Ғ. О. Зулпиқар җәннәткә туташқан йол (һикайә, повестлар) китап тәминләш адреси: www.eynek.biz Шәрқий түркистан һөррийәт нәшрияти Истанбул — 2018 Title: The road that leads to heaven Author: Ghulam Yaghma (Zulpiqar( Catigory: Noveletes Language: Uyghur Publisher: East Turkistan Freedom Press Date: September, 2018 URL: www.eynek.biz Contact: webmaster@eynek.biz Frist edition ISBN: 978-1-9994386-0-9 МУНДӘРИҖӘ ӘРЗАН ҖАНЛАР .......................................................4 Әлвида, Ана Юрт! ......................................................5 қан қирғақ .................................................................27 Қәһриманму? Қәһримәндму? ..................................49 "Вәзипә Бәк Моһим, Дуа Қилсила, Дада" ..............60 Қан Болуп Аққан Опран Дәряси .............................72 ҚАН ИЧИДИКИ БОВАҚ.........................................91 ҖӘННӘТКӘ ТУТАШҚАН ЙОЛ ..........................128 "Адаләт Таразиси" .................................................129 Һәққә Көз Ачқанлар ...............................................143 "Булар Адәм Әмәс"! ...............................................158 Тәйярлиқлар Вә Дәсләпки Синақ ..........................176 Биринчи Ов .............................................................186 Бүйүк Һосул ............................................................196 ҚАНРӘҢЛИК ШӘПӘҚ .........................................214 Аллаһ Ризаси Үчүн! ..............................................215 Азғунлар .................................................................235 "Әл Бәхтиниң Ғәмгүзарлири"................................259 Шилдирлимаңлар, Қонақлар .................................273 Миша Қонақлиқи ...................................................289 Адәм Овчилири ......................................................302 Хатимә ....................................................................319 ЧҮШ .......................................................................326 ӘРЗАН ҖАНЛАР Әлвида, Ана Юрт! 1 1992 - Йили, 20-авғуст, әттигән. Ушшақбашниң адәттики күз әтигини, узақтики қарақурум тағлиридин әскән салқин дәрәх шахлирини мәйин лиңшитип, худди сансиз қушларниң узақларда шивир-шивир қилғиниға охшаш шивирлиған аваз чиқиратти. Сәһәрниң салқини җанға арам берип шунчилик хушяқаттики, сүмүрүп-сүмүрүп нәпәсләнгүсини кәлтүрәтти . Шу йәрниң адәттикичә диһқан аилилириниң биридә әттигәндә күндилик тирикчилики үчүн өйдин чиққан идрисхан дәрвазиниң қисилчиқида кичиккинә қәғәз бағақчини көргинидә йүрики "қарт"тидә қилип қалди. Буни шамаллар әкилип қистуруп қойғанмиду? Яки ахбаратмиду? У арқисидин қарап турғанларниң йоқлуқиға әмин болуш үчүн кәйнигә шарттидә қариветип, андин бағақчини ачти. Ачтию, йүрики "шурридә" қилип кәтти. Буни һаяҗан дейишкиму, қорқунуч дейишкиму асас йоқиди. Пәқәт, бағақчиға йезилған учурниң пучуркиси тонуш иди. Бундақ тонуш пучурка билән бирла киши тәрипидин йезилған учур тәкрарлиқи асанла сезилип қелиши мүмкин иди. У бағақчини сиқимдапла янчуқиға салди. Чүнки арқисидинла һойлиға чиққан иниси қолидики нәрсини көрүп қелиши мүмкин иди. Шуңа дәрһал қазнаққа маңди. У тасадипий көрүп қалған бир кинода йәр асти паалийәтчилириниң шифирлиқ йезишидиғанлиқи, бу "шифир" дегәнни тәрҗимә қилип андин оқуйдуғанлиқини, башқилар көргән тәқдирдиму оқуялмайдиғанлиқини уқуп, вуҗудини бир түрлүк һаяҗан ләрзигә кәлтүргән иди. "шу шифир дегән қандақ нәрсиду? Кашки бизму шуни билгән болсақ қандақ яхши болатти? Саватниң төвәнликидин қилған ишимизниң тайини йоқ һә демәйла тутулуп, хитайниң қолида набут болуп кетиватқан нәвқиран баллиға ест!" шундин кейин у сәбдашлириға бу һәқтә көп гәп қилди. "мушундақ бир алақә усулини тепип чиқиш йолида издинип беқишқа тиришип бақайли, мунасивәтлик китапларни тапайли", дәп қахшиди, әмма көңүл қоюшмиди. Һәтта униң "кинодин көрдүм" дегиниму талип балиларға ғәлитә аңланди. "това идрисхан киноларғиму берип турудукән әмәсма?" дейишип, уни әйпләшти. Әмма идрисхан уларға "алла ризаси үчүн нийитимни чүшүнүңла, мән немә дәватимән, силәр немә аңлаватисилә?" дәп қахшап кәткәниди. Һәтта шундақ талипларму баридики, улар башқа пәнний китапларни оқушниму халап кәтмәйти. Яман дейәлмисиму, һәр һалда тумшуқлирини пүрүштүрәтти. У қазнаққа кирип андин бағақчини чиқирип ачти. Учурда шулар йезилған иди: "шаһяр әтраплиридики һәркәткә дахил болғанларниң һәммиси өзини чәткә елишқа мәҗбур болди. Сиз өзиңизму шуниң ичидә, қалғанлар сизни издәп барғучә сиз қатнаш мәсилисини һәл қилип туруң. Мүмкин болғиничә чегриға әң йеқин йәргичә баралайдиған болсун. Сәбдашлириңиз сизни издәйду. K силәргә башламчилиқ қилиду. Һәммиси тонушлириңиз болғач паролға иһтияҗ йоқ. Көрүшүш бурунқи йәрдә ." Шуғуниси ашу k кимкина? У биз тонумайдиған бири болса керәк, шуңа иһтият йүзисидин исми тилға елинмиған гәп-тә. Бу буйруқ иди. Буниңға арисалдилиқ қилишқа болмайти. У һойлиға қайтип чиқип инисигә зөрүр өй ишлирини тапшурди вә: —мениң наһийигә баридиған зөрүр ишим чиқип қалди, бир болса һаялшип қалимән, бир болса қайтип келимән, — деди. Андин асасий өйләргә йөләп бағ тәрәпкә селинған айрим икки еғиз өйгә — өзиниң һоҗрисиға кирди. Аяли бу чағда будруқ оғлини имитип олтуратти. Бу һал униңға бәкму азаплиқ билинди. У техи өйләнгили узун болмиған иди. Муһәббәтниң сирлиқ деңизида пилтиңлап үзүватқан мәзгили иди; униң үстигә аллаһ униңға шундақ омақ бир оғул ата қилғанидики, униң җанлиқ, һәркәтчанлиқи, дайимла шүк турмастин дириңлап туруши, һәтта яш дадиниму һарғузуп қоюдуған дәриҗидә тинимсиз иди. Униң татлиқлиқиму дәл ашу шохлуқида болуп, шох қара көзлириниң мәсуманә чақниши, үчбурҗәк болуп көрүнүдиған ағзиниң омақлиқиға чидап болмайти. Ахшамлири йотқан үстидә униң билән ойнашмақ шунчилик көңүллүк идики, у аллаһқа болған шүкранлирини шундақ ипадә қилишқа адәтләнгәниди: "иһ аллаһ, маңа мушунчилик чоңлуқта алтун бәргән болсаңму, мени бунчилик бәхтияр қилалмас иди!" һәқиқәтәнму шундақ дегүчилики бар — алтунға бәргүсиз бала иди. Мана әмди буйруқ бойичә у бир қанчә сәбдишини елип чәтәлгә чиқип кетиши керәк иди! Яш вә типик сәһра гүзили болған аялини, ашу "алтунға бәргүсиз" оғлини тәрк етиши керәк иди! Аялиға немә дейиши керәк? Алдаш керәкму? Растини ейтиши керәкму? Униң беши пирқирап кәтти. У һиҗрәткә кәтсә қайтип келәләмду? Бу пәқәт мушу мудһиш истилачи һөкүмәт ағдурулғандила мүмкин болудуған иш иди; у тенч аман чиқип кетәлисә, барған йәрлиридә пут тирәп турғидәк имканға еришсә, буларни илип кетәләрму? Буму хитайларниң инсавиға бағлиқ иш иди. Омумий җәмий шу иди: бу җудалиқ кәмкотисиз җудалиқ иди! Ахириға көз йәткүзгили болмайти. Униң босуғидила мәңдәп туруши аялға бәкму йочун туюлди. —силигә бир немә болдима? Гаңса адәмдәк турупла кәтлә, һәмзә силигә өмтүлүп, өмтүлүп, җавап болмиғачқа нәччә калпук чөҗәп йиғламсирапла кәтти. —һә,.... Кәл балам, — деди у охшашла ашу туманлиқ роһий һаләттин қутулуп кетәлмигән һалда, — немә, силә мениң туруқлурумға диққәт қилип қалдиңла? —диққәт қилмиғулуқма әмисә? Шунда аҗайипла туруп кәттилә-я? Һәқиқәтәнму қийин мәсилә иди. Бу ишларни қандақму чүшәндүргүлүккинә? Ундақ адәм немишкиму өйләндикин? Маңған йолуң барса кәлмәс йол турса, ақивитиң бир күни мушундақ болуши көңлүңгә аян турса, хәқниң қизиға увал қилип, бигуна бир нарәсидигә увал қилип немишкиму өйләндиңкинә? "и аллаһ, маңа өзәң ярдәм қил, бу мениң маңған йолумдин пушайман наләм әмәс, мушу қийин мәсилидин чиқишимға ярдәм қил" дегәнләрни ойлиди у. Яш җуванниң пәдазсиз йүзидики тәбиий гүзәлликләрни тамаша қилғинида униң азаби техиму артти. Аялниң йоған көзлири үстидә қайрилма кирпиклири көз булақлириға сайә ташлап, худди сүзүк булақ сүйигә булақ бойидики мәҗнунталлар сайә ташлап турғандәк билинәтти; илиптәк инчикә вә қусурсиз түз қаңшири бу көзләрни худди икки сүзүк көлчәкни айриған қирлиқ идирға охшайти. Еғизлиридики нәпслик дәл ашу омақ оғулниң ағзида әксини тапқан ерсий алаһидиликтин бири иди. Қизниң ата-аниси мана мушундақ бир пәризатни идрисханниң имани камиллиқи, әхлақий пәзилити, диний илми анчә йүксәк болмисиму, аллаһ сөйгүси үчүн яшайдиған пак роһини дәпла бәргән иди. Әмма бу пак йигитниң кишиләр, һәтта аилә әзалириму анчә билмәйдиған бир тәрипи бар иди. У аллаһ сөйгүси үчүн яшиған икән, аллаһ буйриған иштин баш тарталмайти. Вәтәндә таҗавузчи хитай барикән, у тенч-хатириҗәм намаз оқуш биләнла мәшғул болуп, диний бурчумни орундудум дейәлмәйти. Униң техиму моһим бурчи, вәтәнни таҗавузчидин қутулдурмақ, бәндиниң қуллуқида қалған аллаһниң қуллирини азат қилмақ иди. Бу йолниң әнә шундақ шәрипи бариди, әмма әнә шундақ хәтири бариди. Көз юмуп ачқучә аял тул, бала йитим болатти. —зиләйхан, маңа қараңла, мениң наһийә базирида ишим чиқип қалди, мән диккида шу ян чирип чиқай, узуниму сәпәр, қисқисиму сәпәр, "сәпәр дегән хәтәр" дегән гәп бар әмәсма, әгәр һалимадис маңа бир нәрсә болуп қаса, халисаңла мушу өйдә туруп қелиңла, болмиса өзәңларниңкигә кәтсәңламу мәйли, яш боғандикин қайта ятлиқ болсаңлиму мән рази, — деди. Бу гәпләрни у бир йолила дәвәтти. Немишкә бундақ дегәнликини өзиму билмәйду, әмма шуни биләттики, йәнә иккилинип, тил чайнап турса, аяли техиму яман гуманларға муптила болатти. Шуңа у алдирап-салдирап дәйдиғинини дәвәтти. —нимандақ гәпләрни қилила, ишт поқ йимәстә? Қара бесип қаптуму-я? Яман чүш көрүп қалған болсила башлиридин бир нан өрүп диваниға бериветили. Ахшам һич хәвири йоқ иш, әттигән қопқанда хәвири болмиған иш, талаға би чиқип чирипла нәдин чиқти? Униңғиму хоп, әмма немә шум еғизлиқ қилип кәттилә? Худди бурун һич қағилиқ базириға берип бақмиғандәк?! — хотунниң непиз ләвлири өмчәйгили турувататти, кийик көзлиридиму яш дурданилири лиғирлап, һелила төкүлүшкә тәйяр турғандәк иди. —бурунмуғу баған, тоғра, бамиған йәр әмәсти. Әмма һазир дегән чоң адәм болдуқ, бурунқи саяқ балладәк кетивәрсәк боммайду, шуңа... Башқа би тәрипи йоқ, яминиға әп кәтмәңла, — у шундақ дегәч келип аялиниң қолидин тартип орнидин турғузди. Андин худди мода артислиридәк инчикә белинидин өзигә тартти. Бундақ әвришим бәлләргә чоң шәһәрләрниң хенимлири миңларчә сом пул хәҗләп, гүзәллик гимнастикисиға хәтлинип, һәм вақит һәм пул зая қилипму еришәлмәйдиған гүзәллик иди. Бу гүзәл қамәт навайи тилида: "тали мәҗнун қамитиңни бағда шәмшад әйлигил" дәп тәрипләнгән болса, хәлқ дастанлирида "әвришимдәк бойлариңға чирмашип өлсәм кашки" дәп күйләнгән иди. Назук қамәт йигитниң биҗирим қамити билән йөгәшкәндә, униң том ләвлири өмчүйүшкә башлиған непиз ләвләргә җүпләшти. Ләвләр һәтта дәм тартилғандәк униң ағзи ичигә худди емизгиниң еғизлиқидәк шорулуп кирипла кәткәниди. Қуввәтлик қоллири болса назук бәдәнни — арқисидин силашқа башлиғаниди. Аялниң дүмбисини силаватқан қоллири мүрилиридин башлап, зилва бәлдин өткәндә, зилва бәлгә нисбәтән алаһидә толған вә гүзәлликниң өлчимигә аҗайип җипис кәлгән сағрисиға кәлгәндә юмшақ, толған сағрилардин қоли арқилиқ өткән күчлүк бир еликтир еқими йүрәклирини җиғилдитивәтти. Бу чағда болса идрисханниң йигитлик вуҗуди әсәбий бир от тәрипидин вәсвәсә қилинип, тиниқлири тезлишишкә башлиған иди. Әмма у йәнә бир аз көңүлниң мәйлигә берилсә немиләр болушини пәмләп, аялиниң ләвлиридин аҗратқан ағзини иттик-иттик икки мәңзигә узутуп, чокулдутуп сөйүпла, аялни өзидин йирақлаштурди. Һәр икки көздә худди янартағдәк қудрәттә, бәс кәлгили болмайдиған шәһваний от йенип туратти. —көңлүңлигә һәқисма яман ойни кәлтүрмәңла, хотун, аллаһ сақлиса аманчилиқ, — дәп иңәклиридин әркилитипла, супа үстидә өмүләп йүргән оғлини чақирди, — һәмзә, һәмзә, кәл балам, бир сөйүветәй! Бала дадиси билән ойнушуп көнүп қалғачқа дәрһал бу яққа өмүләп кәлди. Идрисхан оғлини қолиға елип, униң боюнлирини, чачлирини, йүз – көзлирини пурап чиқти, андин йәнә шу йосун бир хил ачкөзлүк билән уттур кәлгән йәрлиригә сөйүп чиқти. Андин балини аниниң қолиға берип: —дуа қилиңла, — деди –дә, һоҗрисидин чиқип кәтти. Шундақ тез, туюқсизла, етилғандәк чиқип кәтти. У чанақлирини ечиштуруватқан җудалиқ яшлириниң лиғирлишини аялиға көрсүтүп, аҗизлиқ ипадиләшни халимиғандиму? Бундақ қилиш уйғур әркәклиригә әсла ярашмайдиған қилиқ болғачқа, әнәниләр қениға сиңип кәткән йигитниң ғурури буниңға йол қоймиғанмиду? Яки чирайлиқ аялниң, омақ оғулниң көзлиридә әкс етиватқан тәәҗҗүпкә, соалларға толған гүзәл нигаһларға бәрдашлиқ берәлмәй бәл қоюветишидин қорққанмиду? Һәммә иһтималлиқ болуши мүмкин иди. Әмди бу аилиниң асасий өйлириниң ишикигә қарап маңди. Ата-аниси билән хошлушуши керәк иди. Дадиси худди идрисханға охшаш бәқуввәт, җапаға бой бәрмәйдиған биҗирим адәм иди. У оғлиниң тоғра йолда икәнликидин гуман қилмиғачқа, нәгә баримән десиму дуа қилип қеливерәтти. Бу оғлидин бәкму пәхирлинидиған дада, әл-юрт алдида йешиға баққанда һөрмити чоң болған оғлиниң, өй ишини қоюп меңишида чоқум җамаәткә пайдилиқ бир мәхсәт бар дәпла биләтти. Шуңа сүрүштә қилипму кәтмәйти. Бүгүнму шундақ болди: —аллаһ ишиңни оң қилсун, балам, — деди у оғлиниң мүрисигә уруп қоюп. Әмма аниниң туйғун көңли униңға немиләрни шивирлидикин, у бир аз хотун кишичә чиңгислик қилип кәтти. Оғлиниң йүзлирини силайти, көзигә мөлдүрләп қарайти, соримиғини қалмайти. —болди қилиңла, аниси! — деди һәмрийи униң қилиқлиридин ичи пушуп, — оғул бала дегәнгә анчивала қилип кәткүлүк әмәс! Ақйол тиләп дуа қилиңла, манда. Оғул аниниң пишанисидин, аниму оғулниң пишанисидин сөйүшүп хошлашти. Бу һал дадиға тазиму миҗимәруқ қилиқтәк туюлуп, мәсхирилик күлүп, у яққа қаривалди. Чүнки, илгирилири қағилиқ базириға кирип чиқидиған ишлар үчүн нә идрисхан, нә аниси бундақ өмчүйүшүп йүрмәйти. Бүгүн немә бала, бу қәдәр мичилдаш! Идрисхан ахирқи қетим "хош" дәп, ишктин чиқти. Һойлида ишәкни тоқуп, тирикчилик иши үчүн җабдунуватқан иниси униңға бәкла йочун қариғандәк қилди. Уму инисиға худди "әмди силәрни йәнә көрәләмдимкин?" дәватқандәк ғәлитә парқирап қариған иди, иниси униңдин бирнемә сорайдиғандәк еғиз өмәллиди. Униң гәп сорап вақитни елишидинму тола, униң көңлигә йошуруватқан сирини ечиветидиғандәк туюлуп кетип, дәрһал дәрвазиниң сиртиға өзини алди. Та арқисидин дәрваза йепилғандила "уһ" деди. Әмди нефитликниң машинилириға учқушувелиш үчүн йолға чиқти. 2 Дайим қағилиқ тибәт ташйолида қатнап турудуған мәҗид турап идрисхан билән йеңи тонушлардин әмәс, хели гепини елишидиған йеқинлардин һисаплинатти. Мәҗид турап идрисхан вә униң йолдашлириниң немә ишлар билән мәшғул болуп йүрүдуғанлиқини пәрәз қилалмиғудәк қапақбашлардин әмәс иди. Шундақ болсиму йәнила уни яхши көрәтти. Қорқуп турсиму униң бәзи ишлириға ярдәмлишип туратти. Әмма һич заман униң ишлириниң теги - тәктини сүрүштүрүп бақмайти. Яки "мәнму қетилай" дейишкә җүрити йоқ иди. Җәмийәттә әнә шундақ нурғун кишиләр инқилапчиларға һисидашлиқ қилсиму, өзи қатнишишқа җүрәт қилалмайти. Мәҗид турап машина сетивелип, тибәткә буғдай, гүрүч апирип сетип, у яқтин терә-тәсәк елип келип сетиштин хели пайда көрүп, қолида аздур-көптур ешинча һасил болушқа башлиғандин бери, идрисхандәк достлириға анчә-мунчә ианә берипму турудуған болуп қалған иди. —немигә бериватисилә адеш? — дәп сориған иди идрисхан дәсләптә өзигә пул тәңлигән мәҗиддин, уни синаш үчүн, сәдиқәңлиму? Закитиңлиму? Мени бирсиниң қолиға қарап қалған намрат көрүп қалмиғансилә? —а..., тола гәпкә салмаңла, еливериңла, аллаһ ризаси үчүн ишлитисилә, — дегән иди мәҗид турап. Идрисхан артуқчә кочилап йүрмигән иди. Демәк, униң бәзи ишларни пәрәз қилидиғанлиқини, ярдәм қилишқа һәрқачан тәйяр икәнликини билгән иди. Шуңа у ушшақбаштин йолға чиқиватқандила мәҗидни көңлигә пүкүп кәлгән иди. Әгәр мәҗид йеңила сәпәрдин қайтип кәлгән болса қандақ қилиш керәк? Уни һапила-шапила җабдутуп, йәнә бир қетим атландуруш керәк иди. Башқа йол йоқ. Әмма буниңға бирнәччә күн артуқ вақит кетәтти шу . Идрисхан униң йениға кәлгәндә мәҗид турап машинисиға гүрүч бесип қойған икән. Униң пилани әтиси әттигәндә "я бисмиллаһ" дәп йолға чиқиш икән. Идрисхан буни аңлап шунчилик хош болуп кәттики, "бәлким бу бир хуш бишарәттур" дәп ойлиди. —адеш, хапа болмай бир - шикки күн туруңла, мәнму сили билән маңидиғандәк турумән, — деди у. —чахчақму-я? —я, я,... Чахчақ әмәс, раст дәватимән. Мениң тәйярлиқим пүткичә сақлап турасилә? —немишқа әмди? Маңидиған болсаңла әтила маңили, нийәт қилған йолдин қелишму яхши әмәс, шикки күнниң немә лазими? Немә җиқ тәйярлиқ бу силидики? —мәнғу тәйя, мениң йәнә бирқанчә һәмралирим бати. —нәгә барисилә? Тибәткә тиҗарәткә бамайдиғансилә? —яқ, тибәткә әмәс, йолниң йеримиғирақ..., —қәйә у? —маза давандин өткүзүп қойсаңла болди. Мәҗид турап буниң немә иш икәнликини билди. Қарақурумниң бу қақас тағлиқлирида сәйли қилғудәк сәйлигаһ болмиса, бир топ яш бала ойниғили бараттиму? Гия үнмәйдиған бу тағларда отунчилиқ қлаттиму? Мәҗид турапниң ичигә бир қорқунуч чүшти. Наресидә балилирини, натаван аялини, қерип қалған ата-анисини ойлимай туралмайти. Әмма бу иштин баш тартишқиму виҗдани чидимайти. Шуңа достиниң тәлипини җавапсиз қалдуруп олтурупла қалди. —бу яман тәс иш җума, — деди у ахирида бурунлири тәрләп. —тәсликини мән билмәймәнма адеш? Билимән, башқа чаримиз йоқ. Өләмни сақлап олтурумизма? —шунчивала яманму зөрүрма? —дедим-я, өләмни сақлап тусақ болуду шу. —анчивала боса, ... Аллаһқа тәвәккүл қип бақили, адәм саничу? —әң көп болғанда йәттә. —йәттә!? Сараңму силә? Йәттә адәмни қәйәгә қоюмән? Әнә көдүңла, машинида жүк, йәттә адәмни нәгә сиғдуримән? Йол тиж әмәс, ақаздин башлап һәр добәндә тәкшүрүп өткүзиду. Чегра хети аламмайсилә, қанда қилимизки? —би чарисини тапамиз, силә мақу дәңла би. —һә мақа, немә чарә қилимиз әмиси? —кечиси тағалани бир тәрәпкә әп туруп, оттуриға бир кавак чиқасақ, шу кавакка чирип ятсақ, үстигә йәнә чәллә қилип таға басуруп йепивәтсәк боммасма? ... — Бундақ қорқунучлуқ ишқа ениқ қилип "болуду" дегән җавапни беришму тәс гәп иди. Шуңа мәҗид турапниң шүк турушини "мақул"ға һисап қилишқа болатти. Әмма у сәлдин кейин әндишисини ейтмай туралмиди: —кейин чатиқи чиқип қаса, мән дегән бала- чақилиқ адәм тусам,... Немә дәп қутулғили болудики...? —аллаһ сақла, адеш, тола әнсиримәңла, яхши күнниң ямини болуп қалса, "мән дегән тиҗарәтчи, пул тепишқа туған адәм, ›киши бешиға 200 койдин беримиз‹ десә, пулға қизиқип шу поқни йәп саптимән" дәсилә, қандақ қилимиз әмди? —әмисә шунда дәйли, бир иш болап қаса силиму шунда дейишсилә. Идрисхан бу ишни шундақ һәл қилди. Иш һәл болғандин кейин "уһ"дәп тинип, мәҗид турап билән бирдәм кона-йеңи парңларни селишип олтуруп қалди. Чүнки иши түгүгән һаманла қопуп кетип қалсиму сәт турудуғандәк билингән иди. Шундақла нормалда учрушуш йеригиму кәчрәк баридиған иш болғачқа бирдәм бу йәрдә вақит өткәзмәкчиди. Мәҗид турап аялиға тамақ буйрутти. Идрисханму ясалма тәкәллуп қилип олтурмиди. Шундақ қилип, тамақ пишқичә уларға параңлишидиған вақит чиқти. —биз баридиған арилиқта чегра қаравулханиси йоққу? Шунчивала қип кетишимиз керәкма? — дәп сориди идрисхан параң арилиқида қизиқишини йошуралмай. —дедимғу, добәнләр бар, һәр добәндә қариғили туруду, — деди мәҗид турап. —буниң ташйол асрайдиған хәқ билән немә алақисики? —улар қошумчә қарап қоюду, қошумчә қарап қоюңла, дәп тапшурулған –дә. —вай това, қошумчә қарап қойғанға қошумчә һәқ аламдиғанду? —қошумчә һәқ берәмда, адеш? Билмәмсилә бу хәқни? "хо" дәп қойғанғила қиливеридиған гәп. "вай, силәрниң хизмитиңлар бәк моһим, вәтәнниң чегра алдинқи сепидики қаравулсиләр, намсиз қәһриманларсиләр, формисиз җәңчи силәр,... " дегәндәк махтап, "иштин сирт қошумчә қарап қоюңла" дегәнгила мана шундақ һәқдадиға йәткүзүп, толуқи билән орундайдиған гәп. —силә һәптидә бир боммисиму айда үч қатнап турусилә, тонуш болап кәткәнсилә? Силиниму тәшкүрүп олтамас? —немә дәйдиғансилә, адеш? Биз хәқни билмисәңликән, и би "бәнҗаң" дәп атни қояп қойғанға "көкташқа миниду" дәймән, көзигә һичнемә көрүнмәйда. —уян-буян өткичә биж нәсиләдин алғач баридиғансилә? —һә, алғач бармамтуқ, һәр қетимдила қуруқ бамаймән, өзлириму уни-буни бурутуп туруду. Шунда босиму бәсәң алуду, ишиниму охшашла қиливериду. "това, қандақ хәлқмиз-һә? Қени биздики өчмәнлик? Хитай ата қилған қайси ховлуқлар үчүн шундақ қилидиғандуқ? Кашки бу тағларниң арисидикиләрни адәм қатарида көрсә!? Яхшиғу бу тағларниң арисида ишләйдиған бирму хитай йоқ, һәммиси наһийидә олтуруп ›рәһбәрлик‹ қилиду, бирәрси болуп қалса қанчилик хошамәт қилишип кетәттикина? Техи аңлисам қарақурум ташйолида ишләйдиғанлар 50 яштин артуқ өмүр көрәлмәйдикән, йоқури һава тәсиридин шундақмиш. Шуниңға шунчивала қиламдиғанду? Техиму қизиқи, әгәр мушу ишчиларға бирәр бай икки һәссә мааш берәй, маңа ишләң десә унимайда, бисигә малай болап қалдим дәп чүшүнүда, әмма-зә, хитайға яллинип ишлисә малай болған болмайда, ‹хизмитим ба› дәп, худи би йәниң дотийидәк қип кетишида, аҗайип тонуш-тә бу!" дегәнләрни ойлап кәтти идрисхан. Тамақтин кейин у дости билән хошлушуп, башқа йолдашлирини издәш үчүн "бурунқи җай"ға қарап кәтти. 3 Идрисхан базарға қарап кетиветип, "әгәр башқа һәмрала кәммигән боса диккида өйгә чиқип бир қонап чисәммики" дегәнләрни көңлидин өткүзди. Дегән билән, у техи яш, күч қуввити урғуп турған йигит иди. Техи аилә һаятиниң ләззәтлиригә көзи тоймиған турса шундақ ойлимай қаламду? Нимилики болмисун уму қан билән гөштин пүткән инсан-дә. Инсан дегән нәпс билән яритилған турса сеғинмай қалаттиму? У һелиму һелиқи әттигән аяли билән хошлушуватқан чағда униң арқилирини силаштин һасил болған һарарәт тәсиридә йенивататти; ашу тәхирсиз истәк уни интилдүрүп туратти. "бурунқи җай" бир кәчлик дукан болуп, бу йәрдә пива, һарақ, вә соғуқ ичимликләр сетилатти. Талиплар үчүн бундақ бир йәрдә учрушуштин мәхсәт бихәтәрлик үчүн иди. Кишиләр уларни һарақкәш балилар икән дәп ойлап қелиши мүмкин иди. У кирип кәлгәндә пивәханиниң булуң тәрипидики ширәни чөрүдәп олтурушқан йигитләргә көзи чүшти. Уларниң алдилирида қутулуқ соғуқ ичимлик бариди. Әмма улар өзлирини пивә ичиватқан лүкчәкләргә тәқлит қилип тәртипсизрәк шәкилдә олтурушқан иди. Идрисханму бир қута соғуқ ичимлик елип, шуларға қарап кәлди. Улар абдулһәмид қари (һәмид талип), хелил алтун, муһәммәд емин юнус, муһәммәдемин сийит, муһәммәдемин абдувәли қатарлиқлар иди. Буларниң һәммиси кучарлиқ йигитләр болуп, улар илгири бирликтә шаһяр, тоқсу әтраплирида бәзи қаршилиқ һәркәтлири, пул булаш ишлирини қилған иди. Пул, инқилапниң мәблихи қилиш үчүн зөрүр лазим иди. Булардин абдулһәмид қариниң йеши 27ләрдә болуп, өйлүк-очақлиқ болған, худди идрисханға охшаш йеңила дада болған йигит иди. Башқилири техи той қилмиған нәвқиранлар иди. Улар худди күндә биргә ичишип турудуған лүкчәк балилардәк найнақ һәркәтләр билән көрүшти. —силә көп сақлап кәттиңлама я? Қачан кәлгәнтиңла? — дәп сориди идрисхан көрүшүп болғандин кейин. Әмма шуан униң көңлигә бир вәһимә һуҗум қилди: "нәқәдәр надан хәлқмиз-һә? Шуанда үстүмүздинла басидиған болса бирла нөвәттә алтә әркәк түгиди, дегән гәп-тә! Мушундақму қарамлиқ боламду? Ялғуз-ялғуздин көрүшүдиған ишкәндуқ. Һазир қағилиқ базири, ғәйри-ғәйри ›диванилә‹, ›дәрвишлә‹, тиҗарәтчилә, йәнә аллиқандақ салаһийәттики тиң-тиңчила билән толап кәткән туса, һелиму аллаһ сақлапта." —биз түнүгүн кәлдуқ, түнүгүн келипла бу йәргә бир йолуқуп беқип, сарайға кәткән, бүгүн йәнә бир кәп бақайли дәп кәлгәнтуқ, — дәп җавап бәрди абдулһәмид қари. —һәммиңлар биллә кәлдиңларму? Яки бу йәрдә тепиштиңларму? —кучарда тепишип, биллә кәлдуқ. —биллә йетиватамсиләр? —һәә, — садда балилар һичнәрсә ойлимайла җавап берәтти. Әмма идрисхан бу балиларниң ичидә йеши чоңрақ болғачмикин яки кичикидин тола ойлайдиған, болғачмикин, яки бирқанчә китапни артуқ оқуғанниң хасийитимикин, дайимла тәпәккүр қилип туратти. Һәр һәрикити, сөзи тоғрисида ойлап, униңда хаталар, йочуқлар бар-йоқлуқи һәққидә пикир йүргүзүп туратти. Шуан йәнә у қорқуп кәтти. "қаримамсиләр, буларни хитайлар издәп йүрүватса, кучардила тепишип, биллә кәпту! Йәнә техи биллә йетипту! Бу йәрдиму топлушуп олтурупту! Аһ аллаһ, субһан вәтаала, бизләргә ишимизға лазимлиқ илим ата қилғайсән, дүшмәнлиримизни ғәпләттә қалдурғайсән"...! —бүгүн ахшам бу адресқа бериңлар, — у еңишип туруп пичирлиди, — бәк кечә болуп кәтсә кочида чарлайдиғанлар гәп сорап қалса, кучачә гепиңлар дәрһал ченип қалуду, һазир бу йәрдин чиқипла шу йәргә бериңла, андин халадиму, бирйәләдә хуптән вақтини өткүзүп, андин өйгә чириңла, — деди у өзичә бир аз тәдбир қилип. —һазир маңайлиму? —йәнә бир һәмрийимиз ба, шу кәлсунмикин, һә, яқ, силә меңивериңла, мән өзәм сақлай, — деди у. Бурадәрләрниң чиқип кетишини күтүп турғандәк бирдинла бир чала тонуш йигит пәйда болди: —саламуәләйкум, идрисхан, — деди у қулиқиға еңишип пичирлап, мән ашу k болумән. Вәзипилирини ада қилдилиму? Бу йәрдә бәк узақ туғили боммайда җума. —қилдим, әтә сәһәрдә маңсақ болуду. —әмисә мән башқа тәйярлиқни қилай, қәйәрдә? Идрисхан адресни пичирлиди. —болуду, сили кетивәсилә, ашу йәдә көрүшили, — у шундақ деди-дә дәрһал чиқип кәтти. Идрисхан адити бойичә йәнә хиялға кәтти. Йолда кетиветип ашу исмини мәлум қилмиған йигитни ойлиди. "у һәқиқәтәнму бизниң адәммиду? Яки мәлуматтин йочуқ чиққан болса, униң орниға хитайниң адими сәплинивалғанмиду? Әҗәп дәрһалла ишинип кетиптимәна! Вай, аллаһ, шу биз хәқниң мушу саддилиқимиз шунчә бешимизға чиқсиму йәнә өзгәрмәйдикәнмизғу-таң". У бу натонуш йигитниң бу қетимқи сәпәрдә йетәкчилик қилидиғанлиқидики сәвәпни чүшүнүп беқишқа тиришти. Илгирилири сәбдашлардин бәзиләр чәтәлгә қачурулған иди. Шу чағлардики миш-мишларда қағилиқлиқ бир йигит йолларни обдан биләрмишкән. У тағда көп йүргәчкә хели тәҗрибиси барикән. Андин у йәнә көп һәркәтләргә қатнишип, аман қалған, бирдин бир қорқумсиз йигитмиш. Бәлким бу ашу йигит болуши керәк. Чүнки бу горуптикиләрниң һичбири көкяниң у йеқиға өтүп бақмиған туса, бу һисаби йоқ тағларниң арисида езип қалмастин чегрини тепиши мүмкинма? Талада аллиқачан қараңғу чүшкән иди. У хуптәнни мәсҗидтә оқуйму-қандақ дәп бирдәм иккиләнди. Әмма дәрһал: "яқ, боммайдикән, мән мәҗидниң өйидә күтүп тумисам, мәҗид баллини тонумайду әмәсма, чатақ чиқмисун" дегәнләрни көңлидин кәчүрүп, дәрһал достиниң өйигә йол алди. Мәҗид уни күтүпла турғандәк ишкни чекә-чәкмәйла ачти. Униң сарасимилик чирайидин қорқуватқанлиқи чиқип туратти. Тит-тит болуп, қоли ишқа бармай, оттурида гаңсадәк чөгүләп йүргәнликини қияс қилиш тәс әмәс иди. Идрисханниңму ичигә қорқунуч чүшти. "ма адаш ниманда қилидиғанда? Йениваламду- немә?" тезрақ вақит болса, йолға чиқип кәтсә иш түгәйти, мана мушундақ күтүш җанни сиқиду-дә! Хуптәнгә әзән ейтилип, бу иккәйлән бирликтә намазлирини оқуп болғандин кейин, андин ишк арқа- арқидин чекилип, балилар кирип келишти. Мәҗид турапниң буйрутмиси билән аяли бир қазан сүйқаш қилған иди. Нан-пан чилап ичивелишти. Андин идрисхан уларға: —хуптән оқумиған болсаңла оқувелиңла, андин ишимиз ба, — деди. Улар намаз оуватқанда, уларниң салаһийити намәлум сәбдишиму кирип кәлди. Униң қолидиму еғир бир сомка бариди. Намаздин кейин улар тивишсиз һалда машина үстигә чиқип, гүрүч тағарлирини пәскә чүшүрди. Йеримини еливетип, андин қалған тағарларни козупни айландуруп тизип, оттурини бикар қоюшти. Икки қатар тағар тизилип болунғандин кейин бирнәччә тал калтәкни икки тәрәптики тағарларға чишлитип, ишкбеши шәклидә қойғандин кейин, үстигә қалған тағарларни қоюп, һелиқи бошлуқниң үстини йепишти. Алди тәрәптин бир адәм патқудәк, бир тағар билән йепилғудәк кириш еғизи қалдурулғандин кейин, идрисхан мәҗид турапқа: —қандақ қилимиз? Һазирла чиривалимизма? — деди. —һәә, һазирла. Бамдатни оқупла маңидиғинимни қошниларму билиду, меңишим керәк, у чағқичә ма йәни очуқ қойсақ һалимадис бирәсиниң көзи чүшүп қалса боммайда, — деди у. Шуниң билән k уларға: —раст дәйду, течлиқ әвзәл һазирла кирәйли, — деди. Униң бу сәпәрдә әмир икәнликини билгәчкә һичким һичнемә демиди. Улар сомкилири билән биллә төшүктин ичигә кирип, астидики ашу башни көтүргили болмайдиған, пәқәт созулупла йетишқа болудуған тарчуққа киришкә башлиғаниди, — әмир kбу қәдәр йоған сомкилар билән һәм бу кичиккинә бошлуққа йәттә адәмниң патмайдиғанлиқини, һәм узаққа созулған тағ йолида бунчивала йүк билән пиядә меңишму мүшкүллүкини билгәчкә, балиларни тохтатти, — тохтаңла, балла, бу сомкила билән буниң ичидә тиқилип қалимиз, һәммәңлар сомкаңларни төкүңла, мән неминиң лазим, неминиң лазим әмәсликини ейтип беримән, лазим болмайдиған нәрсәңла һәрқанчә қиммәтлик босиму ташлайсилә! — деди. Һичким қарши гәп қилмиди, чүнки бу буйруқ иди һәм зөрүрийәт иди. Андин k өзиниң сомкиси һәққидә изаһат берип: —мениңкисидә һәммәйләнгә керәклик нәрсилә ба, шуңа бу немишқа өзи бика қиммайдиғанду дәпқаммаңла, —деди. йәттә аәм үчүн бу йәр толиму тарлиқ қилатти, бирақ икки қетим тошушниң имкани болмиғачқа улар бу йәргә тоғрисиға тизилди. Бу тизилишта пут- қолни йиғип түгүлүвелиш керәк иди, шундила аран пататти. Улар кирип болғандин кейин мәҗид турап, уларниң бу узун сәпәрдә қанчилик қийнилишини тәсәввур қилип ичи ағрип кәтти. —болдиму, балла? Ағзини етәйму? — дәп сориди у қиймиғандәк авазда. —әтсилә, әмма хапа боммай, һазирла маңсила, вақит узурап кәтсә биз буниң ичидә өлүп қалидиғандәк қилимиз, — деди k. Уларниң немә болушини аллиқачан әқлигә кәлтүрүп болған мәҗид турап әттигәнгичә буларни артуқ азаплиғандин көрә йолға чиқип кетишни өзиму ойлап туратти. Шуңа дәрһал меңишқа мақул болуп, тағарни очуқ йәргә юмулутуп етивәткәндин кейин, машинидин чүшүп, өйигә хошлушуш вә сәпәрдә керәклик нәрсилирини елиш үчүн кирип кәтти. қан қирғақ 1 Қәдимий ладақ карван йолини асас қилип ясалған қағилиқ-тибәт ташйоли дуняда даңқиси бар хәтәрлик йолларниң әң алдинқиси болса керәк. Узақ қәдим заманларда бу йолларда атлиқ, яяқ һиндистанға, кәшмиргә, әрәбистанға һәҗгә маңған әҗдатлиримиздин қанчилар мана мушу йолларда шеһит болуп кәткән иди. У чағларда йол дегүдәкқу йолму йоқиди, пәқәт карван улағлириниң меңиверишидин шәкилләнгән тутуқ из — йол дәп атилатти. Мана шу изларда инсанлар әвлаттин әвлатқа меңип, ярға йиқилғанларни йәрликсиз, ташлар билән көмүп давам қиливәргән иди. Султан сутуқ тәхткә чиқип, кәшмиргә қошун тартқанда мушу йолдин маңған... Әмдиликтә өзлирини "хәлқниң ғәмгүзарлири" дәп сүпәтливалған коммунист хитайларму бу йәрдә һичқандақ "сотялизмниң дағдам йоли"ни ясивәткини йоқ. Йолниң хәтәрлик әгимлири, тиклик градусида һичқандақ өзгүрүш болмиғачқа, йол йәнила әҗәл билән елишиш мәйдани болушни давам қилип кәлмәктә. Қозаяйлақ очастикисидин чиққиниңиздин кейинла булутларға тақашқан тик даван башлиниду, бу ақаз давини дәп атилидиған даван. Даванниң тикликидин 10 клометерлиқ сүрәт билән ташпақичә өмүләп бу даванға ямашқанда, худди йиланниң сойлишидәк әгилип, һәр минут юмулап чүшүш хәвпи астида даванға чиқидиған гәп. Даванниң хусусийити шуки, һәрзаман чиқмақтин чүшмәк тәс! Йәнә ашундақ түгимәс әгишләрдин нәччини әгип, худди пилсираттин өтүватқандәк қорқунуч вә иһтият билән төвәнгә чүшкиниңиздә ақаз очастикисиға келисиз. Ақаз очастикиси халастан дәрясиниң бойида болуп, дәря ақаз даванниң ғәрбий җәнуп етикидә шиддәт билән ақиду. Шундин кейин йол асраш нуқтилири дәряни бойлап, худди дәря вә йолни ешип қилинған йипқа өткүзүлгән марҗанлардәк, күдә, җудақ, қара көврүк нуқтилири челиқиду. Йол дәрядин айрилип ғәрпкә әгип, тәхминән онбәш километер (түз сизиқ бойичә), әмәлийәттә тағ әгимлири билән йәниму узунрақ мусапидин кейин җәнупқа бурулуду. Әнә шу бурулушниң доқмушиға җайлашқан йол асраш нуқтиси сериқ даван дейилиду. Әмма бу йәрниң йәнә "қан қирғақ" дегән аҗайип намиму бар. Қан қирғақ! Қанлиқ қирғақ, қан билән боялған қирғақ демәктур. Бу йәрниң бу намни елишида алаһидә бир һикайиси бар. 1980-йилларниң бешида вәтинимиздә тарқалған "қотаз вәқәси"ни аңлиған болғийдиңиз? Бир хитай әскири йәрликниң қотизини етипту, һай дегини үчүн игисини етипту, дәп аңлиған болсиңиз мана шу вәқәдә бу йәр әнә шундақ дәһшәт чечип турудиған бир намни алған иди. Вәқә аңлиғиниңиздин техиму дәһшәтликрақ болуп, қурбан — һапиз абдуллаһ бизләргә уқулғинидәк өзиниң калисини дәп әмәс, колликтип (әмәлийәттә хитай һөкүмити)ниң калисини дәп қурбан болғанлиқи мәсилиниң интайин мурәккәп писхолугийилик мәна қатламлирини шәкилләндүргән иди. Тибәткә қатнайдиған, кучарда турушлуқ йүк аптомобили қисимлири мана ашу җәһәннәмгә мәнидаш болуп кәткән ташйолда маңатти. Ташйол уйғур ишчилар тәрипидин асрилатти. Чүнки "ярдәмгә чиққан" хитайлар бундақ йәрдә ишләшни халамду? Бу йәрләрдә ишләйдиғанлар әллик яштин артуқ өмүр көрәлмәйти; игиз һава бошлуқи кесили түпәйли өлүм йитим болупла туратти. Оксегин йетишмәсликтин, ағзи-бурнидин қан кетип өлүш, көз юмуп ачқучилик арилиқта рой берәтти. Бундақ бир йәрдә хитай ишләмду? Қарақурум тағлири дегәндә инсанлар көз алдиға қандақ тағни кәлтүридикин? Бу тағларда башқа тағлардикидәк тағ чатқаллири, арча, қариғай дегәндәк дәрәхләр, омумән яғач ғоллуқ һичнәрсә өсмәйдиған, анда-санда қурғақ келимат саман ғоллуқ өсүмлүклири өсүдиған, шундиму бәк шалаң, узақ- узақ арилиқларда бирәр тал учрайдиған, сип-сидам, көйүк тупрақлиқ бир тағ. Тағниң ташлириму худди көйүп кәткәндәк қара. Тағниң сидамлиқи, тик қиялар, өңкүрләр,... Болмаслиқи, тағниң янбағрлирида бир қаға болса узақлардинму көрүнүп турудуғанлиқидин дерәк берәтти. Бундақ бир тәбиий шараитта, шу йәргә маслашқан һайванларла яшиялайти. Болупму қотаз, пәқәт қотазла бу һава шараитиға әң мас келидиған һайван иди. Шуңа қағилиқ 2- чарвичилиқ мәйдани бу йәрләрдә қотаз бақатти. Қотаз бақидиғанларму ташйол ишчилириға охшаш сапла уйғурлардин тәркип тапатти. Мана шу қотазлар 1982-йили 2- авғустта "азатлиқ армийә" тәрипидин "овланған" иди. Әскәрләрниң қотазни етип, машиниға бесиватқанлиқини узақтин көргән падичи, "дөләт мүлки"ни қоғдаш үчүн җан пидалиқ билән атлансиму, машиниға йетишәлмәйдиғанлиқини биләтти. Шуңа у атлиқ түз кесип, қисқа йолдин удуллап чепип, сериқ даван йол асраш нуқтисиға келип, бу нуқтиниң мәсули онбеши (бәнҗаң) һапиз абдуллаһқа әһвални баян қилди. Сап нийәт, садда диллиқ бу адәмләр "тағар байниң, ешәк байниң, йиқилса йөлүмәймән, өлсә төлүмәймән" дегән позитсийә тутсиму, "қотазму хитайниң, оғурлиғанму хитай, маңа немә?" десиму болудуған. "сән немишкә қарап туруп кариң болмайду?" дәйдиған бешида қарап турған хитай йоқ иди, әмма саддилиқи түпәйли, колликтипниң мүлкини қоғдаш садақити билән мәйдисини керип чиқишқаниди. Йәнә келип, һапиз абдуллаһ ташйолчи иди, "қотаз билән немә ишим?" дейишкә тамамән һәқлиқ иди. Әмма, ашу онбешилиқ әмәл униңға гоя бу "колликтип" дегәнни, бу "һөкүмәт" дейилгән таҗавузчи горуһни "өз" қилған иди. Өзини бу атақни илтипат қилған бу һөкүмран горуһниң бир парчисидәк садда һисиятқа кәлтүргәниди. Ашунчилик бир атақ униңға җанни алқанға елишқа йәткүдәк мәсулийәт йүклигән иди. У нәдин билсунки, бу хитай дегәнниң нәқәдәр рәзилликини? "хата һалда ›ява қотазни овлидуқ‹ дәп қилип салған болса, хата қилғинини, буниң ява қотаз әмәсликини билгән һаман, әпу сораш арилаш қотазни чүшүрүп берип кетиду, чүнки, улар дегән ›җәпаңҗүн‹ турса" дәп ойлап қалғанлиқи чоқум . Һапиз абдуллаһ байрақни чиқирип әскәр машинилирини тости. Машинилар арқиму-арқа тизилип тохташти. Һапиз бәнҗаң өзигә худди бир қомандан иди, униң буйруқини һичким йиралмайдиғандәк, йирғанларғиму тетиялайдиғандәк әхмиқанә бир һисму йоқ әмәс иди. Чүнки у ойлайтики, у һәқ тәрәптари иди; колликтипниң, һөкүмәтниң мүлкини қоғдаш үчүн һәркәт қиливататти; әскәр дегәнму дәл колликтипниң мүлкигә қаравул болғучилар әмәсму? Буниңға ким ғиң қилалайти? Шуңа ишәнч билән, қотаз йүкләнгән гав шүйниң машинисиға йеқинлап келип, өзиниң чала хитайчиси билән бу азатлиқ армийә җәңчисини саламлиди вә униң хата һалда ява қотаз дәп атқини әмәлийәттә колликтипниң икәнликини, атқиниға бопту қиливетидиғанлиқини, әмма қотазни чүшүрүветип кетиши керәкликини ейтти. Ким билсун, хитай, хитайға хас кибри билән димиқини қеқип, яратмаслиқ ипадиләп, машинисини тәкрар от алдуруп, меңишқа тәмшәлди. Һапиз бәнҗаң, көңлидә "җәпаңҗүнниң ичидиму манда яғач қулақлири бакән-я?" дәп ойлап, диккидә сәкрәп, капинкигә чиқидиған басқучқа чиқип, гав шүй билән робиро кәлди вә бу бәңваш җәңчигә колликтипниң мүлки һәққидики улуғ нәзирийиләрдин өзи билидиғанлирини, кичик вақитлирида мәктәптә өгүтүлгән азатлиқ армийә нахшилиридин "үч чоң интизам, сәккиз диққәт"ни әслитип, буниң ичидики "амминиң йип-йиңнисиниму алмаслиқ" дегән маддини сөзләп, уни қайил қилмақчи болувиди, ким билсун, гав хитай йенидики килашинков ни елипла һапиз абдулланиң ағзиға тақиди. "җәпаңҗүн дегән хәлқниң әскири, хәлқ җәңчиси хәлқни қутқузудуған турса, хәлқни атамду?" дегәнгә қәтий ишинишкә өгүтүлгән һапиз бәнҗаң, гавниң бу қилмишини чахчақ һисабида көрүп, еңики астиға килашниковниң стволи тақалған һалда йәнила өз гепини тәкрарлиди. Гав хитайниң дилидики шовинист отлар лавулдап, өзигә таҗавузчи һөкүмәт тәрипидин берилгән шовинистлиқ тәрбийә өз ролини көрсүтүп, көз юмуп ачқучилик вақит ичидә бир җасарәт урғуди-дә, ашу җасарәт түрткисидә аптоматниң тәпкисини бесивәтти! 30 тал оқ сиғидиған дискида қотаз етиштин ешип қалған 27 пай оқ бариди. Аптоматниң таллаш конупкиси үлгүҗә етиш нуқтисида болғачқа 27 пай оқ үч секонтқа йәтмәй чиқип болди . "чиқип болди!" нәқәдәр аддий гәп-һә? Чиқип болди! Әмма һава бошлуқиға әмәс, дәл һапиз абдуллаһ бәнҗаңниң бешиға! Ағзи тәрәптин киргән оқлар униң баш сөңигини пахта атқандәк етип, пүтүн әтрапқа тозутуп чечивәтти! Сериқ даван ташйол асраш нуқтиси бәнҗаңниң қан, меңисиниң қетиқи, гөш вә устиханлириниң угутулған парчилири билән боюлуп кәтти! Һәр таш, йолниң һәр сантиметер йүзи, ишчи ятақлириниң тамлири меңә қетиқи вә қизил қан билән боялди! Әгәр һапиз абдуллаһ колликтипниң мүлкини бирәр уйғур бузуқ унсурдин қоғдаймән дәп бу һалға кәлгән болса иди, у қәһриман болуп гезитләрдә тәшвиқ қилинған болатти. Әмма у "азатлиқ армийә"дин қоғдимақчи болди. Әмди немә болар? Гав шүй хитай һапиз абдуллаһниң башсиз гәвдиси йол үстигә оңдисиға йиқилғандин кейин, хатириҗәм һалда машинисини хотқа селип, йолға атланди! Әслидә интайин қорқунчақ, җүрәтсиз келидиған хитайниң адәм өлтүрүшкә җүрәт қилишини бир чәттә қоюп турайли, бу нормал болмиған өлтүрүштин, көргән адәмниң тенини шүркәндүрүдиған, өзини тутувелишини тәсәввур қилғили болмайдиған пәвқуладдә вәһшийлик сәһнисидин һич қандақ әқлини йоқутуп қоймай, мәңдәп кәтмәй, қәй қилғусиму кәлмәй, худди һич иш болмиғандәк машинини һәйдәп кетәлишидин буниң астида ятқан техиму қорқунучлуқ бир мәнани чүшүнүвелишқа болатти: өлгүчи хитайниң нәзиридә адәм әмәс иди! Бу вәқә қандақ бир тәрәп қилинғанду? Бу ташйол асраш нуқтисидикиләр — һапиз бәнҗаңниң ишдашлири буниңдин қандақ савақ алғанду? Икки соалниң җаваплирини омумий мәнтиқә бойичә пәрәз қилғилиму болуду. Хитайдәк бундақ адаләт туйғусидин мәһрум, йиртқуч тәбиәт, номусни билмәйдиған бир милләтниң мәнтиқиси бойичә һәр ким һис қилалайдуки, омумниң мүлкини қоғдаш йолида өзини пида қилған һапиз бәнҗаң бир чивинчиликму қәдир қиммәтсиз кәткән болуду, уни өлтүргән қатилғиму худди чивинни өлтүргән адәм қатил һисапланмиғандәк муамилә қилиниду. Әмәлийәттиму худди шундақ болди. Һапиз абдуллаһниң башсиз гәвдисини көтүрүп намайиш қилишларниң һичқандақ роли болмиди. Һәтта хитайлар гавшүйни һәрбий соттин елип қачти. Бу әслидә хитай һәрбий сотиға қилинған һақарәт болуп, униң қатиллиқи бир янда турсун, қатилни соттин елип қачқанларниңму сотқа һақарәт кәлтүргән җинайити үчүн җазалиниши керәк иди. Әмма немә амал? Хитай дегән шу: номус, виҗдан дегәнләргә натонуш болған бу милләт бу ишта безиривелиш, давани конартип, қизғинлиқни пәсәйтиш, давагәрләрни зериктүрүш тактикиси ишлитишти. Һәтта қәшқәр йеңишәрдики хитай пухралири намайиш қилишти. Адаләт үчүнму? Яқ, қатил үчүн! Йәни, қатилни җазалимаслиқ тәлипи билән! Уларниң шуари шу иди: уйғурларни йоқутуш ахирқи нишанимизғу? Бир аз бурун қол салса немиси хата? Мана шундақ қилип, қатилни җазалашниң шәкли өзгүрүп, "милләтләр иттипақи тәрбийиси", "армийә хәлқ иттипақи тәрбийиси" тола ишлинип, пәқәт хитай миллитигила хас болған бизәңлик, зерикмәй зериктүрүштәк будушқақлиқ билән, һапиз абдуллаһниң аниси қәмбәрханниң беши ағритиверилиш нәтиҗисидә, иза дегәнниң немиликини һич билмәйдиған коммунист хитайларниң "шинҗаң гезити" 1985-йили 5- авғусттики санида номуссизлиқниң әң йоқури пәллиси үчүн мисал болуп, җинис рекорд қамусиға елишқа әрзийдиған бир ялғанни басти: "һапиз абдуллаһниң аниси қатилни өлтүрмәсликни тәләп қилди, уни өз оғли орнида беқивелишни тәләп қилди!" Әмди иккинчи соал — һапиз бәнҗаңниң ишдашлири яки шуниңдәк барлиқ хизмәттики уйғурлар буниңдин қандақ савақ алғанду? Дегәнгә кәлсәк, буму өз мәнтиқиси бойичә болди. Хәлқ садда иди, өз хәлқимиз болғини үчүн садда дедуқ, әслидә "әхмәқ болғачқа" десәк техиму уйғун келәтти. Буниңдин "хитай дегән бәрибир биз хәқни адәм һисаплимайдикән, бу хәққә ›һә‹ла дәп қоюп ишимизни қилсақ болудукән, униң ишиға җан көйдүрүп кәткәннниң пайдиси йоқкән" дегән савақни елиши мүмкинму? Һич мүмкин әмәсиди . Улар дәсләпки қизғинлиқлири билән бу очастикиға бир символлуқ қәврә қатурушти. Гәрчә һапиз абдуллаһ юртиға апирип дәпнә қилинған болсиму, бу вәқәни унутмаслиқ үчүн, қан билән боялған ташлардин қәврә қатурушқа күчи йәтти. Шундақла бу йәрниң исмини "қан қирғақ" дәп алмаштурди. Әмма хитай дегән һәрқандақ ушшақ – чүшшәк ишларғиму әһмийәтсиз нәзәрдә қаримайдиған чиңгис милләт болғачқа, қәврә вә йеңи исимниң бу вәқәни әслитип, миллий өчмәнлик тәрбийиси беридиған, әвлатларни унутмаслиққа чақиридиған ролини байқимай қалмайти. Шуңа қәврини мәҗбурий чеқивәтти. Ясаш-чеқиш бирнәччә қетим тәкрарланди. Ахирида буларғиму бир хизмәт горупписи кәлди вә уларни тола қистап, ипадә билдүрүшкә зорлап, ... Ахирида қәврини тәкрар ясимаслиққа, сериқдаван дегән намни тәкрар қоллунушқа, қан қирғақ дегәнни тилға алмаслиққа мақулға кәлтүрүп, язма ипадилирини яздуруп, әмәлийәттә қәсәмят қилдуруп кетишти. Мушу ағзакий шәпқәтләр, хизмәтләр нәтиҗисидә әмәлий бир вәқә тезла хатириләрдин өчүрүлди! Әхмәқ хәлқ, бу— хитай дегәнгә мәңгү нәпрәтлинишкә йетип ашидиған мушундақ бир мисалдин кейинму охшашла әхмәқлиқидә, чөгүлүтүп қоюп берилгәндәк гаңсалиқида қеливәрди. Бир еғиз махташқа, һелиқидәк поққа әрзимәйдиған онбешилиқларға шапашлаштин һич тохтап қалмиди! 1992 -йилиниң 21-авғустиға кәлгәндә болса, бу аччиқ савақлардин һич изнаму, әсәрму қалмиғачқа һапиз абдуллаһниң "онбеши"лиқ "мәнсипи"гә варислиқ қилған йеңи бәнҗаң йирақтин қариси көрүнгән машинини көрүпла: —туғунахун, байрақни ачиқсила, машина келиватида, — деди җиддий әстайидиллиқ билән. —мәҗид турапниң машинисиғу, — деди турғунахун машинини йирақтинла тонуп. —мәҗид турапниң боса ним болуда? Дадамниң босиму би пәқи йоқ я! Түзүм дегән түзүм, — деди бәнҗаң. Турғунахун ятаққа кирип кетип чапсанла байрақни елип чиқти. Шундақ болсиму йәнила ғудрап қойди: —мәҗид турап дегәнни билмәмдила, айда әң аз төрт қетим өтәватқан адәм туса, у дегән яман иш қилидиған адәмму әмәсқу? —манда демәймиз, туғунахун, җумусула! Манда мәсулийәтсизлик қисақ тәшкилгә қаси йүзүмиз билән җавап бийимиз? — деди бәнҗаң қатнаш байриқиниң қизил рәңликини көтүрүп, машиниға тохташ ишариси қиливетип. 2 Гүрүч тағарлириниң астида ятқанларға гоя мушу тапниң өзидила қиямәт болғандәк иди. Кечиниң йеримида машина қозғалғандила мушундақ болуши бәлгилик болсиму, кечиниң салқинида аллаһқа шүкрики, яман әмәс дейишкә болудукәндуқ. Уларғу шу чағдила қақшиғили турған, әмма идрисхан балиларға мәдәт берип : —худаға шүкри дәңла, балла, һазир техи кечә, кечиниң салқинида мушунчилик. Һели күн чиқип, чүшкә йеқин болғанда қандақ қилимиз? Маниңдин вайсиғили тусақ у чағда "болди! Җан алсаңму ал" дәп чиқипла кетимизма? — деди. Шундила һәммәйлән бу тәрипини көз алдиға кәлтүрүп, җим болушти. Йәттә адәм худди япса кәлтүрүп қачилиғандәк җиписла толдурулғачқа, арилирида азрақму бошлуқ йоқ иди. Тағарниң, гүрүчниң, йәнә козуп яғичиниң өзигә хас пуриқи нәпәсләрни қақшитатти. Буғу техи яхшиди, бир аздин кейинла тәрләш башлинип, бәзиләрниң тенидин чиққан чидиғусиз пурақ улар нәпәслинидиған һавани толдурувәтти! Мана шуниң билән уларниң қийинчилиқи рәсмий башланған болди. Улар көзи теңип қоюлған қариғу чашқандәк нәгә кәлгәнликиниму билмәйти. Пәқәт өзлири қачиланған ашу "өлүк сандуқи"ниң ичидә әмди өлүдиған болдуқ, дәп өлүмгә тамамән һазирланған чағда болса, чүш вақти болғанлиқини билишти. Әттигәнла вайсашқа башлиғанларниң бу вақиттики һалини тәсәввур қилиш һәр һалда тәс болмиса керәк. Козуп астидики шалниң бәзи йериқлиридин азрақ йоруқ көрүнәтти, шундақла ғуюлдап арқа тәрәпкә өтүватқан йол ғува билинәтти. Ян тәрәпләрдинму тағарларниң бир- биригә учрашқан йәрлиридә қалған кичик йочуқлардин азрақ йоруқлуқ көрүнәтти. Әмма у йәрдин һичнәрсини көргили болмайти . —сақ баралмайдиған охшимамдуқ? — деди бири боғулған авазда, — шуанда бу йәрдә хемир болса чоқум пишатти, — деди у налә қилип. —аллаһқа шүкри қилайли, балла, — деди йәнә идрисхан мәдәт ийтип, — бу дозақ үчүн бир кәффарәт, аллаһ бизниң әҗримизни көпәйтиш үчүн бериватқан бир пурсәт, балла. Бу иссиқ, дозақтинму иссиқмити? Ойлаңла, балла, билални ойлаңла, әрәбистанниң ашу тухум пишидиған иссиқида қизип кәткән ташларни билалниң ялиңач қорсуқиға елип қоюп қийниған әмәсмиди? Бу иссиқ шуниңдинму яманмиду? Яш йигитләр бир дәм җим болди. Чидимай башқа бир таллаш имканиму йоқ иди. Пәқәт улар һушидин кәткән болуши мүмкинки, вайсашлар тамамән тохтап қалди. Чегра район тәвәси һисаплинидиған ақаз даванға ямашқанда болса йәнә бир аз салқинлиғандәк болуп қелишти. Даванға ямишиватқанда күчүнүватқандәк машининиң ғиңилдап, ташпақидәк аста меңиши даванниң қанчилик тик икәнликини чүшәндүрәтти. Тағ һаваси һәрһалда салқин иди. Тағар тегидә ятқанлар үчүн алаһидә раһәттәк билингини пәқәт илгирикигә қариғанда бир аз пәрқлиқ болғанлиқила иди. Болмиса бу тиқинчилиқниң ичидики аллиқачан сесип кәткән һавани салқин дегили болмайти. Тағ үстигә йеқинлашқансери бурун төшүклири ечишип, нәпәс сиқилғандәк болувиди, бу тәрәпләр һәққидә бирдин- бир мәлумати болған k һәмралирини агаһландурди: —бу йәрләрдә түтәк бар, ухлап қалсаңлар түтәк елип кетиду, һәргиз ухлимаңлар. Демисиму бу дозақта ухлиғили болаттиму? Һәр ким вақитниң өткинини унтуп қелиш үмидидә өз хияллириға ғәрқ болушқан иди. Тәбиийки, аяли болғанлар аяли балилири һәққидә шерин кәчмишлириниң варақлирини варақлап, әң бәхтияр дәмлирини қайтидин роһән баштин кәчүрүп, өзигә һозур беришкә тиришатти. Өйләнмигән йигитләрниңму өзигә чушлуқ шерин хатирилири бариди. Елишқа пүтүшкән лайиқлири, мәктәп һаятида биллә оқуған чағлирида көзигә иссиқ көрүнгән қизлар; яки инқилап сепигә қандақ қошулғанлиқ җәрянини әслигинидә, өзлириниң билгисиз, надан бир саяқ балидин қандақ һидайәт тапқанлиқи, имани қандақ күчләнгәнлики, қандақ қилип өзиниң мөминлик вә инсанлиқ бурчини тонуп йәткәнлики қатарлиқ сиясий һаяти ичидики бурулуш нуқтилиридиму талай һаяҗанлиқ моментларни баштин кәчүргән иди. Әмди мушундақ барса кәлмәс йолға җабдуп кетиватқанда болса ата-анисиға, юрт
Enter the password to open this PDF file:
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-