http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl DZIEJE EUROPY http://rcin.org.pl D R U K A R N I A M. ARCTA W W A R S Z A W I E , ORDYNACKA 3. http://rcin.org.pl D Z I E J E E U R O P Y p r z e z E d w a r d a E. F r e e m a n a przekład polski i. b o i) z 1 1 ; w 11 z W A R S Z A W A N A K Ł A D E M M I C H A Ł A A E C T A 1 9 0 4 http://rcin.org.pl /f03B0JieH0 LJeraypoio. Bapinaßa, 17 <[>onpa.M 1903 ro/ia. http://rcin.org.pl I. Europa i jej mieszkańcy. 1) Rasy ludzkie. Sięgając w najbardziej od- ległą przeszłość, o której cokolwiek wiedzieć mo- żemy, znajdujemy rozmaite ludy, mówiące rozmai- temi językami, to znaczy innemi słowy, iż rozmai- te ludy używały odmiennych wyrazów, dla ozna- czenia tych samych przedmiotów. Nawet teraz, gdy niektóre z nich mówią językami tak do sie- bie niepodobnemi, iż nie inógą porozumieć się z sobą, możemy niekiądy zauważyć, że musiał ist- nieć pewien okres, podczas którego wszystkie mia- ły mowę wspólną. Możemy również przekonać się, że główne wy- razy niektórych języków, oraz ich odmiany, były niegdyś jednakowe. Jeżeli widzimy, że to co my nazywamy n o c ą , po niemiecku będzie n a c h t , po łacinie n o x , a po grecku n y k s , i jeżeli znaj- dujemy ten sam rodzaj podobieństwa w wielu in- nych wyrazach, nie mamy powodu do wątpienia, że wszystkie te języki stanowiły niegdyś jednę mowę wspólną. http://rcin.org.pl — 6 — Porównywując w ten sposób rozmaite języki, możemy podzielić ludy na kilka wielkich gromad. Każda z nich zawiera obecnie kilka ludów, mó- wiących kilkoma językami, dawniej stanowiły one j e d e n naród, posiadający j e d n ą mowę. W tej książce będziemy mówili nieco obszerniej tylko o ludach, które bądź mieszkały w Europie, bądź też w tych częściach Azyi i Afryki, których dzieje łączyły się zawsze z historyą Europy. Możemy je rozgatunkować na trzy wielkie gro- mady: na ludy aryjskie, semickie, i te, które bę- dąc z sobą spokrewnione lub nie, oznaczymy po prostu jako nie należące do żadnej z dwóch gro- mad powyższych. 2) L u d y a r y j s k i e . Gromada ludów, do któ- rych od początku historyi należała większość na- rodów europejskich, nazywa się wogóle a r y j s k ą . Prawie wszystkie języki używane obecnie w Euro- pie i w innych krajach, gdzie osiedli europejczy- cy, również j a k i te, któremi mówią mieszkańcy większej części Azyi, stanowiły niegdyś jeden język. Narody, które posługiwały się tym starym aryj- skim językiem, zamieszkiwały ongi wszystkie ra- zem środkową część Azyi, wynalazły niektóre naj- potrzebniejsze rzemiosła, oraz wytworzyły pewne pojęcia religijne i urządzenia społeczne przed roz- pierzchnięciem się w rozmaite strony. Wnosimy o tem stąd, że znaczna ilość pierwiastkowych wy- razów, odnoszących się do powyższych przedmio- tów, pozostała dotąd wspólną wszystkim językom aryjskim, lub też większej ich części. Ale już na długo przed rozpoczęciem historyi pisanej, ci odlegli przodkowie nasi zaczęli opusz- czać swoje stare siedziby i kierować się jedni na zachód, drudzy na południowy wschód. Ci, którzy posunęli się w stronę południowo- http://rcin.org.pl — 7 — wschodnią, osiedli w Persyi, i w Indyach północ- nych. S a n s k r y t, dawny język Indyi północnych, różni się mniej od pierwotnej formy wspólnej mowy aryjskiej, niż inne języki. Inne ludy aryjskie powędrowały na zachód, i osiadły w Europie i w krajach azyatyckich, są- siadujących z Europą. W późniejszych czasach, ludzie zaczęli opuszczać Europę i zakładać osa- dy, czyli k o l o n i e w Ameryce i Australii, gdzie dotąd zachowują język tych krajów europejskich, skąd pierwotnie przybyli. 3) L u d y s e m i c k i e . Ludy semickie, osiadłe na terytoryach Azyi, znajdujących się przeważnie po- między wschodniemi a zachodniemi dzielnicami aryjczyków, stanowią główną gromadę, nas tu bli- żej zajmującą. Są to: żydzi, fenicyanie, Syryjczycy i arabowie. Języki wszystkich tych ludów są n a d e r blizko spokrewnione z sobą. Ludy semickie zajęły znacznie mniejszą część świata niż aryjczycy, ale stanowisko ich w dziejach religii było bardzo wybitne. Trzy bowiem religie, które nauczyły ludzi czcić jedynego Boga: judaizm, chrześciaństwo i mahometanizm, powstały pośród nich. Fenicyanie, zarówno jak arabowie, w rozmai- tych epokach zdobywali k r a j e i zakładali kolonie w wielu miejscowościach Afryki, a nawet Europy. 4) Ludy europejskie nie-aryjskie. Gdy aryj- czycy poraź pierwszy przyszli do Europy, znaleźli tam mieszkańców, którzy nie byli ani aryjczykami, ani semitami, a których wypierając stopniowo, wy- tępili lub też usunęli do głębszych zakątków kra- ju. W nielicznych zaledwie stronach Europy pozo- http://rcin.org.pl — 8 — stały dotąd resztki tych dawniejszych ras nie aryjskich. W górzystych krainach, na wybrzeżach Hisz- panii i Francyi, mieszkańcy mówią dotychczas ję- zykiem baskijskim, jednym z tych, które były w użyciu przed przybyciem aryjczyków. B a s k o w i e zajmowali niegdyś całą, Hiszpanię i znaczną część Europy zachodniej, teraz zaś są wciśnięci w nieznaczny obszar. Na drugim krańcu, na północy, f i n n o w i e, 1 a p o ń c z y c y, resztki innego ludu, nie aryjskiego, nie mówią również językiem aryjskim. W niektórych znowu częściach wschodniej E u - ropy, ludy nie aryjskie zwyciężyły aryjczyków. Do takich należą w ę g r z y i t u r c y ; jedni i drudzy przedostali się do Europy w epoce, której dzieje są nam już dokładniej znane. Ale węgrzy, chociaż zachowali swój język nie aryjski, przyjęli jednak religię i obyczaje europejskie. Turcy tego nie uczynili. Z wyjątkiem małej liczby pozostałych ludów, które zamieszkiwały Europę przed przyjściem aryj- czyków, lub wymienionych dwóch narodów nie aryjskich, przybyłych do Europy w późniejszym okresie, wszystkie inne ludy europejskie, i miesz- kańcy osad europejskich w innych częściacli świa- ta mówią językami pochodzącemi od pierwotnego pnia aryjskiego. 5) Geografia Europy. Stały ląd Europy, do- kąd przybyła zachodnia gałąź szczepu aryjskiego, składa się w swojej środkowej części ze zwartej masy lądu, łączącej się bez przerwy z Azyą, oraz z dwóch systematów wysp, półwyspów i mórz śród- ziemnych północnych i południowych. Brzegi całej południowej Europy oblewa m o - r z e Ś r ó d z i e m n e , wielki obszar wody, znajdu- http://rcin.org.pl — 9 — jący się pomiędzy trzema lądami Europy, Azyi i Afryki. W skład tej południowej części wcho- dzą przeważnie trzy wielkie półwyspy: G r e c y a, W ł o c h y i H i s z p a n i a , odcięte górami (Pire- neje, Alpy i inne), od głównego lądu Europy środ- kowej. Na morzu Śródziemnem leży kilka znaczniej- szych wysp: S a r d y n i a , S y c y l i a , K r e t a , C y p r , wiele zaś pomniejszych wysepek znajduje się przeważnie pomiędzy Grecyą i Azyą na morzu zwanem E g e j s k i e m czyli A r c h i p e l a g i e m . Cały ten kraniec Europy składa się z wysp i pół- wyspów, z zatokami i cieśninami, ciągnącemi się między niemi. Na północy widzimy także coś podobnego, cho- ciaż na mniejszą skalę. M o r z e B a ł t y c k i e z zatokami swemi odpowiada morzu Śródziemne- mu; półwyspy zaś i wyspy Skandynawii, to jest D a n i a , N o r w e g i a i S z w e c y a , zachowują niejakie podobieństwo do południowych wysp i pół- wyspów. Na północnym zachodzie Europy leżą dwie większe wyspy: W i e l k a B r y t a n i a i 1 r- l a n d y a , oraz wiele pomniejszych wysepek. I s - 1 a n d y a, wielka wyspa, wysunięta daleko na pół- nocny zachód, jest odcięta od reszty świata. 6) Osady aryjskie w Europie. Tak wyglą- dały owe kraje, do których na długo przed roz- poczęciem historyi prawdziwej zaczęli napływać aryjczycy, stanowiący zachodnią gałąź szczepu. Dwa wielkie półwyspy, Grecya i Włochy, stały się mieszkaniem jednego szczepu aryjskiej rodziny, szczepu, który rozpowszechnił się również, jak się zdaje, w krajach europejskich i azyatyckich, leżą- cych w sąsiedztwie Grecyi. Najpierw przyszli do Europy środkowej c e l - t o w i e , którzy posunęli się ku zachodowi i osiedli http://rcin.org.pl — 10 — w Galii (dzisiejszej Francyi), na wyspach Brytanii, w znacznej części Hiszpanii, oraz w północnycli Włoszech. Za nimi przywędrowała gałąź t e u t o ń s k a. Teutoni wyparli celtów ze wschodu, zajęli Niemcy i Skandynawią, później zaś większą część Brytanii. Języki celtyckie są teraz używane zaledwie w niektórych miejscowościach Galii i wysp bry- tańskich, kiedy przeciwnie, języki teutońskie prze- chowały się do dziś dnia w Niemczech, Skandy- nawii i prawie w całej W. Brytanii. Od greków i włochów, celtów i teutonów, po- chodzą prawie wszystkie główniejsze narody euro- pejskie. Oprócz teutonów przyszła jeszcze inna groma- da: ludy l i t e w s k i e i s t a r o - p r u s k i e , stano- wiące j e d n ą z najmniejszych gałęzi. Ich język, którym obecnie mówi niezbyt liczna ludność, bar- dziej zbliżony j e s t do najstarszego narzecza aryj- skiego, niż języki innych narodów europejskich. Następną gałąź stanowili s ł o w i a n i e. Nazwa t a w ich własnym języku jest równoznacznikiem „sławnych", chociaż w mowie innych narodów mia- ła znaczenie niewolników, gdyż niewolnicy sło- wiańskiego pochodzenia, byli nader rozpowsze- chnieni. Do słowian zaliczamy ludy Polski, Rosyi, wschod- niej Europy, włączając tu liczne narody będące obecnie pod władzą Turcyi. Te rozmaite ludy aryjskie, zaczynając od gre- ków starożytnych, zajęły prawie całą Europę, z wy- jątkiem tych miejsc, gdzie pozostała dotąd nie- liczna garstka pierwotnych mieszkańców, lub też tych, któremi zawładnęły w znacznie późniejszym okresie narody nie aryjskie. http://rcin.org.pl — 11 — 7) Trzy główne rasy europejskie. Ze wszyst- kich gałęzi aryjskiej rodziny, osiadłej w Europie, trzy rasy zajęły przodujące stanowisko względem wszystkich innych w rozmaitych epokach i różne- mi środkami. Najpierw wystąpili starożytni grecy, następnie mieszkańcy Włoch, czyli raczej mieszkań- cy jednego z miast włoskich, Rzymu; w końcu zaś, ludy teutońskie. Prawdziwa cywilizacya powszechna rozwinęła się w krajach otaczających morze Śródziemne, a najprzód w Grecyi. Tu się z n a j d u j e kolebka historyi, zasługującej istotnie na to miano, tu bo- wiem rozpoczynają się dzieje ludzi, jako członków wolnej rzeczypospolitej. Język i sztuka greków, ich utwory literackie, ich budowle, posiadają do dzisiejszego dnia władzę nad umysłami ludzkiemi. Tym to więc sposobem, nie zaś przez zdobycze wojenne, potrafiła Grecya wywrzeć wpływ na świat cały. Rzym przeciwnie, wycisnął piętno swoje za- równo przez zabory, jak przez prawa nadawane narodom zwyciężonym. Za czasów panowania Rzymu, cały ówczesny świat cywilizowany, wszystkie kraje okalające mo- rze Śródziemne w Europie, Azyi i Afryce, tworzy- ły jedno państwo, rządzone wspólnem prawem; to też potęga tego państwa zarówno j a k i prawa j e - go, nie mogły zaniknąć w zupełności. Następna gałąź, która stanęła na czele, gałąź teutońska, przedłużyła do pewnego stopnia istnie- nie potęgi rzymskiej, ponieważ teutoni, zwycięzcy rzymian, stali się ich uczniami. 8) Rzyin jako ośrodek historyi europejskiej. Rzym stanowi środkowy punkt dziejów całej E u - ropy. Historya j e j składa się prawie całkowicie z wydarzeń, które spowodowały przejście dawniej- http://rcin.org.pl — 12 — szych państw pod panowanie rzymskie, oraz ze sposobów, jakiemi powstały tegoczesne mocarstwa europejskie, zrzucając z siebie owo panowanie. J e d n a tylko Grecya posiada rzeczywiście swoją własną historyę, poprzedzającą rzymską i niezale- żną od niej. Dalej, w okresie późniejszym, naczelne miejsce z a j m u j ą ludy teutońskie, które po zdobyciu pań- stwa rzymskiego, osiadając w niem, przyjmują sztukę, prawa, obyczaje oraz religię zwyciężonych. Od tej chwili ludy teutońskie zachowały dotych- czas przewagę, bo chociaż narody mówiące innemi językami, dokonywały nieraz wielkich rzeczy, jednak działały wtedy przeważnie pod wpływem praw i kie- rowników teutońskich. Celtowie, sami przez się, uczynili niewiele; przy- byli oni zbyt wcześnie i nie mogli objąć kiero- wnictwa nad innemi ludami. Celtowie galijscy, mieszkańcy nowożytnego państwa francuskiego, za- jęli jedno z przodujących stanowisk w Europie, dzięki temu, czego się nauczyli najpierw od rzy- mian, a potem od zwycięzkich teutonów. Celtowie przybyli zawcześnie, słowianie zaś — zapóźno. Wprawdzie powstało kilka potężnych państw słowiańskich, nigdy jednak nie zajęły tego stanowiska co grecy, rzymianie i teutoni. Historya nasza będzie więc przeważnie opisa- niem tego, jak powstało i jak upadło panowanie rzymian. 9) Dzieje wspólne wszystkim narodom eu- ropejskim. Jeżeli ludy aryjskie znajdowały się kiedykolwiek w stanie dzikości, to okres ten mu- siał przeminąć przed ich wędrówką do Europy. Posiadały one bowiem do pewnego stopnia zna- jomość niektórych rzemiosł najpotrzebniejszych, i miały wszystkie bardzo podobną pierwotną formę http://rcin.org.pl — 13 — rządu. Rodziny i klany rozrosły się w plemiona, plemiona w narody; każde zaś plemię, lub każdy naród, miały króla albo wodza podobnego królowi, radę starszych albo godniejszych, i ogólne zebra- nia ludowe. Zwykle spotykamy trzy stany: ludzie szlachetnego rodu, zwyczajni wolni ludzie, i ich niewolnicy czyli poddani. Z tych pierwiastków, powstało nowoczesne społeczeństwo europejskie. Starożytni aryjczycy posiadali również j e d n ą religię, która u rozmaitych ludów przybrała od- mienne formy. Wszystkie wszakże czciły wielu bo- gów. Potęgi przyrodnicze, takie jak słońce, niebo, były najpierw głównemi bóstwami. Chrześciaństwo stało się później religią państwa rzymskiego, i rozpowszechniło się po całej Europie. Przybrało ono charakter odmienny w Europie wschodniej i w zachodniej, niemniej jak w północ- nej i południowej. Już od wieków wszystkie na- rody europejskie wyznają tę religię w rozmaitych formach; wyjątek stanowią nieznaczne liczebnie ludy nie-aryjskie, na północnym krańcu Europy, i mahometanie, którzy osiedli gdzieniegdzie jako zdobywcy. Jako tacy, zajęli oni Hiszpanię i Sy- cylię, skąd zostali wygnani, i południowo-wschod- nią Europę, którą zamieszkują dotychczas. 10) S t r e s z c z e n i e . E u r o p a j e s t więc stałym lądem, składającym się z trzech głównych części: południowej, środkowej i północnej. Część południowa składa się z wysp i pół- wyspów morza Śródziemnego, na których rozpo- częła się historya cywilizacyi świata. Z pomiędzy wielkich gromad ludzkich, najbar- dziej nas obchodzących, wymienimy aryjczyków, semitów i nie-aryjczyków. Gromady ludów aryjskich, przybywające jedne po drugich, kolejno osiadały w Europie, wytępiały http://rcin.org.pl — 14 — pierwotnych mieszkańców, lub usuwały ich na sa- me krańce. Aryjskie te ludy tworzyły z początku jeden naród; oznaki tej jedności d a j ą się dziś jeszcze dostrzedz w mowie, religii, prawach i oby- czajach. Trzy rasy przodowały innym kolejno: grecy, rzymianie i teutonowie. Z tych trzech, rzymianie w ciągu pewnego czasu, złączyli pod swojem pa- nowaniem wszystkie inne narody, zamieszkujące wybrzeża morza Śródziemnego, i historya Europy j e s t przedewszystkiem historyą wzrostu ich potęgi, i ich upadku. Wreszcie, wszystkie ludy aryjskie Europy, przyjęły kolejno chrześciaństwo, chociaż religia ta, przedstawia różne formy w różnych krajach. II. G r e c y a 1) G r e c y a i n a r ó d g r e c k i . . E u r o p a posiada, więcej niż inne części starego świata, mórz śród- ziemnych, wysp i półwyspów; Grecya zaś ma ich więcej, niż wszelkie inne kraje europejskie. J e s t ona również bardziej górzystą, tak, iż całość j e j składa się z półwyspów, wysp i dolin, oddzielo- nych od siebie morzem lub górami. To też j e j mieszkańcy zajmowali się zwykle żeglugą, i zakła- dali kolonie w innych krajach. Dla t e j przyczyny, nie mogli również zjednoczyć się pod jednym rzą- dem, lecz dzielili się na odrębne państewka, po- nieważ każde miasto i każda gmina były albo usi- łowały być niezależne. Chociaż wszystkie kraje Grecyi znajdują się w niewielkiej odległości od morza, j e d n a k niektó- http://rcin.org.pl — 15 — re z nich zawierają, więcej wysp i półwyspów niż inne, a najznakomitsze miasta greckie powstały w pobliżu morza. Założyciele kolonii greckich, z których jedne ukazały się na wyspach sąsiednich, inne na bardziej odległych wybrzeżach morza Śród- ziemnego, pochodzili z nadmorskich miast Grecyi. Grecy nazywali siebie h e I l e n a m i , a H e l - l a d ą wszystkie kraje gdzie mieszkali h e l l e n o - w i e . Liczne więc drogi prowadziły z Hellady na brzegi morza Śródziemnego i zagłębiały się w kra- je innych ludów. Prawdziwa zaś Grecya, stano- wiła Helladę i była zamieszkana jedynie przez hellenów. 2) C h a r a k t e r G r e k ó w . Wszystko to, cośmy wymienili, a mianowicie: podział na państewka, podróże morskie, oraz ich wyniki, rozwijało zna- komicie umysły. To też mieszkańcy Grecyi byli bardziej rozwinięci umysłowo. Być może, że gdyby Grecyę zamieszkiwał inny naród, nie byłby ten kraj świadkiem tak wielkich czynów, j a k te, któ- rych dokonali Grecy; lecz wolno również przy- puszczać, że Grecy nie dokonaliby zapewne tych czynów w innym kraju. Ziemia i j e j mieszkańcy, dopełniali się znakomicie, z czego wynikły wielkie rzeczy. Grecy wyprzedzili wszystkie inne ludy w literaturze, nauce i sztuce, a nadewszystko w umiejętności rządzenia czyli polityce. Oni pierwsi ustanowili swobodne gminy i pod- nieśli przewagę prawa ponad prostą siłę i samo- wolę jednostki. 3) Grecy i barbarzyńcy. Prawdopodobnie Grecy, ludy italskie, i niektóre inne ludy Europy wschodniej, należały do wielkiej gałęzi rodziny aryjskiej. W każdym razie Grecy, Italijczycy, Sy- cylijczycy, od których wyspa S y c y l i a przyjęła swą nazwę, mieszkańcy E p i r u i M a c e d o n i i http://rcin.org.pl — 16 — w północnej Grecyi, oraz niektóre ludy, zamieszku- jące wschodnie wybrzeża morza Egejskiego, były z sobą spokrewnione. Lecz Grecy wcześnie wyprzedzili pokrewne na- rody, które uważali za b a r b a r z y ń c ó w. Wyraz ten pierwotnie oznaczał naród mówiący niezrozu- miałym językiem, i Grecy nadawali to miano wszystkim ludom. Nazywali b a r b a r z y ń c a m i nawet tych, których język w rzeczywistości był nader blizko spokrewniony z ich własnym, lecz z którymi dalsze porozumienie stało się niemo- żebnem, z powodu różnic językowych, później po- wstałych. Potem, wyraz ten zaczął zawierać w so- bie pewien odcień pogardy i niechęci, które spo- tęgowały się obecnie. Pierwotnie chciano ozna- czyć t ą nazwą to, co nie greckie, i całą ludzkość dzielono na hellenów i barbarzyńców. 4) F e n i c y a n i e . Pomiędzy narodami barbarzyń- skiemi, kolonie greckie miały stosunki z przedsta- wicielami najrozmaitszych ludów, zamieszkujących wybrzeża morza Śródziemnego. Starożytni Grecy europejscy napotykali często pokrewne sobie na- rodowości, stojące na niższym szczeblu rozwoju. Pierwsi poważniejsi współzawodnicy Greków przy- szli z Azyi. Grecy nazywali ich f e n i c y a n a m i , oni zaś sami siebie, c h a n a n e j e ż y k a m i . F e - nicyanie zamieszkiwali Sydon, Tyr i inne miasta nadbrzeżne Syryi, założyli liczne osady nad mo- rzem Śródziemnem, uprzedzając w tem nawet Greków. W odległej przeszłości, Grecy odebrali Feni- cyanoin wiele wysp na morzu Egejskiem, w pó- źniejszych zaś czasach, kolonie greckie i fenickie staczały walki o posiadanie wielkich wysp Sycylii i Cypru. Grecy przejęli od Fenicyan sztukę pisania al- http://rcin.org.pl