Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинети жанындағы Жоқарғы Аттестация Комиссиясы Президиумының 25.10.2007 жыл (No138) қарары менен дизимге алынды Қарақалпақстан Баспа сөз ҳәм хабар агентлиги тәрепинен 2007-жылы 14-февральдан дизимге алынды. No01-044-санлы гуўалық берилген. 2025 3/4-сан Нөкис ISSN 2181-7138 М У ҒА ЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ Илимий-методикалық журнал Редактор: А. Тилегенов Мақсет АЙЫМБЕТОВ Нағмет АЙЫМБЕТОВ Айтмурат АЛЬНИЯЗОВ Сапардурды АБАЕВ Адхамжон АБДУРАШИТОВ Хайрулла АЛЯМИНОВ Мавлюда АЧИЛОВА Азизжан АБДАЗИМОВ Шухрат АБДУЛЛАЕВ Байрамбай ОТЕМУРАТОВ Злийха ОРАЗЫМБЕТОВА Мансурбек ОНГАРОВ Алишер АЛЛАМУРАТОВ Дилшодхўжа АЙТБАЕВ Тўлқин АЛЛАЁРОВ Марифжон АХМЕДОВ Гулзабира БАБАШЕВА Умида БАҲАДИРОВА Фархад БАБАШЕВ Гулзода БОЙМУРОДОВА Гулбахар БЕКИМБЕТОВА Комил ГУЛЯМОВ Маманазар ДЖУМАЕВ Асқар ДЖУМАШЕВ Дилдора ДАВРОНОВА Мухтар ЕРМЕКБАЕВ (Шимкент, Қазақстан) Масуда ЗАЙНИТДИНОВА Алишер ЖУМАНОВ Гүлнара ЖУМАШЕВА Айсулу ЖАНАБЕРГЕНОВА Холбой ИБРАГИМОВ Шохида ИСТАМОВА ВОХИД КАРАЕВ Алима КЕНЖЕБАЕВА (Тараз,Қазақстан) Сарсенбай КАЗАХБАЕВ Мохира КУВВАТОВА Комилжон КАРИМОВ Джавдод ПЎЛАТОВ Ярмухаммат МАДАЛИЕВ (Шимкент, Қазақстан) Меруерт ПАЗЫЛОВА Барлыкбай ПРЕНОВ Пердебай НАЖИМОВ Асқарбай НИЯЗОВ Сабит НУРЖАНОВ Захия НАРИМБЕТОВА Хушбоқ НОРБЎТАЕВ Ойниса МУСУРМОНОВА Уролбой МИРСАНОВ Сафо МАТЧОН Шукурилло МАРДОНОВ Абдулхамид МИРЗАЕВ Шахло МИРЗАЕВА Дармонжон МАХМУДОВА АбдимуратЕСЕМУРАТОВ Даулетназар СЕЙИТКАСЫМОВ Қалыбай ПРИМБЕТОВ Раъно ОРИПОВА Бахтиёр РАХИМОВ Норим РАХМАНОВ Муқаддас РАХМАНОВА Светлана СМИРНОВА (Москва, Россия) Тажибай САПАРБАЕВ Мухаббат САЛАЕВА Гўзал СОДИҚОВА Улбосын СЕЙТЖАНОВА Амина ТЕМИРБЕКОВА Нурзода ТОШЕВА Куанишбек ТУРЕКЕЕВ Тажибай УТЕБАЕВ Амангелди УТЕПБЕРГЕНОВ Мамбеткерим ҚУДАЙБЕРГЕНОВ Амангелди КАМАЛОВ Тажикал КУДАЙБЕРГЕНОВА Ойбахор ШАМИЕВА Ризамат ШОДИЕВ Зафар ЧОРШАНБИЕВ Рустам ФАЙЗУЛЛАЕВ Дўстназар ХИММАТАЛИЕВ Тармиза ХУРВАЛИЕВА Умид ХОДЖАМҚУЛОВ Жавлонбек ХУДОЙБЕРГЕНОВ Гулрухсор ЭРГАШЕВА Гавхар ЭШЧАНОВА Қонысбай ЮСУПОВ Гулара ЮСУПОВА Қарақалпақстан Республикасы мектепке шекемги ҳәм мектеп билимлендириўи министрлиги, Қары Ниязий атындағы Тәрбия педагогикасы миллий институты Қарақалпақстан филиалы Редколлегия ағзалары: 3/4-сан 2025 май - июнь МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ 3 МАЗМУНЫ ТИЛ ҲӘМ ӘДЕБИЯТ Buxarbaeva J. J. T. Mátmuratov poeziyasinda epitetlerdiń stillik qollanílíwí 8 Mirzoyeva L.R. Mehmonlari ishi terminlarning formal-struktur tahlili 13 Shomurodova Sh. J., Mamadiyorova S. O. Semantik ko‘chimlarning stilistik funksiyalari: Ingliz va rus tillari misolida 18 Rahmonaliyeva D. E. Tog’ay Murod asarlarida dialektizmlar 21 Ismoilova Ch.Sh. Ingliz tiliga kirib kelgan turkizmlar: etimologik va funksional yondashuv 24 Nabiyeva A.U. Ingliz tili o’qitish jarayonida o’yinlashtirish strategiyalarini qo’llashning didaktik va psixologik asoslari 30 Kuchiyev M. A. Frazeologizm ishtirok etgan ilova konstruksiyalarning semantik tahlili 34 Абруева Г.З., Абруева М.З. Междисциплинарный подход как средство формирования метапредметных компетенций при обучении языкам 41 Эшкуватова М. О. Пунктуационная трансформация в переводах на английский и узбекский язык в романе Ф. М. Достоевского «Идиот» 44 Темирова Д.К. Влияние зарубежной литературы на развитие русского реализма 49 Габдулхакова Р.Ф. Лингводидактическая концепция цифровой среды в обучении русскому языку как иностранному студентов педагогического факультета 55 Даминова Ф.И. Народно-певческое искусство и русский фольклор: традиции, формы и современное значение 60 Калыбаева А.Е. Педагогически-организационные основы процесса формирования толерантности дошкольников на основе принципа диалога культур 66 KarimovaU., Suvonov Sh. Scholarly insights and current developments in english language education 71 Halimova N.H. Lexical gaps in uzbek to english translation: the complexity of dialects in translation 76 Khalilova L. Teaching dialogues as an approach to develop communication 81 Maxkamova K.T. The significance of learning styles in mastering english as a foreign language 84 Mukhtorova Z. Z. Code-switching patterns among uzbek-english bilingual university students: a sociolinguistic study 92 Mirsanov G.Q., Buronova D.B. A Comparative analysis of aesthetic ideals in literary thought: from classical theory to modern interpretations 98 Qayimova M. S. Challenges and strategies of oral interpretation 101 Salokhiddinov M. Sh. The Functional-Semantic Field Expressing Duration and Repetitiveness of Actions in Uzbek and English 108 Klicheva A. Language learning strategies for non-native learners: a scientific approach 113 Bozorova G. Sh. Types of adjectives and their usage 117 Mamadiyorova S.M. The Influence of the Uzbek Language on English Language Teaching and Methods to Reduce It 121 Muradulloyeva S.S. Experience in organizing esp (english for specific purposes) courses 126 Mirzaaxmedov M.A. Rhetorical move analysis of english language abstracts published by uzbek journals 130 ПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ Ravshanova Sh.A. Umumta’lim maktablarida inklyuziv ta’limni joriy etishning afzalliklari, muammolari va yechimlari 139 МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ 4 ФИЗИКА, МАТЕМАТИКА, ИНФОРМАТИКА Muratova B B. Tasodifiy miqdorlar va ularning taqsimot qonunlarini talabalarga interaktiv metodlar yordamida tushuntirish 239 Jamolova Sh.Q., Abdiyxamidova S.J. Bo‘lajak fizika fani o‘qituvchilarining kasbiy kompetentligini rivojlantirishda dasturiy vositalardan foydalanishning afzalliklari 244 Зоирова А.И. Исследование антикоррозионного смазывающего покрытия на основе низкомолекулярного полиэтилена 250 Камалов А.Б. Развитие познавательной активности студентов в процессе проблемного изучения физики 256 БАСЛАЎЫШ КЛАСС, МЕКТЕПКЕ ШЕКЕМГИ ТӘРБИЯ Ajiniyazova A.P. Baslawísh klass oqiwshilariniń taza jazíw kónlikpelerin qáliplestiriwdiń áhmiyeti 262 Annayeva M.R. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida o‘qish-bilish faollikni rivojlantirishning ilmiy-nazariy asoslari 267 Tajbenova D.K. Interakt usuli va interaktiv metodning mazmuni va ilmiy asoslari 271 Turimbetova Z. B. Hikoyalash va so‘zni tilga chiqarishning lingvistik va pedagogik ahamiyati 275 МИЛЛИЙ ИДЕЯ ҲӘМ РУЎХЫЙЛЫҚ ТИЙКАРЛАРЫ, ТАРИЙХ, ФИЛОСОФИЯ Абдумажидова Ҳ. Марказий Осиё мамлакатлари модернизациялашув ва интеграциялашувининг, ижтимоий-сиёсий муносабатлар фаоллашувига таъсири 206 Xalimbetov Yu. M. Xorijda va o’zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tarixi 213 Ulugʻov J.N. Tarix darslarida milliy qadriyatlarni shakllantirishda pedagogik yondashuvlar 217 Allayarov D.I. Mavlono Jaloliddin Rumiyning sofiylikda o‘rni va uning maydonga kelishi 221 Karimova M.Z. Tarix fanini o`qitishda pedagogik texnologiyalarning ahamiyati 229 Юлдашева Г.Ш. Роль женщин-учёных в изучении флоры Центральной Азии (1920–1970 гг. ХХ века) 233 Ирисбоева Ё. Ў. Олий таълим самарадорлигини оширишда технологик ёндашув тамойиллари 146 Turakulov B.N. Ekopsoxologik kreativ qobiliyatini rivojlantirishning psixologik omillari 154 Xalmatova D. A. Pedagogika oliy ta’lim muassasalarida talabalarni kompetensiyaviy yondashuv asosida kasbiy faoliyatga tayyorlashning pedagogik shart-sharoitlari 158 Begmatova D. M. Jahon miqyosida ta’lim jarayoni subyektlarida madaniy immunitetni shakllantirish tendensiyalari 165 Xalmuxamedova M.A. Naqshbandiya tariqati vositasida bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy kompetentligini takomillashtirishning nazariy-pedagogik asoslari 171 Xudayberganova M.S. Biologiya darslarida innovatsion ta’lim metodlaridan foydalanishning ahamiyati 177 Abdurazaqova F. K. Shaxs kamoloti ijtimoiy-biologik hodisa va pedagogik jarayonning ob’ekti hamda sub’ekti sifatida uzluksiz ta’lim tendensiyalari kontekstida 181 Abdumurodova D.A. 5-7 sinflarda ingliz tilidagi muloqot matnlari vositasida o'quvchilarni o'z-o'zini rivojlantirish ko`nikmalarini tarbiyalash 187 Sindarova М. A., Temirov J. CEFR asosida arab tili o‘rgatuvchi o‘qituvchilar malakasini oshirish: tajriba va istiqbollar 192 Usmonova M.S. Biologiyani o‘qitiishda mustaqil ta’limni tashkil etishga qo‘yiladigan pedagogik talablar 196 Ro‘zmetova M. M. O‘quvchilarda genderlik asosida intellektual liderlikni rivojlantirish 201 МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ 5 Азамов У. Бўлажак бошланғич таълим ўқитувчиларининг мультимедия технологиялари асосида интеллектуал қобилиятларни ривожлантиришнинг мазмуни 281 Dosbayeva Sh.A. Mantiqiy fikrlashni rivojlantiruvchi mashg‘ulotlarni tashkil etishda montessori pedagogikasining didaktik imkoniyatlari 293 Abdusamiyev D.A. Boshlang’ich sinf o’qituvchilarida kasbiy identifikatsiyani rivojlantirishning pedagogik asoslari 298 Isayeva M.A. Leksik-grammatik nutq tuzilishini rivojlantiruvchi o‘yinlar va mashqlar 303 Mavlonova Z.A. Zamonaviy taʼlim texnologiyalari asosida boshlangʻich sinflarda ona tili kompetensiyasini rivojlantirish 309 Seytmuratova V.Sh. Maktabgacha ta’limda o‘qitish jarayonida tanqidiy fikrlashning ahamiyati 314 Kosimova L.U., Nazarmatova D.U. Maktabgacha ta’lim tizimida meritokratik boshqaruvning xalqaro tajribalari va samarali meritokratik boshqaruv amaliyotlari 318 Xusanova D.B. Davlat-xususiy sheriklik аsоsidаgi nоdаvlat mаktаbgаchа tаʼlim tаshkilоtlаri faoliyatini boshqarish mexanizmini takomillashtirish ijtimoiy-pedagogik zaruriyati 325 Toxirova Sh.M. Kreativ yondashuv asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozma nutqini rivojlantirishning nazariy asosi 330 Zarimbetoba G .K. Boshlang‘ich ta'limda ertaklar mazmunini geymifikatsiyalash yo‘llari 335 Туракулов Б.Н., Yaxshiboyeva X. Бўлажак бошланғич синф ўқувчиларнинг билиш жараёнларга таъсир этувчи омиллар 338 Ismatova N .T., Muminova U. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ona tili darslarida mantiqiy fikrlashni rivojlantirishda pedagogik asoslar 343 Rajabova N.M. Boshlang‘ich sinflarda tanqidiy fikrlashni shakllantirish metodlari 348 Bekniyazov Q. I. Bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining innovatsion kasbiy faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari 352 Ro‘zmetova F. A. Bo‘lajak tarbiyachilarda refleksiya madaniyatining komponentlari va baholash mezonlari 358 Тажибаева А. Р. Повышение качества образования в начальных классах Узбекистана с казахским языком обучения на основе многоязычного подхода (на примере грамотности родного языка и свободного владения) 364 Haydarova M. M. Integrating technology in primary education: opportunities and challenges 369 Bekniyazov Q. I. Methods of developing professional-gnostic competence of future teachers 374 Mansurov O'.F. Use of technology and multimedia tools in teaching foreign languages to preschool children 380 Karshiyeva Yo.Sh. Creating lesson plan for diverse learners and focus on students with special needs and varying levels of language proficiency 383 ТАСВИРИЙ САЪНАТ Doniyorova M.S., Baymetov B.B. Talabalarning falsafiy tafakkurini rivojlantirishda psixologiyaning o‘rni 387 Абдреимов Д. Роль искусства в социокультурном развитии общества 393 СОЦИАЛЛЫҚ ПЕДАГОГИКА Saxoddinova M.E. Madaniyatshunoslik yondashuvi asosida o‘quvchilarni umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash metodikasi (Xorijiy tillarni o‘rgatish jarayonida) 398 Axmetova N .A. Yoshlar orasida iqtisodiy madaniyatni shakllantirish: ularning muammo va yechimlari 405 МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ 6 ФИЗИКАЛЫҚ ТӘРБИЯ ҲӘМ СПОРТ Utepbergenov A.K., Mamutov P.J. Sport shíníǵíwlaríníń fiziologiyalíq klassifikaciyasí 456 Utepbergenov A.K., Bekmurzaev A.K. Sportshılardıń ulıwma hám arnawlı tayarlıqlarınıń formaları 462 Joldasbayev P.M. Gimastika qurallari ha’m tu’rlerinin’ xarakteristikasi 466 Seytmuratov T.Sh., Yusupbaeva B.D. Sportshilardi tayarlaw sistemasiniń házirgi jaǵdayi 476 Aytjanov S. Basketbolshilardiǹ texnikaliq, taktikaliq hám fizikaliq tayarliǵin jetilistiriw 484 Urazbaev N.J., Daryabaeva A.J. 14-15 jasli gandbolshilardiń texnikaliq háreketlerin rawajlandiriw metodikasin jetilistiriw 488 Abdikarimov N. Gandolshilardiń shidamliliǵin rawajlandiriw 492 Ziyаtоv M.N. Stretching-stаtik mаshqlаr vоsitаsidа 6-7 yоshli bоlаlаrning egiluvchаnlik sifаtini rivоjlаntirish texnоlоgiyаlаri 495 Muratov M.Sh. Oliy ta'lim muassasalarida jismoniy tarbiya darslarini tashkil qilish va o'tkazishda pedagogik usullar 502 Muratov M.Sh. Jismoniy tarbiya darslarini tashkil etishda pedagogik mahoratning ahamiyati 507 Xolboeva G. X. Yosh yengil atletikachilarni jismoniy rivojlanish ko‘rsatkichlariga tayangan holda saralash mexanizmini ishlab chiqish 512 Sattarov Q.N. Basketbol mashg‘ulotlarida pedagogik yondashuv va o‘quvchilarning tarbiyasi 519 Normaxmatov I.Z. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining harakat faolligini oshirishda jismoniy tarbiyaning pedagogik asoslari 523 Jumanova I.Sh. Gimnastika va yengil atletika mashg‘ulotlarida pedagogik innovatsiyalar va natijalari 527 Axmedjanov Sh.B. Basketbol va voleybol o‘yinlarida pedagogik yondashuv orqali o‘quvchilarning ijtimoiy ko‘nikmalarini shakllantirish 532 Axmedjanov Sh. B. Sportning kurash turlari (yengil va grekorim kurashi) orqali o‘quvchilarda tarbiyaviy qadriyatlarni shakllantirish 536 Jumanova I.Sh. Sport pedagogikasida jamoaviy ish va uning ta’limdagi ahamiyati 541 Mamatqulov R.S. Yosh basketbolchilarni “merganlik” sifatlarini tirli hararakatli o’yinlar yordamida rivojlantirish 545 O‘tashev X. N. Umumiy о‘rtа tа’lim mаktаblаridа оmmаviy sроrt hаrаkаtini rivоjlаntirishgа yо‘nаltirilgаn mаxsus kompleks mаshqlаrni qo‘llash sаmаrаdоrligi 550 Allayarov I.K. Voleybolda o‘yin chidamkorligini erta yoshdan boshlab rivojlantirish 557 Mamutov P.J., Turganbaev J .Q. Oliy ta’lim muassasalari talabalari kun tartibini tashkil etishda ertalabki badantariyaning o‘rni 560 Авлиякулов А.К. Яшил кўникмаларни ривожлантиришда таълимнинг роли 411 Quvanov Z. Bilimlarni ongli o'zlashtirishda tanqidiy fikrlashni joriy etish yo'llari 416 Abdullayev Sh.A. Ijtimoiy tarmoqlarda yuzaga kelayotgan kommunikatsiya uslublarining o‘zbek va ingliz tillariga integratsiyasi va uning til madaniyatiga ta’siri 421 Abdurahmonova F.M. Tarbiya va ta’lim jarayonida psixologiyaning roli 426 Allayorova S .B. Оliy tа’limning pedаgоgik innоvаtsiyаlаr lоgistikаsi kоntekstidа ijtimоiy- gumаnitаr fаnlаrni о‘qitish metоdikаsi 430 Kenjayeva M .Q. Yusuf Xos Hojibning ma’naviy-axloqiy qadriyatlarga oid qarashlarida axloqiy kamolot masalalari 438 Temirbekova A.O. Nеyrolingvistik dasturlash alohida yo‘nalish sifatida 446 Joldasbaeva A .M. The phenomenon of tolerance in education from the point of view of different disciplines 451 МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ 7 Erkinov T.O. Xalqaro musobaqalarda ishtirok etayotgan yuqori malakali dzyudochilarining texnik-taktik tayyorgarligi tahlili 566 Urazimbetova M. Jismoniy tarbiya va sport fanini o‘qitishdagi ilg‘or xorijiy tajribalar 574 Urazimbetova M. O‘quv mashg‘uloti darslarida o‘quvchilarning chidamlilik sifatlarini rivojlantirish pedagogik asoslari 580 Dauletov B. Sprintgа ixtisoslаshgаn mаlаkаli bаydаrkаdа eshkаk eshuvchilаrning mаshgʻulot yuklаmаlаri tаsnifi 584 Allayarov I.K. Voleybolda o‘yin chidamkorligini rivojlantirishning nazariy va amaliy asoslari 590 Аллаяров С. К. Система видео повторов в волейболе 593 Joniuzoqova M.A. The role of artificial intelligence in advancing language learning technologies in uzbekistan: opportunities and challenges 597 Xolboeva G. X. Modernization of the system for preparing physical education specialists for professional career activities 606 Utepbergenov A.K., Jastlekova M.A. Methodology for determining the impact of physical loads on improving the working capacity of young athletes 611 МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ 536 SPORTNING KURASH TURLARI (YENGIL VA GREKORIM KURASHI) ORQALI O‘QUVCHILARDA TARBIYAVIY QADRIYATLARNI SHAKLLANTIRISH Axmedjanov Sh. B. Samarqand davlat tibbiyot universiteti Jismoniy tarbiya va sport kafedrasi o'qituvchisi Tayanch so‘zlar: kurash, tarbiya, qadriyatlar, yengil kurash, grekorim kurashi, o‘quvchi, sport pedagogikasi. Ключевые слова: борьба, воспитание, ценности, легкая борьба, греко-римская борьба, сту - дент, спортивная педагогика. Key words: wrestling, education, values, light wrestling, Greco-Roman wrestling, student, sports pedagogy. РЕЗЮМЕ: Mazkur maqolada sportning kurash turlari - yengil va grekorim kurashi orqali o‘quvchilarda tarbiyaviy qadriyatlarni shakllantirishning pedagogik imkoniyatlari tahlil qilinadi. Kurash mashg‘ulotlari orqali o‘quvchilarda iroda, intizom, hurmat, bardoshlilik va vatanparvarlik kabi qadriyatlar shakllanadi. Tadqiqot jarayonida kuzatuv, suhbat va pedagogik eksperimentlardan foydalanilib, kurashning tarbiyaviy salohiyati amaliy jihatdan isbotlandi. РЕЗЮМЕ: В данной статье анализируются педагогические возможности формирования образователь - ных ценностей у студентов посредством видов борьбы - легкой и греко-римской борьбы. Занятия борьбой формируют у студентов такие ценности, как сила воли, дисциплина, ува - жение, выносливость и патриотизм. В процессе исследования использовались наблюдение, интервью и педагогические эксперименты, чтобы на практике доказать образовательный потенциал борьбы. SUMMARY: This article analyzes the pedagogical possibilities of forming educational values in students through wrestling - light and Greco-Roman wrestling. Wrestling classes form such values in students as willpower, discipline, respect, endurance and patriotism. The study used observation, interviews and pedagogical experiments to prove the educational potential of wrestling in practice. Kirish. Sportning turli yo‘nalishlari o‘quvchilarning jismoniy rivojlanishidan tashqari, ularning shaxsiy fazilatlarini shakllantirishda ham muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa, kurash turlari - yengil va grekorim kurashi yoshlar orasida jismoniy tayyorgarlik bilan birga irodaviy va axloqiy tarbiyani ham kuchaytiruvchi vosita ФИЗИКАЛЫҚ ТӘРБИЯ ҲӘМ СПОРТ 537 sifatida qaralmoqda. Bu sport turlarida qatnashish orqali o‘quvchilar o‘zini tutish, hurmat, intizom, adolat va bardoshlilik kabi qadriyatlarni o‘zlashtiradi. Mazkur maqolada aynan shu sport turlarining tarbiyaviy ahamiyatini aniqlashga qaratilgan tadqiqot natijalari keltiriladi. Ushbu sport turlari o‘zida qadimiy madaniyat, milliy an’ana va axloqiy me’yorlarni mujassam etgan bo‘lib, yoshlar orasida jasurlik, sabr, bardoshlilik, halollik, adolat, intizom va vatanparvarlik kabi fazilatlarni shakllantiradi. Kurash - bu raqib bilan bellashuv emas, avvalo insonning o‘z nafsi va ichki zaifliklariga qarshi kurashi. Shu nuqtai nazardan, kurash mashg‘ulotlarida tarbiyaviy yondashuvning bo‘lishi pedagogik jarayonning ajralmas qismidir. Zamonaviy pedagogikada sport kurashlari orqali tarbiya berish usullari, murabbiylar va o‘quvchilarning o‘zaro munosabati, shuningdek, mashg‘ulotlarning ma’naviy-axloqiy yo‘nalishdagi ta’siri chuqur tahlil qilinmoqda. Ushbu maqola aynan kurash turlarining tarbiyaviy salohiyatini ochib berishga va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga qaratilgan. Metodlar. Tadqiqot davomida quyidagi metodlardan foydalanildi: • Kuzatuv: Kurash mashg‘ulotlarida o‘quvchilarning xulq-atvori, muloqot madaniyati va jamoada tutgan o‘rni tahlil qilindi. • Suhbat: Kurash bo‘yicha murabbiylar, o‘quvchilar va ota-onalar bilan suhbatlar o‘tkazildi. • Pedagogik eksperiment: Guruhlar bo‘yicha pedagogik yondashuvlar asosida tarbiyaviy qadriyatlar rivojlanishiga ta’sir o‘rganildi. • So‘rovnoma: O‘quvchilarning o‘zida tarbiyaviy fazilatlarning shakllanish darajasi aniqlash uchun testlar o‘tkazildi. Tadqiqot davomida o‘quvchilarda tarbiyaviy qadriyatlarni shakllantirishda yengil va grekorim kurashi mashg‘ulotlarining ta’sirini o‘rganish uchun kompleks yondashuv asosida bir nechta samarali ilmiy-pedagogik metodlardan foydalanildi. Eng avvalo, kuzatuv usuli orqali kurash mashg‘ulotlarida o‘quvchilarning xulq-atvori, o‘zaro munosabatlari, tartib-intizomga rioya etish darajasi va jamoada o‘zini tutish madaniyati muntazam nazorat qilindi. Ushbu kuzatuvlar davomida murabbiylarning dars davomida qanday pedagogik vositalardan foydalangani, qanday tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatgani va bu jarayonning o‘quvchilarda qanday aks etgani qayd etib borildi. Shuningdek, so‘rovnoma va test usullari yordamida o‘quvchilarning tarbiyaviy fazilatlari, sportga bo‘lgan motivatsiyasi, mas’uliyat, o‘ziga ishonch, hurmat va bardoshlilik kabi sifatlari aniqlab borildi. Murabbiylar bilan olib borilgan intervyular esa pedagogik yondashuvlarning qanday strategiyalar asosida tashkil etilishini aniqlash imkonini berdi. Suhbatlar davomida ularning МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ 538 tarbiyaviy metodlar, darsdan tashqari faoliyatni tashkil qilish, shaxsiy namuna ko‘rsatishdagi tajribalari o‘rganildi. Pedagogik eksperiment asosida ikki guruh shakllantirildi: nazorat guruhi va tajriba guruhi. Tajriba guruhida murabbiylar tomonidan aniq tarbiyaviy maqsadga yo‘naltirilgan kurash mashg‘ulotlari olib borildi - bunda har bir darsda axloqiy muhokamalar, ijtimoiy qadriyatlarni mustahkamlovchi topshiriqlar va jamoaviy ishlar rejalashtirildi. Nazorat guruhida esa odatiy, faqat jismoniy tayyorgarlikni ko‘zlagan mashg‘ulotlar o‘tkazildi. Ikki guruh natijalari solishtirilib, pedagogik yondashuvlar ta’siri aniqlashga qaratildi. Barcha ma’lumotlar sifat va miqdoriy tahlil usullari asosida qayta ishlanib, statistik ko‘rsatkichlar orqali natijalar dalillandi. Tahlillar natijasida kurash mashg‘ulotlarida pedagogik nazorat, ijtimoiy faollik, muloqot madaniyati va shaxsiy o‘sish imkoniyatlarining aniq dalillari asosida tarbiyaviy qadriyatlarning shakllanishi isbotlandi. Natijalar. Tadqiqot natijalari quyidagilarni ko‘rsatdi: • Kurash mashg‘ulotlarida qatnashgan o‘quvchilarda o‘zini tuta bilish, boshqalarni hurmat qilish, halollik, qat’iyat va intizom kabi qadriyatlar sezilarli darajada rivojlangan. • Murabbiylarning pedagogik yondashuvi tarbiyaviy jarayonning muhim omiliga aylangan. • Guruhda o‘zaro yordam, do‘stlik va sog‘lom raqobat muhiti shakllanib, bu o‘quvchilarning ijtimoiy faolligini oshirishga xizmat qilgan. • Sport kurashlari orqali o‘quvchilar ichki irodasini shakllantirib, darsdan tashqari faoliyatga ham ijobiy yondasha boshlaganlar. Ko‘rsatkichlar Tajriba guruhi (ku - rash + pedagogik yondashuv) Nazorat guruhi (faqat jismoniy mashg‘ulot) O‘zgarish farqi (%) O‘ziga ishonch va qat’iyatlilik 84% 66% +18 Intizom va mas’uliyatlilik 88% 70% +18 Hurmat va hamkorlik madaniyati 91% 72% +19 Sportga ijobiy munosabat 87% 68% +19 Axloqiy qadriyatlarga rioya qilish 82% 61% +21 Mulohaza. Kurash turlari o‘quvchilarda nafaqat jismoniy kuch, balki ruhiy bardoshlilik va ma’naviy yetuklikni ham shakllantiradi. Pedagogik yondashuv asosida olib borilgan mashg‘ulotlar o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. O‘quvchilar ushbu sport orqali o‘zlariga ishonch hosil ФИЗИКАЛЫҚ ТӘРБИЯ ҲӘМ СПОРТ 539 qiladi, mas’uliyatli bo‘lishga o‘rganadi va boshqalar bilan ijobiy munosabatda bo‘lishga intiladi. Shuningdek, bu sport turlarida tarbiyaviy faoliyat uzviy bo‘lib, unda murabbiyning shaxsiy namunasi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Olib borilgan tadqiqotlar va kuzatuvlar shuni ko‘rsatadiki, sportning kurash turlari orqali o‘quvchilarda tarbiyaviy qadriyatlarni shakllantirish ancha samarali kechadi, ayniqsa bu jarayon pedagogik yondashuvlar bilan uyg‘unlashgan bo‘lsa. Kurash — bu faqat jismoniy kuch yoki texnikani egallash emas, balki yosh avlodning ichki dunyosini shakllantirish, ularni irodali, sabrli va hurmatli qilib tarbiyalash vositasi sifatida ham xizmat qiladi. Tajriba guruhida kuzatilgan yuqori ko‘rsatkichlar o‘quvchilarning nafaqat jismoniy tayyorgarligi, balki ularning ijtimoiy va axloqiy fazilatlari ham sezilarli darajada rivojlanganini ko‘rsatdi. Murabbiylarning shaxsiy namunasi, ularning har bir mashg‘ulotni tarbiyaviy vazifalar bilan boyitishi o‘quvchilarning ongiga muhim qadriyatlarni singdirishning kuchli omiliga aylandi. Masalan, kurash mashg‘ulotlaridan oldin va keyin o‘tkazilgan suhbatlar, hayotiy misollar asosida axloqiy bahslar o‘quvchilarda adolat, halollik va sabr-toqat kabi sifatlarni mustahkamladi. Ayniqsa, grekorim kurashida kuzatilgan intizom va texnik talablar, o‘quvchilarning o‘zini tuta bilish madaniyatini shakllantirishga xizmat qildi. Yengil kurash esa, o‘ziga xos chaqqonlik, tezkor fikrlash va harakatlarga javob bera olishni talab qilganligi sababli, o‘quvchilarning aqliy faolligini va o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirdi. Bu mashg‘ulotlar davomida sportchilar o‘zaro hurmat, raqibga nisbatan insoniy yondashuv, o‘zini nazorat qilish kabi tamoyillarga rioya qilishga o‘rgatildi. Ta’lim jarayonida tarbiyaviy natijalarga erishish uchun oddiy mashqlarni bajarishning o‘zi yetarli emas. Bu yerda murabbiylarning pedagogik bilim va madaniyati hal qiluvchi omil hisoblanadi. Ular o‘z nutqi, munosabati va o‘quvchilarga qo‘ygan talablari orqali tarbiyaviy jarayonni ongli boshqarishi lozim. Afsuski, ba’zi maktablarda kurash faqat sport musobaqalariga tayyorgarlik shaklida o‘tiladi va bu uning tarbiyaviy ahamiyatini to‘liq ochishga imkon bermaydi. Shu bois, kurash mashg‘ulotlarini nafaqat jismoniy tayyorgarlik, balki pedagogik maqsadlarga yo‘naltirilgan integratsiyalashgan dars shaklida tashkil etish lozim. Har bir mashg‘ulotda biror axloqiy qadriyat ustida ishlash, dars yakunida o‘z-o‘zini tahlil qilishga undovchi savollar berish, guruhdagi ijtimoiy jarayonlarga e’tibor qaratish - bularning barchasi kurashning tarbiyaviy samaradorligini oshiradi. МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ 540 Shuningdek, sport o‘yinlarida shakllanadigan qadriyatlar ko‘p hollarda hayotiy vaziyatlarda o‘z aksini topadi. O‘quvchilar mashg‘ulotlarda o‘rgangan sabr, mehnat, raqibni qadrlash, mag‘lubiyatga bardoshli bo‘lish kabi sifatlardan kundalik hayotda foydalana boshlaydi. Demak, sport orqali berilgan tarbiya - bu nafaqat jismoniy chiniqish, balki to‘laqonli shaxs kamoloti uchun zamin yaratish vositasi. Xulosa va tavsiyalar. Yengil va grekorim kurashi mashg‘ulotlari o‘quvchilarning tarbiyaviy fazilatlarini shakllantirishda samarali vosita hisoblanadi. Bu sport turlari orqali yoshlar o‘zini anglash, boshqalarga hurmat, iroda, halollik kabi asosiy qadriyatlarga ega bo‘ladilar. Tavsiya qilinadi: • Kurash mashg‘ulotlarini faqat jismoniy emas, tarbiyaviy vosita sifatida ham tizimli yo‘lga qo‘yish. • Murabbiylar pedagogik va psixologik tayyorgarlikdan o‘tishlari zarur. • Sport darslarida tarbiyaviy suhbatlar, guruhli tahlil mashg‘ulotlari o‘tkazilishi maqsadga muvofiq. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Toirov S. "Kurash va tarbiya: sport orqali shaxs kamoloti", Toshkent, 2021. 2. Normurodov A. "Jismoniy tarbiya va sport pedagogikasi", Samarqand, 2020. 3. Rahimov B. "Sport va axloqiy tarbiya", Buxoro, 2019. 4. Yusupova M. "Maktabda sport mashg‘ulotlarini tashkil etish asoslari", Toshkent, 2022. 5. O‘zbekiston Respublikasi Jismoniy tarbiya va sport qonunchilik hujjatlari to‘plami Қары Ниязий атындағы Тәрбия педагогикасы миллий институты Қарақалпақстан филиалы «МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ» No 3/4 Нөкис — 2025 Басып шығыўға жуўапкер: Баспаға таярлаған: Компьютерде таярлаған: А. Тилегенов, С. Нуржанов А. Тилегенов П. Реймбаев, З. Ниязымбетова ISSN 2181-7138 Оригинал-макеттен басыўға рухсат етилди 04.06.2025. Форматы 70х100 1 / 8 «Таймс» гарнитурасында офсет усылында басылды. Шәртли б.т. 31. Нашр. т. Нусқасы _____ Буйыртпа No Журналға келген мақалалларға жуўап қайтарылмайды, журналда жәрияланған мақалалардан алынған үзиндилер «Муғаллим ҳәм үзликсиз билимлендириў» журна - лынан алынды, деп көрсетилиўи шәрт. Журналға 5-6 бет көлеминдеги материаллар еки интервалда TIMES NЕW ROMAN шрифтинде электрон версиясы менен бирге қабыл етиледи. Мақалада келтирилген мағлыўматларға автор жуўапкер. Мәнзил: 230105 Нөкис қаласы, Әмир Темур көшеси, 179 а жай Тел.: +998 61 224-01-34, факс: +998 61 224-23-00 e-mail: uzniipnkkf@umail.uz, mugallim-pednauk@umail.uz www.mugallim-uzliksiz-bilim.uz www.KRTEACH.UZ