und F olgen , d i e über den re i n w i r t s c h a f t l ic hen Bere ic h h i n a usre ic hen. I nzw i s c hen a rbe it e t e i n D r itt el a ller Bes c häf ti g t en i n T e i lze it , d a v on d i e H älf t e i n M i n i - J obs und i n E i n-Euro- J obs (A l t h a mmer 2002; K eller /S e i fer t 2005) A u c h d i e gu t e N a c hr ic h t , won a c h d i e Z a hl der Erwerbs t ä ti gen i m J a hre 2008 m it 40,3 M i ll i onen e i nen neuen H ö c hs t s t a nd erre ic h t e , w i rd ge t rüb t dur c h den U ms t a nd , d a ss f a s t d i e H älf t e a uf ger i ngfüg i - ge Bes c häf ti gungen fäll t • D i e U mbrü c he i n der Erwerbs a rbe it sgesells c h a f t sp i elen s ic h zen t r a l i n der A rbe it swel t a b. A m A rbe it spl a t z h a ben s ic h d i e A rbe it s a bläufe und - a nforderungen v erd ic h t e t (S enne tt 1998) D i e Erf a hrungen v on En t fremdung und K onkurrenzdru c k nehmen zu. Neue M a n a gemen t - t e c hn i ken , der E i ns a t z le i s t ungsfäh i gerer M a s c h i nen , neue T e c hnolo- g i en und Produk ti ons v erf a hren und a ndere F a k t oren führen d a zu , d a ss i mmer mehr G ü t er und D i ens t le i s t ungen m it i mmer wen i ger E I NL EI TUNG 13 E i ns a t z v on A rbe it produz i er t und bere it ges t ell t werden können. Q u a l i f i k a ti ons a nforderungen s t e i gen. A lle Prognosen gehen d a v on a us , d a ss d i eser T rend a u c h i n den nä c hs t en J a hrzehn t en a nh a l t en w i rd. E i nf a c he A rbe it en s i nd demgegenüber – v i elle ic h t m it A us- n a hme des G a s t s t ä tt engewerbes – i m R ü c kzug begr i ffen und werden mehr und mehr der V erg a ngenhe it a ngehören. • E i n we it erer U mbru c h i n der Erwerbs a rbe it sgesells c h a f t w i rd m it dem S tic hwor t „ G lob a l i s i erung“ zu ums c hre i ben v ersu c h t ( v gl. R eh- be i n /S c hwengel 2008) W enn a u c h A usm a ß und R e ic hwe it e i n t ern a - ti on a ler F a k t oren für d i e U mbrü c he i n D eu t s c hl a nd i n der F ors c hung ums t r itt en s i nd , so erleben w i r do c h , d a ss d i e Produk ti on v on W a ren und D i ens t le i s t ungen zunehmend i n so gen a nn t en W er t s c höpfungs- ke tt en org a n i s i er t w i rd , um e i nen be t r i ebl ic h op ti m a len Er t r a g zu er- z i elen. Produk ti ons a bläufe werden en t flo c h t en. Erwerbs a rbe it w i rd d a e i ngek a uf t , wo s i e a m güns ti gs t en zu bekommen i s t G er a de mul- ti n a ti on a le U n t ernehmen können d i ese O p ti m i erungen nu t zen ( v gl. R üb 2001) Erwerbs a rbe it mu ti er t so zunehmend v om Produk ti ons- zum Bel a s t ungsf a k t or , den es mögl ic hs t zu m i n i m i eren g i l t D er F a k t or A rbe it w i rd gegenüber dem F a k t or K a p it a l m a ss i v en t wer t e t D i ese h i er nur a ngedeu t e t en En t w ic klungen t r a gen d a zu be i , d a ss d i e Erwerbs a rbe it sgesells c h a f t a l t er Prägung i hrem Ende en t gegen geh t W i r leben i n e i ner Ü berg a ngsph a se , d i e dur c h a us m it dem U mbru c h v on der A gr a r- zur I ndus t r i egesells c h a f t i m 19 J a hrhunder t zu v ergle ic hen i s t Es h a ndel t s ic h um ti efgre i fende E i ns c hn itt e , deren Z umu t ungen m it den R ezep t en der a l t en I ndus t r i e a rbe it sgesells c h a f t n ic h t mehr zu bewäl ti gen s i nd. W a s t un? U nd wel c he S t r a t eg i e wählen? Pr i nz i p i ell , so C l a us O ffe , k a nn e i n policy mix versu c hen , d i e Na c hfrage zu erhöhen o der bes c häf- t i gungsfördernd auf Pre i s , Q ua l i tät und Q uant i tät des A ngeb o ts e i nzu- w i rken ( vg l dazu O ffe 1984) Nat i o na l staat l ic he A ntw o rten s i nd zwar n o c h i mm er n o twend i g , s i e re ic hen aber n ic ht aus , u m l angfr i st i ge ge- se ll s c haft l ic he und w i rts c haft l ic he Pers p ekt i ven zu erarbe i ten. D abe i m uss d i e D i skuss i o n v o n aktue ll en , nat i o na l en w i e l änderübergre i fenden Pr o b l e m en der Erwerbsarbe i t ausgehen. Ö k olo g i s c her U m bau i m Verkehrswesen , d i e R underneuerung des B i l dungswesens , u m d i e m ar o den S c hu l en und U n i vers i täten zu san i e- ren , der A usbau der F o rs c hungsförderung , u m i m g lo ba l en W i ssens- wettbewerb m i tha l ten zu können – das wäre das s i nnv oll e Pr o gra mm e i - ner ( eur op ä i s c hen ) V ol ksw i rts c haft , d i e a l s ernsthafter Partner und K o n- kurrent i nternat i o na l m i ts p i e l en w i ll D as würde W a c hstu m s- und Be- s c häft i gungs i mp u l se geben , d i e M assenkaufkraft und den K o nsu m erhö- M ANFR E D S I CK I NG , J UL I A S CHM I DT , H E LMUT K ÖN I G 14 hen und i n der F ol ge das S teueraufk omm en ste i gern – a ll e m a l besser , a l s a ll j ähr l ic h m ehrere 100 M i ll i arden Eur o zur F i nanz i erung k o nsu m t i ver A rbe i ts lo s i gke i t auszugeben. F re i l ic h gehören pol i t i s c he C o urage und R i s i k o bere i ts c haft dazu , da m i t e i ne R eg i erung gegen den v o rgeb l ic hen S a c hverstand ne ol i bera l f i x i erter Ö k o n om en e i n s ol c hes Pr o gra mm dur c hsetzen kann ( zur S trateg i e des Ne ol i bera l i s m us vg l Berg m ann 1998) A l s A l ternat i ve b l e i bt s o nst nur d i e M an i p u l at i o n des A ngeb o ts , i n- de m m an dur c h S enkung der L öhne o der L o hnnebenk o sten , dur c h Ver- besserung der Q ua l i f i kat i o n der A rbe i tneh m er o der dur c h künst l ic he Be- s c hränkung der Q uant i tät d i e Bes c häft i gungsauss ic hten verbessert. G e- nau d i ese S t i lll egung des A rbe i tsangeb o ts haben v i e l e R eg i erungen i n Eur op a i n den l etzten J ahrzehnten des 20 J ahrhunderts verf ol gt – zu L asten der F a m i l i e , des B i l dungss y ste m s und der A l terss ic herung. D euts c h l and be i s p i e l swe i se hat e i ne der n i edr i gsten we i b l ic hen Er- werbs q u o ten , das D ur c hs c hn i ttsa l ter der S tudenten be i i hre m ersten A b- s c h l uss l i egt m i tt l erwe i l e be i gut 28 J ahren , und d i e F rühverrentung hat es er l aubt , den i ndustr i e ll en Bes c häft i gungsabbau der neunz i ger J ahre zu bewä l t i gen. D i ese bes c häft i gungsdefens i ve S trateg i e dürfte für das 21 J ahrhun- dert ausgere i zt se i n. D i e we i b l ic he Erwerbstät i gke i t w i rd we i ter ste i gen , o bg l e ic h i n D euts c h l and n o c h i mm er n ic ht d i e n o twend i gen W e ic hen geste ll t w o rden s i nd , u m d i e Berufstät i gke i t für M änner und F rauen g l e i - c her m a ß en m ög l ic h und attrakt i v zu m a c hen : Es m ange l t an e i ner aus- re ic henden A nzah l an K i nderbetreuungs pl ätzen , der E i nr ic htung v o n G anztagss c hu l en und der Bere i ts c haft v o n A rbe i tgebern , auf d i e Bedürf- n i sse v o n F a m i l i en R ü c ks ic ht zu neh m en. D as A bs c h l ussa l ter der S tu- d i erenden i n D euts c h l and m uss s i nken , wenn w i r n ic ht w oll en , dass d i e Besten an ang lo a m er i kan i s c he U n i vers i täten abwandern. U nd d i e F rüh- verrentung i st e i n sündhaft teures und ungere c htes Pr o gra mm auf de m R ü c ken der j üngeren G enerat i o n , d i e i n Z ukunft , wenn überhau p t , we- sent l ic h ger i ngere R enten o der gar e i ne E i nhe i tsrente bek omm en w i rd. Be i der L ösung der Bes c häft i gungs p r o b l e m e g i bt es ke i ne l e ic hten A ntw o rten und s c hne ll en Erf ol ge. J ed o c h ze i gen Erfahrungen anderer L änder sehr deut l ic h , dass es auf e i nen u m fassenden gesa m tw i rts c haft l i - c hen A nsatz ank omm t ( B o f i nger 2005) Ü ber das n o c h i mm er tragfäh i ge K ernbünde l – bestehend aus f l e x i b l en F o r m en der A rbe i tsze i tverkür- zung , e i ner mo deraten L o hn pol i t i k und f i ska lpol i t i s c hen I mp u l sen – h i n- aus enthä l t d i e A genda V o rs c h l äge zu e i ner akt i ven A rbe i ts m arkt pol i t i k , d i e darauf ausger ic htet s i nd , den unerträg l ic h h o hen S o c ke l an L angze i t- arbe i ts lo s i gke i t aufzu l ösen. Bes o ndere A uf m erksa m ke i t hat der V o r- s c h l ag auf s ic h gez o gen , e i nen staat l ic h a l i m ent i erten N i edr i g lo hnsekt o r E I NL EI TUNG 15 für p ers o nennahe D i enst l e i stungen e i nzur ic hten ( i m E i nze l nen dazu Be c k 2000; G o rz 2000; S c h m i d 2002; V o bruba 2000) D i e M o de ll e der N i eder l ande und D äne m arks beruhen zu m e i nen auf der en o r m en A us- we i tung der T e i l ze i t , zu m anderen auf e i ne m steuerf i nanz i erten S o z i a l - staat m i t ents p re c hende m D ru c k zur A rbe i tsaufnah m e. I nvest i t i o nen i n H u m anka p i ta l werden für den S tand o rt D euts c h l and ( und Eur op a ) i n Z ukunft m i ndestens s o w ic ht i g w i e i n der Vergangenhe i t se i n. F erner s i nd Bena c hte i l i gungen best i mm ter Pers o nengru pp en m ög l ic hst abzu- bauen , und der n o twend i ge W ande l der A rbe i tswe l t m uss s o z i a l gesta l tet werden. D i e L age hat s ic h dur c h d i e i nternat i o na l e K o n j unktur- und F i - nanzkr i se dra m at i s c h vers c härft. 2009 dr o ht na c h E i ns c hätzung der Bundesagentur für A rbe i t e i n deut l ic h stärkerer Bes c häft i gungsabbau a l s erwartet. B i s Ende des J ahres s oll d i e A rbe i ts lo senzah l auf c a. v i er M i l - l i o nen ste i gen. Z u den Be i trägen i m E i nze l nen : D er Begr i ff der A rbe i t hat s ic h i m 19 und 20 J ahrhundert auf Erwerbsarbe i t e i ngeengt. G egen d i ese für d i e herkö mml ic he A rbe i tsgese ll s c haft kennze ic hnende Engführung v o n Er- werbsarbe i t wendet s ic h A ndre a s Eckert. Er plädi ert fü r di e E inb e zi e - hung hi st o r i s c h er und global er D im e n s ion e n zu r E n t wi c k lung von M ög- li c h ke i tsr äum e n , di e e in e D e ba tte üb er di e Z u k unf t d er A r b e i t in E u r opa n e u fundi ere n k önn te n. U m m e h r und b essere A r b e i ts plä t z e in E u r opa zu s c haff e n , a r b e i te n di e M i t gli e d st aa te n d er E u r opäi s c h e n U nion an e in er k oo r dini erte n B e - s c häf t igung sstr a te gi e und st imm e n mi tt l er w e il e ih re B es c häf t igung s poli- t i k auf e inand er ab. Ar n e He i se sk izzi ert d e n P r oz ess d er A u s a r b e i t ung b es c häf t igung s poli t i s c h er E mpf e hlung e n an di e M i t gli e d st aa te n und s p r i c h t s i c h fü r di e S c haffung e in er and ere n , b es c häf t igung s f re undli c h e - re n M a rktk on ste lla t ion au s D i e e u r opäi s c h e ( und in ter na t ional e ) I nfo r ma t ion s - und K ommuni k a- t ion ste c hnologi e du r c hläuf t zu r z e i t e in e n n e u e n G lobali s i er ung ss c hub. Boy Lüthje und Peter Pawlicki un ter su c h e n i n ih re m B e i tr a g d i e S tr a te - g i e v o n U n ter n e h m e n , d i e a us W ett b e w er bsg r ü nd e n K o s te n s e n ke n und T e il e d er P r o du kt io n a us la g er n und f r a g e n n a c h E r f ol gs- bz w M i ss er - f ol gs kr i ter i e n. D i e A r b e i t s w e l t i s t e i n e m s t änd i g e n W a nd e l un ter wo r f e n. D a s T e m- p o d i e s er V er änd er ungsp r o z e ss e ha t i n d e n v er g a ng e n e n J ah re n zug e - n o mm e n , s o d a ss E r w er bs a r b e i t i n v i e l e n B ere i c h e n n e u g e s t al tet wi r d. L er n e n i s t d a s w e s e n t li c h e W erk z e ug zum E r la ng e n v o n Bil dung und d a m i t V o r a uss et zung f ü r d i e G e s t al t ung i nd i v i du e ll er L e b e ns- und A r - b e i t s c ha n c e n. Marti n Baeth ge b e schäfti g t sich vor di e s e m H int e r g rund mit d e n S chwi e ri g k e it e n b e im Ü b e r g an g von d e r all g e m e inbild e nd e n M ANFR E D S I CK I NG , J UL I A S CHM I DT , H E LMUT K ÖN I G 16 S chul e in di e B e rufsbildun g und si e ht in d e r zun e hm e nd e n Europäisi e - run g d e s B e rufsbildun g sraums M ö g lichk e it e n e in e r län g st üb e rfälli g e n B e rufsbildun g sr e form in D e utschland. Ein e n sp e zifisch e n Blick auf di e F amili e narb e it wirft E li s a beth Beck- Gernsheim. I hr e r E insch ä t zu n g n a ch h a b e n w ir e s in m od e rn e n w e st l i- ch e n G e s e ll sch af t e n m e hr u n d m e hr mit e in e r sti ll e n G lo b al isi e r u n g d e r F a mi l i e n a rb e it zu t u n : I n d e m d i e M i g r a ntinn e n d i e u nsichtb a r e H int e r- g r u n da rb e it in d e r F a mi l i e ü b e rn e hm e n , st a bi l isi e r e n si e d e n p r e k ä r e n F ri e d e n im G e sch l e cht e r v e rh äl tnis u n d w e r d e n s o zu S t ü t z e n fü r d e n A ll t ag s a b lauf – mit v e rh ee r e n d e n F olg e n fü r d i e H e im a t d e r M i g r a ntin- n e n S t ä rk e r d e nn j e st e ht d i e V e r e inb a rk e it vo n B e r uf u n d F a mi l i e im B l ick pu nkt pol itisch e n u n d w irtsch af t l ich e n I nt e r e ss e s Vo r d e m H int e r- g r u n d d e s d e m o kr a tisch e n W a n d e l s u n d d e r str u kt u r e ll e n V e r ä n d e r u n- g e n d e r A rb e its w e l t w e r d e n d i e F ö r d e r u n g d e r C h a nc e n gl e ichh e it vo n F r au e n u n d M ä nn e rn im E r w e rbs l e b e n s ow i e e in e fa mi l i e n f r e u n dl ich e G e st al t u n g d e r A rb e its- u n d L e b e nsb e d in gu n g e n imm e r w ichti g e r F ü r e in e au s g e wog e n e B ala nc e zw isch e n B e r uf s- u n d P ri va t l e b e n pläd i e r e n He a ther H o fmeister und Na d i n e Witt. W i e e r g e h t e s d e n M e n s ch e n , d i e von A r b e its lo si gk e it b e tr o ff e n si nd? Frie d eri ck e Har d eri n g st e ll t d i e F r a g e n a ch d e r b i og r a ph is ch e n B e a r b e it ung von D is kon ti nu it ä t und A r b e its lo si gk e it und ko mmt zu d e m E r g e bn is , d a ss d a s N o rm a l a r b e its v e r häl t n is e i n e n a ch w i e vo r hoh e A n- z i e hung s k r af t g e n i e ß t N u r i n e i n e m s olch e n V e r häl t n is s e i e n g e s e ll- s ch af t l i ch e I nklu si on und m a t e ri e ll e T e i lh a b e g e wäh r l e ist e t , s e i e i n e län- g e r f risti g e L e b e n s pl a nung üb e r h a up t m ögl i ch. Os k ar Ne g t st e ll t d i e F r a g e n a ch d e r R oll e von G e w e r k s ch af t e n und A r b e it i n d e r Eu r opä is ch e n U n i on. D i e V e r änd e r ung e n d e r R a h m e nb e - d i ngung e n g e w e r k s ch af t l i ch e n H a nd e ln s w ir k e n si ch üb e r w i e g e nd zu L a st e n d e r koll e k ti v e n A r b e it n e h m e r v e rtr e t ung e n a u s , d i e a n M a ch t - und E i n f lu ss po t e n ti a l v e r l i e r e n. N u r du r ch e i n e E r w e it e r ung i h r e s M a nd a ts üb e r d i e un mitt e lb a r e n A r b e it n e h m e ri n t e r e ss e n h i n a u s könn e n d i e G e - w e r k s ch af t e n n a ch N e g ts Ü b e r z e ugung a u s i h r e r D e f e n si vpo siti on h e - r a u s ko mm e n. D i e S ch e r e zw is ch e n A rm e n und R e i ch e n ö ff n e t si ch imm e r w e it e r , und e i n e w a ch s e nd e A nz a hl von M e n s ch e n v e r l i e rt d e n A n s chlu ss B e i d e n g e g e nwä rti g e n F o rm e n s oz i a l e r U ngl e i chh e it g e h t e s n i ch t m e h r a l- l e i n u m U n t e n und O b e n , s ond e r n v i e l m e h r u m D ri nn e n und D r a u ß e n. Hei n z Bude b e schr e ibt d i e s e n Pro z e ss so z ial e r E x kl u sion a u s d ominan- t e n A n e rk e nn u ngs zu samm e nhäng e n u n d Z u g e hörigk e itskont e x t e n u ns e - r e r G e s e llschaft. E I NL EI TUNG 17 L i t e r a t u r A lthamm e r , J örg (2002): Erw e rbsarb e it in d e r K ris e ? Z u r Entwickl u ng u n d S tr u kt u r d e r B e schäftig u ng im K ont e x t von A rb e itsmarkt , g e - s e llschaftlich e r Parti z ipation u n d t e chnisch e m F ortschritt , B e rlin. A r e n d t , H annah (1985): Vita activa o d e r Vom tätig e n L e b e n , M ünch e n , Z ürich. B e ck , U lrich (H g. ) (2000): D i e Z u k u nft von A rb e it u n d D e mokrati e , F rankf u rt /M ain. B e rgmann , J oachim (1998): D i e n e gativ e U topi e d e s N e olib e ralism u s o d e r d i e R e n d it e m u ss stimm e n. D e r B e richt d e r bay e risch-sächsi- sch e n Z u k u nftskommission , in : L e viathan , H 3, S 319 - 340 B ofing e r , P e t e r (2005): W ir sin d b e ss e r , als wir gla u b e n. W ohlstan d für all e , M ünch e n. C ast e l , R ob e rt (2000): D i e M e tamorphos e n d e r so z ial e n F rag e Ein e C hronik d e r L ohnarb e it , K onstan z G or z , A n d r é (2000): A rb e it z wisch e n M is e r e u n d U topi e , F rank- f u rt /M ain. K e ll e r , B e rthol d /H artm u t S e if e rt (2005): A typisch e B e schäftig u ngsv e r- hältniss e u n d F l e x ic u rity , in : M artin K rona u e r /G ud r u n L inn e (H g. ): F l e x ic u rity. D i e S u ch e nach S ich e rh e it in d e r F l e x ibilität , B e rlin , S 127 - 147 K ocka , J ürg e n /C la u s O ff e (H g. ) (2000): G e schicht e u n d Z u k u nft d e r A rb e it , F rankf u rt /M ain. K önig , H e lm u t (1990): D i e K ris e d e r A rb e itsg e s e llschaft u n d d i e Z u - k u nft d e r A rb e it : Z u r K ritik e in e r akt u e ll e n D e batt e , in : d e rs. / B o d o von G r e iff /H e lm u t S cha u e r (H g. ): S o z ialphilosophi e d e r in du stri e l- l e n A rb e it , L e viatan- S on d e rh e ft Nr. 11, S 322 - 345 L u t z , Bu rkart (1984): D e r k u r z e T ra u m imm e rwähr e n d e r Prosp e rität. Ein e N e u int e rpr e tation d e r in du stri e ll-kapitalistisch e n Entwickl u ng im E u ropa d e s 20 J ahrh u n d e rts , F rankf u rt /M ain. M atth e s , J oachim (H g. ) (1983): K ris e d e r A rb e itsg e s e llschaft? V e rhan d - l u ng e n d e s 21 D e u tsch e n S o z iolog e ntag e s in B amb e rg 1982, F rank- f u rt /M ain. M ück e nb e rg e r , U lrich (1985): D i e K ris e d e s Normalarb e itsv e rhältniss e s. H at d as A rb e itsr e cht noch Z u k u nft? in : Z e itschrift für S o z ialr e form , H 7, S 415 - 434, H 8, S 457 - 475 O ff e , C la u s (1984): A rb e itsg e s e llschaft. S tr u kt u rprobl e m e u n d Z u - k u nftsp e rsp e ktiv e n , F rankf u rt /M ain. R e hb e in , B oik e /H e rmann S chw e ng e l (2008): T h e ori e n d e r G lobalisi e - r u ng , K onstan z M ANFR E D S I CK I NG , J UL I A S CHM I DT , H E LMUT K ÖN I G 18 R üb , S t e fan (2001): G lobal e K on z e rn e – global e A rb e itsb e z i e h u ng e n , in : WSI - M itt e il u ng e n , H 4, S 257 - 264 S chmi d , G ünth e r (2002): W e g e in e in e n e u e Vollb e schäftig u ng. Ü b e r- gangsarb e itsmärkt e u n d aktivi e r e n d e A rb e itsmarktpolitik , F rank- f u rt /M ain. S e nn e tt , R ichar d (1998): D e r fl e x ibl e M e nsch. D i e K u lt u r d e s n e u e n K apitalism u s , B e rlin. Vobr u ba , G e org (2000): A lt e rnativ e n zu r Vollb e schäftig u ng. D i e T rans- formation von A rb e it u n d Einkomm e n , F rankf u rt /M ain. Z inn , K arl G e org (2002): Z u k u nftswiss e n. D i e nächst e n z e hn J ahr e im B lick d e r Politisch e n Ö konomi e , H amb u rg. 19 G lobale Perspektiven auf die G eschi chte und G egenw art von A r beit – Eine S kizze 1 A N DR E AS E CK E RT I „ Y o u can’t e at e ight ho u rs a d ay nor d rink for e ight ho u rs a d ay nor mak e lov e for e ight ho u rs – all yo u can d o for e ight ho u rs is work.“ D i e - s e von W illiam F a u lkn e r form u li e rt e Einsicht v e rw e ist a u f d i e T atsach e , d ass „ A rb e it“ in d e r m e nschlich e n E x ist e n z e in e n z e ntral e n Plat z e in- nimmt. N u r w e nig e B e griff e fass e n so vi e lg e staltig e u n d für ihr e M it- gli e d e r gl e ich z e itig so f u n d am e ntal e S achv e rhalt e zu samm e n wi e d as mit d e m W ort „ A rb e it“ v e rknüpft e K on z e pt ( B i e rwisch 2003: 8) W as wir h e u t e u nt e r d i e s e m W ort v e rst e h e n u n d ang e sichts e inschn e i d e n d e r V e rän d e r u ng e n n e u zu kon z ipi e r e n v e rs u ch e n , wir d noch imm e r s e hr stark b e stimmt du rch d i e B e d ing u ng e n , w e lch e d i e in du stri e ll e Entwick- l u ng u n d d i e A rb e it e rb e w e g u ng d e n mo d e rn e n G e s e llschaft e n a u fg e - prägt hab e n. D i e s e r Pro z e ss ist von u nt e rschi e d lich e n D is z iplin e n s e hr int e nsiv e rforscht wor d e n. W as ist also n e u am T h e ma „ A rb e it“? I n d e r T at , w e r in d e n Bu chr e gal e n g u t g e führt e r Bu chhan d l u ng e n stöb e rt o d e r d i e B iblioth e kskatalog e du rchsi e ht , hat rasch e in e u mfangr e ich e T it e llis- t e zu m T h e ma A rb e it zu samm e n. I m politisch e n D isk u rs u ns e r e r R e p u - blik gilt d as T h e ma sogar vi e lfach als d as S chlüss e lprobl e m , d e m all e an d e r e n F rag e n nachg e or d n e t sin d S e i d i e s e s Probl e m e rst „g e löst“ , so wir d zu w e il e n s u gg e ri e rt , löst e n sich all e an d e r e n G e g e nwartsprobl e m e , w e nn schon nicht von s e lbst , d ann d och w e s e ntlich l e icht e r. W e nn e in B e griff so v e rw e n d e t , also fast schon mit politisch e n H e ils e rwart u ng e n v e rb u n d e n wir d , ist d as e in sich e r e r H inw e is , d ass e r d e n K e rnb e r e ich