Ғ. О. Зулпиқар ГУГУМ (роман) Китап тәминләш адреси: http://www.eynek.biz Шәрқий түркистан һөррийәт нәшрияти Истанбул 2011 Бу әсиримни тарих бойичә Хитай таҗавузчилириниң зиянкәшликигә учриған милләтниң сәрхил оғул - қизлириға беғишлаймән. Қара бесишқа охшайдиған тарих —муһәррирдин Дуняда тил вә йезиқ арқилиқ тәсвирләш әң қийин болған һаләт қара бесиштур. Гәрчә һазирқи заман писхологийә илмидә адәмниң чүши қалаймиқан вә логикисиздәк қилғини билән әмәлийәттә у йошурун аңдики иптидаи һаяҗанлар билән мунасивәтлик тәртипләр вә икки логикиға игә болуду дәп қаралсиму, лекин чүшни, болупму қара бесишни тәсвирләш та һазирғичә йезиқчилиқтики интайин қийин нуқта болуп кәлмәктә, чүнки қара басқанда көргән чүшни ойғанғандин кейин әслидики бойичә әсләп чиқиш интайин қийин. Буниң сәвәби шуки адәм чүш ичидики ғәйри логикилиқ бир һаләттин ойғақ һаләттики әқлий вә логикилиқ һаләткә киргәндә, наһайити ениқки, чүшидикини әқил вә логика бойичә қайта тәсәвур қилип чиқиду яки ойғақ һаләттики әқилниң сүзгүчидин өтиду. Шуниң билән қайта - қайта әсләш җәрянида чүшниң мәзмуни тенимсиз өзгүрүп маңиду. Дәл мушуниңға охшашла тарихи худди қара бесишқа охшап кетидиған бир милләтниң тарихини тәсвирләшму интайин қийин. Чүнки инсанниң әқли қобул қилалмайдиған вә көрүп турупму көз алдидикигә ишәнгүси кәлмәйдиған вәқәләр кишиләрни коллектип әқилни йоқутушқа гириптар қилип, тарихий вәқәләр оттурисидики логикилиқ бағлинишларни үзүп ташлайду. Кейин бу вәқәләрни бир йипқа тизип чиқип уни рәтлик вә қайил қиларлиқ қилип тәсвирләп чиқмақчи болған кишиләр ашу логикилиқ бағлиниш болмиған вәқәләрни бир биригә четиш үчүн ашу җайдики бағлиниш болмиған яки әқил қобул қилалмиғанлиқи үчүн бошлуқ болуп қалған җайларға мәлум бир нәрсиләрни тоқуп чиқирип ашу бошлуқни толдуруп уларни бағлинишқа игә қилиду. Шуниң билән қара бесип ойғунуп кәткән адәм чүшини һәр қетим әслисә бир өзгүрүп маңғандәк тарих һәркимниң баянида бир қетим өзгүрүп маңиду . Баш ахири йоқ бир қара бесишқа охшайдиған Уйғур тарихини нурғунлиған тарихчилиримиз әсли һалити бойичә тәсвирләшкә урунуп кәлди, лекин давамлиқ мәғлуп болди. Чүнки сиз қәләмни қолиңизға елип олтурғиниңизда раст гәпниң ишәнчликлик дәриҗисиниң ялған гәпкә қариғанда нәқәдәр төвән икәнликини һес қилмай қалмайсиз. Раст сөзлүгүчи әмәлийәтни сөзлигәнлики үчүн өз гепини өзи ишәнчлик дәп қарап, уни башқиларға йәткүзүштә бәк көп иш қошуп кәтмәйду. Униң бундақ қилиши инсанийәтниң растни билиш һоқуқиға болған тәбии еһтияҗиға адәттин ташқири ишинип кетиштин болуп, әмәлийәттә адәмләр ишниң растини издигини билән давамлиқ уни әқилниң тасқишидин өткүзиду, шуңа реаллиқтики чин һадисиләрму қара бесишқа охшаш әқилгә сиғмайдиған һаләттә болса, бу һәқтики учурни қобул қилғучиниң әқлиму уни қобул қилалмайду - дә, униң растлиқиға ишәнмәйду; униңға қариғанда, ялған гәпни тоқуғучи узақ вақт баш қатуруш арқилиқ һәр бир детални интайин инчикә логикилиқ бағлинишқа игә қилғанлиқи үчүн униң ейтиватқининиң қайил қилиш күчи күчлүк болуду. Раст гәп болса давамлиқ сансизлиған "нимә үчүнләр"ниң арисида қалиду. Дәсләп бу "немә үчүнләр"ни сиз өзиңиздин сорайсиз вә уларниң көпинчисигә җаваб берәлмәйсиз, бәлким булар мәңгү җавабсиз қалидиған соаллар болуши мумкин. Лекин сиз униңға җаваб бәрмисиңиз өзиңизни кәчүрүветәлмәйсиз. Шуниң билән тарих бир - бирләп бурмулунушқа башлайду һәмдә күлкилик вә бимәнә хуласилар сизниң мәңгү мәғлуб икәнликиңизни җакалайду . Нурғунлиған язғучилиримиз Уйғур тарихини бәдиий йол билән ипадиләшкә тиришиватиду. Мениңчә башқа җайда охшиши болмиған бир милләтниң қара басқандәк қалаймиқан вә логикисиз тарихини бәдиий йол билән йорутуп беришниң имканийити әлвәттә тарих тәтқиқати һәққидики илмий әсәрләр яки әслимиләрдин көпрәк. Чүнки, илмий әсәрләрдә логика асасий орунда турғанлиқи үчүн, у әслидила логикисиз болған тарихниң әсли маһийити билән һаман бир арилиқни сақлашқа мәҗбур болуду, әдәбий әсәрдә болса бәдиий вастилар арқилиқ қара басқандәк кәйпият пәйда қилип һеч болмиғанда тарихниң әсли һалитидин бишарәт бәргили болуду. Демәк бәдиий сәвийиси интайин төвән, қуп - қуруқ вәқә баянлири билән толған, я тарихқа яки әдәбиятқа тәвә болмиған әсәрләр, я илмий қиммәт яриталмайду; я реаллиқниң әсли һалитигә йеқинлишалмайду. Бизниң тарихий роман язған язғучилиримизда бу кесәллик интайин еғир . Язғучи Зулпиқар әпәнди "гугум" романида тарихниң әсли һалитини садиқлиқ билән йорутушта бир тәрәптин өзиниң тарих тәтқиқатидики чоңқур издинишлиридин пайдиланған болса йәнә бир тәрптин юқури бәддий вастиләр арқилиқ тарихниң қара бесишқа охшап кетидиған һалитидин бишарәт берип, китабханларда уни бивастә һес қилиш имканийитини пәйда қилған. Язғучиниң тарихниң логикисизлиқини ипадиләш җәһәттики урунушлири интайин үнүмлүк нәтиҗиләргә еришкән . Вәтәндики бәзи язғучиларниң әсәрлириниң башқа тилларда нәшир қилинғанда еришкән баһаларни көрүп туруптумиз. Пәқәт Уйғур дегән бир милләтниң мәвҗутлуқиниң хатириси сүпитидә чәт'әлдә елан қилинип қалған бир китабниң кириш сөзидики, уни әдәбий әсәргә қоюлудуған әң адәттики тәләпләргиму йәтмигән һалда сүпәтләш ичимизни аччиқ қилғанда биз әтрапимиздикиләрниң, вәтәндә сөзләш әркинлики болмиғачқа яхши әсәр чиқмайду дәп ағринишлирини аңлап қалимиз. Сөзләш әркинлики болмиғачқа яхши әсәр язалмидуқ дәп ағринип йүргәнләрниң сөзләш әркинлики бар ғәрп дунясиға чиққандин кейин язғанлириниму көрүп туруптумиз. Уларниң әсәрлиридин көрүвелишқа болудуки, улар Уйғур әдәбиятини сөзләш әркинликигә тайинип техиму тәрәққий қилдурай демәстин әксичә, техиму кәйнигә чекиндүргән. Чүнки уларниң узақ йил коммунстларниң меңә ююшидин өткән тәпәккүр әндизиси йәнила синипий көрәш тәпәккүр әндизисидин ибарәт болуп, униңдин қутулған һалда әдәбий иҗадийәт билән шуғуллунушини әмәс, һәтта өзиниң шәхсий турмуши вә кишилик мунасивәтләрдиму синипий көрәш әндизисидин һалқип мәсилиләрни күзәткинини яки һәрикәт елип барғинини көрмидуқ. Тарихтики вә һазирқи нурғун мәсилиләр уларниң қәлимидә даим маркисизмниң қошумчә қиммәт нәзирийисиниң әндизиси бойичә иқтисадий һәқсизлиқ вә иқтисадий адаләт тәләп қилиш оттурисидики мәсилә дәп чүшәндүрүлүду. Мәнивй җәһәттики тәләпләр задила тилға елинмайду. Әмәлийәттә Уйғур дегән бу милләт узақ йиллиқ кәң көләмлик меңә ююшқа учриған болсиму, лекин йәнила мәнивй еһтияҗни маддий еһтияҗдин юқури орунға қоюдуған әнәнисини ташливәткини йоқ. Мәсилән, Уйғур районида Хитайлар хәлқниң наразилиқини бесиш үчүн давамлиқ намратларни йөләш дегән намлар билән кишиләрни сетивелишқа тиришиду, лекин уларни мәсхирә қилғандәк, қаршилиқ һәрикәтлири давамлиқ иқтисадий әһвали начарларға қариғанда унчә начар әмәсләрдә көпрақ көрүлүду. Хитайлар Уйғурлар ниң турмуш сәвийиси юқури көтүрүлсә һөкүмәткә нарази болмайти дәп ойлайду - ю, йәнә бир тәрәптин байларни тапқан пулини һөкүмәтни ағдурушқа ишлитип саларму дәп даим қорқуп уларни пайлапла туриду һәмдә қара пул ақлашқа ① қарши туруш дегәндәк намларда бастуриду. Һазир йолға қоюватқан намратларға аз - тола пул берип қоюп уларниң қош тил вә динсизлаштурушни қобул қилишини қолға кәлтүрмәкчи болуши интайин ахмиқанилиқтур. Чүнки, Уйғурлар һәрқандақ намратлиқ вә ачарчилиққа чидиса чидайдуки, мәнивий җәһәттики намратлиқ вә ачарчилиққа чидимайду. Тарихтин бери Уйғурлар ниң барлиқ наразилиқ һәрикәтлири иқтисадий җәһәттики һәқсизлиқ сәвәбидин әмәс бәлки роһий әркинликтин мәһрум болуш яки мәнивй җәһәттә һайванлаштуруш сәвәбидин болғаниди . "Гугум" романиниң башқа тарихий романлар билән охшимайдиған бир алаһидилики шуки, униңда миллитимизниң роһий тәләпләрни җисманий тәләпләрдин юқири орунға қоюдуған характери интайин яхши ипадиләнгән. Биз романниң бешидин ахириғикә ① Қара пул ақлаш — қанунсиз йоллардин тапқан пулға қануний тиҗарәтләрни пәрдә қилип, пулниң келиш мәнбәсигә йоллуқ адрес көрсүтүш қилмиши, — м. сиңгән тәпәккүр усулида бу нуқтини наһайити ениқ көрүвалалаймиз. Мәсилән, Сабитниң юртини вә балисини ташлап урушқа атлиниши вә уруш җәрянида нам нишансиз шеһит болуп кетишни истиши, пәқәтла шәхсниң сап мәнивий еһтияҗидин болуп, униң шәхсниң мәнивий дуняси тешида һечнәрсә билән мунасивити йоқ . "Гугум" романидики баш қәһриман Сабит чоң тарихий арқа көрүнүш ичигә қоюлған болуп, бир қәһриман сүпитидә тәсвирләнгән. Лекин бу қәһриман юқури хаслиққа игә. Мустәқил иддийигә игә кишиләр давамлиқ һәрқандақ һөкүмәт тәрипидин бастурулуду. Чүнки шәрқниң әнәнисидә һәрқандақ һөкүмәт коллектип яки омумлашқан иддийигә игә кишиләр топиға вәкиллик қилиду. Әсәрдики Сабитниң иддийиси әмәлийәттә гоминдаңчилар, коммунстлар вә милләтчиләрниң омумлашқан иддийилиригә қариғанда техиму кәңри омумлашқан йәни пүткүл инсанийәткә омумлашқан иддийидур, лекин иддийивий мустәбитликни йолға қоюш үчүн инсанийәткә ортақ болған қиммәтләрни давамлиқ аз санлиқниң ғәйри типтики нәрсилири қилип көрсүтүшкә амрақ һөкүмәтләрдә йәнила шәхскә хас мустәқил иддийә болуп һесаблиниду. Әдәбий әсәрләрдә бу түрдики қәһриманларни яритиш давамлиқ язғучилардин мундақ хәтәрләргә тәвәккүл қилишни тәләп қилиду: Биринчи, инсанни әмәс идийини биринчи орунға қоюш. "Гугум" романида сансизлиған кишиләр дуч кәлгән сансизлиған ғәйри әқлий қисмәтләрниң һәммисиниң дегүдәк идиологийә сәвәбидин болуватқанлиқи илгири сүрүлгән. Биз бу паҗиәләрни идрак қилғандин кейин идиологийиниң инсанларни худди бир иблистәк чаңгилиға елип, һәммә адәмни әқилни йоқутушқа қиставатқанлиқини, кишиләрни вәһшийләштүрүватқан- лиқини, йеқин қериндашларниму өз сеһри билән биһуш қилип, өз ара ихтилап һәтта җидәлгә селиватқанлиқини билип ичимиз интайин аччиқ болуду. Әлвәттә әсәрдики Сабитму мәлум идиологийигә тәвә адәм, лекин у тәвә болған идиологийә әсәрдики Уйғур адил вә хәмид турдилар тәвә болған идиологийидәк иҗтимаийлиқни асас қилған идиологийигә охшимайду. Сабит тәвә болған идиологийә инсанни асас қилған идиологийидур. У мәлум бир шәхсниң яки бир топниң хам хияли асасиға қурулған идиологийә әмәс, бәлки Аллаһниң инсанни хәлипә қилип яритиш ирадисидин кәлгән, инсанниң әң әзиз мәхлуқ болушидәк асастин кәлгән. Шуңа у бирәр шәхс яки бирәр топ үчүн хизмәт қилмайду. Униң үстигә инсанни асас қилған бу идиологийә башқилар тәрипидин теңилған идиологийә әмәс, бәлки һәр бир инсанниң роһий дунясида пәйда болудуған тәбиий роһий еһтияҗниң мәһсулидур. Хәмит турди вә Уйғур адил қатарлиқлар тәвә болған идиологийә давамлиқ бир топ адәмниң, ахирида бир шәхсниң мәнпәәтини асасий мәқсәт қилған идиологийәдур. Мәсилән, Хәмит Турди ишәнгән Марксизм дунядики шунчә көп адәмләр ишәнгән иддийә болсиму лекин һаман Маркистин ибарәт бирла адәмниң нәзирийиси, лекин маркс дунядики һәммә ишларни һәл қилалайдиған худа әмәс. Шуңа мәлум бир адәмниң иддийисини ахирқи һәқиқәт дәп қараш вә пүткүл инсанларниң яшаш пиринсипи қилишқа урунуш давамлиқ интайин ечинишлиқ паҗиәләрни кәлтүрүп чиқириду. Бирла адәмниң нәзирийисини һәммә җайда омумлаштуруш давамлиқ шубһә вә соалларға дуч келиду. Ашу нәзирийигә мәптун болуп әқлини йоқатқанлар үчүн бу хил шүбһигә дуч келиштин қутулушниң әң үнүмлүк усули наһайити ениқки, башқиларниму әқилдин мәһрум қилиш. Йәни, кишиләр қанчә дөт болса шунчә әгишиду, қанчә әхмәқ болса шунчә тәлвилишиду. Шуниң билән пүткүл җәмийәттә интайин қорқунучлуқ бир "омумий хор" башлинип кетиду. Диний мурасим түсини алған бу "омумий хор"да әмәлийәттә интайин аҗиз болған, һәтта өзиниң турмушидики мәсилиләрни һәл қилишқиму қудрити йәтмигән бир инсан аллиқачан кишиләр тәрипидин пүткүл инсанийәтниң барлиқ мәсилирини һәл қилидиған мәбудқа айландурулуп болунған. Уйғур адилму сүн ятсин қатарлиқ бир топ адәмниң мукәммәл болмиған һәм милләтчилик билән толған идиологийисиниң, униң үстигә ят бир милләт вә ят бир мәдәнийәт тәрипидин теңилған идиологийиниң қулиға айланған. Сабит өз әтрапида яшаватқан қериндашлириниң иддийини дәп инсанийлиқтин ваз кәчкинидин азаблиниду. Лекин Сабитниң трагидийиси шу йәрдики, инсанийәт дунясидики роһий кирсизлар партлап чиққан дәврләрдә радикал иддийиләрниң сеһрий күчи интайин зор болиду, Сабиттәк инсаний адәмләр давамлиқ чәткә қеқилиду . Иккинчи, һәрқандақ қәһриманниң қәһриманлиқи давамлиқ сияси арқилиқ көтүрүп чиқилиду. Наһайити ениқки сиясиниң кишиләрни тәсирләндү- рүш күчи һәргизму униң тоғра хаталиқида әмәс бәлки "омумий хор" түси алғанлиқидидур . Сияси маһийәт җәһәттин инсанларниң һаятидики пәқәтла бир вастә, һәргизму ахирқи мәқсәт әмәс. Лекин мәқсәт билән вастини арилаштуруп қоюш тарихта көп учрап туруду. Мәсилән, коммунистларниң өзлириниң дегини бойичә уларниң мәқсити инсанийәтни азад қилиш, лекин инсанийәтни азад қилип зораванлиқ мәвҗут болмиған һаләткә кәлтүрүш үчүн авал зорлуқ вастиси билән һакимийәтни қолға елиш керәк дәп қарайду, лекин коммунстлар ахирида, "азад қилиш"тин ибарәт гүзәл ғайини "унтуп" әслидә васитә қилмақчи болған зорлуқни мәқсәткә айландуруп қойди. Худди Аргинтина язғукиси Борхесниң "Көзини мит қилип қоймай адәм өлтүридиған Бил" намлиқ һекайисидә Негирларни сетип пул тепип, шу пулға сетивалған қорал билән барлиқ Негирларни азад қилмақчи болған баш пирсунаж ахирида Негир қулларни сетишни вастә қилиштин бирдин- бир нишан қилишқа өзгүрүп кәткинини өзиму туймай қалғандәк, мәқсәт билән вастини арилаштуруп қоюш әдәбий әсәрләрдиму давамлиқ йүз берип туриду. Биз нурғунлиған әдәбий әсәрләрдә болупму шеирларда истетик вастиларниң бир хил васитә болмастин шеирниң өзигә айлинип қалғанлиқини давамлиқ һес қилип туримиз. Мәсилән, бәзиләрниң шеирлири бирла охшутуштин түзүлгән болуп, бу шеирларда бирла охшутуштин башқа нәрсини тапқили болмайду. Шуниңдәк әдәбий әсәрләрдә мәлум бир инсанниң қәһриман икәнликини аян қилиш үчүн давамлиқ сиясини вастә қилиш көп учрайду, лекин бизниң дәвримиздә болупму сияси қизғинлиқи зиядә ешип кәткән Уйғур язғучиларда, қәһриманни яритиш үчүн вастә қилған сияси калла қизип кетиш нәтиҗисидә бара - бара асасий мәқсәткә айлинип қелип, әслидики мәқсәт болған қәһриман аста - аста сиясини гәвдиләндүрүш яки мәлум сияси иддийини ипадиләштики вастигә айлинип қалуду. "Гугум"дики Сабитниң бизни тәсирләндүридиған йери униң қәһриманлиқ образиниң сиясини мәқсәт қилип әмәс бәлки сиясини вастә қилип туруп яритилғанлиқидур. Чүнки һәқсизлиқ ичидә турған вә чиқиш йолини тапалмайватқан бир милләт үчүн униң һаяти билән зич мунасивәтлик болған сияси пәйда қилған зилзилә чоқум һәммә нәрсидин күчлүк болуду. Лекин бизни һәйран қалдурудуғини сиясиниң сан - санақсиз қайнамлирида еқип йүргән Сабитниң һечқандақ идиологийини ахирқи һәқиқәт дәп қаримаслиқи, шундақла өз иддийисини инсанийәтниң әң ахирқи һәқиқити дәп қарайдиғанларниң ортақ дүшминигә айлинишидур. Сабиттәк бундақ адәмни йоқитишта бир - биригә пүтүнләй қарму - қарши болған күчләрму бирла адәмдәк бирлишәләйду. Чүнки улар өзлири игә болған әң ахирқи һәқиқәтни чувуп ташлиғучиниң Сабит икәнликини билиду, шуниң билән униң ортақ дүшмән икәнликини сезиду. Барлиқ идиологийиниң дүшмини болған Сабит бизгә дуня тарихидики гиганит шәхсләрдин солжинетсин вә бродискийларни әслитиду. Инсанийәт дунясидики адәм тәрипидин яритилған иддийә вә бу иддийини асас қилған һәрқандақ түзүмгә гуман билән қарайдиған солжинетсин маддий дунядин вә шәхсләрдин мустәсна болған самавий идиологийини таллиған. Зулпиқар әпәндиниң "Гугум" романидики Сабитниң образи солжинетсин билән охшушуп кетиду. Лекин исламға болған ғәйри әқлий вә логикисиз қарашлар түпәйлидин башқа қәвимгә тәвә кишиләр "Гугум" романидики Сабитниң диний муһакимилирини вә башқилар билән елип барған муназирлирини инсанийәткә ортақ болған роһий паклиқ вә тәбиий инистинкт нуқтисидин чүшәнмәстин ғәлитә бир хил тәриздә чүшүнүшкә урунуши мумкин. Лекин бизниң башта ейтип өткинимиздәк, худди қара бесиштин ойғанған адәм қара басқанда чүшидә көргәнлирини қайта қураштуруш җәрянида тенимсиз өзгәртип маңғандәк, кәлгүсидә ғәрп дуняси мусулманлар һәққидики бу қарашлириниму өзгәртишкә башлайду. Үчинчи, қәһриманниң ишәнчликлики шүбһигә дуч келиду. "Гугум"да яритилған пирсунаж Сабит пәқәт бу әсәрдә вә бизниң қәлбимиздә бир қәһриман, лекин реаллиқта у интайин аддий бир адәм. Биринчи дуня урушида бир генерал мундақ дегән: "Сән бир яки бир нәччә адәмни өлтүрсәң бир нәпрәтлик қатилсән; нәччә йүзләп вә миңлап адәм өлтүрсәң тилларда дастан болудуған бир батур әзимәтсән; милйонлап адәм өлтүрсәң улуғ даһисән " (бу сөзниң тоғрилиқини дуня тарихи испатлимидиму?). Сабит адәм өлтүрүштин һаятлиқни бәкрақ сөйидиған киши. Униң һечқандақ адәм өлтүргүси йоқ. Униң бир топ достлири туюқсиз ғайип болуп кәткәндә өзи уларниң арисида болалмиғанлиқидин номус қилип шеһит болуш йолини таллап уруш сепигә қошулуши вә урушта һечқандақ нам - нишан қалдурмай өлүп кетишни арзу қилиши бир хил сап етиқадлиқ қәлпниң таллишидур. Бу нуқтидин елип ейтқанда у пәқәтла кочида бизгә даим учрап туридиған адәмләргә охшашла бир адәм. У мәдһийигә лайиқ бир даһи әмәс, тил һақарәткә мунасип бир қатилму әмәс. Бизниң қәлбимиздә уни қәһриман қилип тиклигини униң идиологийиниң қурбани болуватқанларниң һәммисигә ечиниши, мәйли өзигә дүшмәнлик қилсун мәйли өзи билән достлашсун яки муамилиси даим өзгүрүп турсун, уларни яман көрмәслики вә уларниң илаҗисизлиқиға һесдашлиқ қилиши. Сабитниң нәзиридә бир - биригә дүшмән болған охшимиған қараштикиләрниң һәммиси бимәнә иддийиләргә қул болған бичариләрдур. Хилму - хил иддийиләр уларни инсанийлиқтин мәһрум қилған. Сабитниң нәзиридә улар әски адәмләр әмәс, әксичә инсанийәттики инсанийлиқни йоқутуш трагидийисиниң қурбанлири, шуңа у уларға әмәс бәлки кишиләрни алвастидәк йошурун оюнға селиватқан иддийиләргә нәпрәтлиниду. "Гугум"ниң мувәппәқийити яки Уйғур әдәбиятидики башқа сиясий романлардин пәрқлинидиған йери адәмниң мәвҗудийити вә чәксиз изтирапини асас қилғанлиқидур. Сиясиниң ахирқи мәқсити адәм болғинида сияси интайин гүзәл нәрсигә айлиниши мумкин, худди шеирдәк яки музикидәк. Сиясий адәмләрниң ахирқи мәқситигә айлинип, адәм сиясиниң қулиға айланғанда болса, у интайин мәйнәт бир нәрсигә айлиниду. Һәр бир адәмниң өз һаяти вә һоқуқи һәққидики тиришишлири тәнһа һәрикәттин бирләшмә һәрикәткә өткәндә кимдур биравлар чиқип буни һәл қилишниң мәлум чарисини оттуриға қоюду, бу чарини әмәлгә ашурушниң бирдин - бир усули уни омумлаштуруш. Омумлаштуруш нәтиҗисидә у "омумий хор"ға айлиниду. "омумий хор" болса давамлиқ коллектип меңиси қизип кетиш вә әқлини йоқутушни кәлтүрүп чиқириду. Шуниң билән сияси әсәбийлик пәйда болиду. Сиясиниң әсли мәхсити инсан болсиму, лекин сияси давамлиқ бир топ абистракит нәзирийиләр яки бир түркүм кишиләрниң сөз оюни мәйданиға айланғанда, наһайити ениқки инсан сиясиниң мәқсити әмәс бәлки қоралиға айлинип қалиду. Сөз үчүн сөз, бара - бара иддийә үчүн иддийигә, ахирида сияси үчүн сиясиға айлиниду. Бу чағда инсанниң сиясидики әсли орни наһайити тезликтә төвәнләп, ахирида ғайип болиду яки сиз инсан дегәнниң әмәлийәттә қан вә гөшкә игә адәм әмәс бәлки бир уқумдин ибарәт икәнликини байқайсиз. Қәйәрдә сияси пуқраларниң турмушиниң әң инчикә деталлириғичә арилишип киргән болса биз ашу җайдики кишиләрниң әркинликтин мәһрум икәнликини пәрәз қилалаймиз, ундақ җайда һәммә адәм "сиясион" болуп кәткән. Қайси җайда кишиләрниң турмушиниң сияси билән болған мунасивити сус болса, шу җайдики кишиләрни нисбәтән мәишәтлик турмушта дәп пәрәз қилсақ болувериду. Бундақ җайдики кишиләрниң сиясидин анчә хәвири йоқ, улар сиясини чүшәнмәйла қалмастин һәтта меңисидә сиясидин башқа һечнәрсә болмиған адәмләрниму чүшәнмәйду, уларниң турмушиниң әң инчикә деталлириғичә сиясиниң арилишип киргәнлики уларниң әқлигә сиғмайду, шуниң билән бу хил турмуш тәсвирләнгән әсәрләр уларға худди аҗайип ғарайип нәрсиләр тәсвирләнгән хиялий әсәрләрдәкла қизиқарлиқ туюлуду . Уйғур реаллиқи сияси суслиған бир реаллиқ болса иди, бизниң бу вәтинимиз бир гүзәл һәрәмбағқа айланған болур иди. Лекин сан - санақсиз қәтлиамлар, сәвәбсиз адәм өлтүрүшләр билән толған бу вәтәндә сиясидин башқа нәрсә йоқ. Худди гарсия маркуз: "латин америкисиниң реаллиқини ғәрпниң тәсәвур күчи адәттин ташқири язғучилириму тоқуп чиқиралмайду" дәп ейтқандәк, бизниң вәтинимиздики ишларни башқилар тоқуп чиқириш әмәс, ейтип бәрсиңиз ишинишму қолидин кәлмәйду. Қайсидур бир кинода мундақ бир деалогни учратқанидим: "вәһшийликни кишиләр ишәнмигүдәк дәриҗидә қил, шундила кишиләргә халиғанчә зиянкәшлик қилалайсән, сениң зиянкәшликиңгә учриған кишиниң дәрт ейтишиға һечким ишәнмәйду". Демәк бизниң дүшмәнлиримиз бизгә давамлиқ инсанниң әқли йәтмәйдиған дүшмәнликләрни қилиду, шуңа бу ишларни тәсвирлисәк давамлиқ кишиләргә тоқулма болуп туюлуши мумкин. Шуңа биз өз реаллиқимизни интайин өлүк һалда һечқандақ бәдиий тоқулма вә вастиләрсиз хатириләпла қойсақ ишинимәнки, кишиләрни һәйран қалдуридиған һәрқандақ тоқулмилардинму ешип кетиду. Бизниң турмушимиздики әң инчикә деталларғичә сияси арилишип кәткәнлики үчүн сиясидин мустәсна әсәр йезиш кишини биарам қилидиған сахта реаллиқни тоқуп чиқишқа мәҗбур қилиду. Вәтинимиздә елан қилиниватқан әдәбий әсәрләрдики изчил мәғлубийәт шуки, язғучиларниң образи сахтилиқ вә алдамчилиқ билән бирлишип кәткән. Бир болса сиясидин тамамән өзини қачуриду, бир болса сиясиға дүм чүшүп әсәрни қуруқ сиясий шуар яки мәдһийиләргә айландуруп қоюду. Қизиқарлиқи шуки, сиясидин мустәсна әсәр йезиш хиялидикиләрму һәм сиясиға дүм чүшкәнләрму охшашла инсанийәт җәмийитидә мәвҗут болмиған бир муһитни, инсанийәт җәмийитидә мәвҗут болмиған адәмләрни тәсвирләйду. Шуниң билән әсәрниң қайил қилиш күчи болмайду. Бу йәрдә "сахта болмайду" дегәнлик һәргизму уларниң әсәрлири франз кафка яки борхесниң әсәрлиридәк хиялий дегәнлик әмәс. Униң үстигә уларниң әсәрлири коллектип иддийивий зораванлиқ вә сиясий омумлаштуруш қатарлиқлар сәвәбидин кишиләргә һәқиқий реаллиқ дәп һес қилдурулуп, әксикчә һәқиқий реаллиқтин бирәр җүмлә яки абзаста аз - тола бишарәт берип ташлиғанлири болса дәрһал асасий еқим тәрипидин ялғанға чиқирилиду. Бәзилири һәқиқий ишни сап көңли билән йезиш истикидә болсиму, бундақлар интайин аз, лекин давамлиқ уни сахта түскә киргүзүп қоюштин сақлиналмайду. Мәсилән, бәдиий үнүм яритиш үчүн даим тәкрарлинидиған охшутуш вә истетик вастиларни ишлитиду. Мәлум бир персунажниң характерини йорутмақкчи болса уни қелипқа чүшүрүп әслидики персунажда ипадилимәкчи болған характердин йирақлаштуриветиду. Бир гүзәл аялни тәсвирлигәндә, "униң гүзәлликини көрүп асмандики айму хиҗил болуп булутниң кәйнигә өтүп кетәтти" дәп тәсвирлисә наһайити рошәнки, бу сахта, чүнки биз уни һәрқандақ истетик пиринсип билән мубалиға яки бир хил метафор дәп чүшәндүрүшкә тиришсақму, лекин бир аялни көрүп асмандики айниң хиҗил болуши вә булутниң кәйнигә өтүвелиши мумкин әмәс. Уйғур әдәбиятида нурғун әсирләп тәкрарланған бу тәсвирни әгәр қобул қилишқа тоғра кәлсә униң тунҗи иҗадчисиниң тәсәвур иқтидарини вә бәдиий дитини қобул қилишқа болуду, лекин кейинкилирини қобул қилғили болмайду. Биринчидин, бу хил тәсвирләш кона һәм башқиларниң, иккинчидин, әслидики образдин йирақлишип кәткән, үчинчидин, һә дисила айниң, юлтузниң, гүлниң, булбулниң гепини қилиш кишидә сөзлигүчини чирайлиқ сөзләрни ағзидин чүшүрмәйдиған бир һилигәр һалитидә тәсәвур қилдуриду. Мана мушундақ сәвәбләр түпәйлидин тарихниң әсли қияпитигә амал бар йеқинлишай дигүчиләрму мәғлуб болуп келиватиду. "гугум" романиниң мувәппәқийәт қазинишидики әң муһим сәвәбләрниң бири, язғучиниң сәмимийлики. Йәни биз бу әсәрдин апторниң сән'әткә болған сәмимийлики билән инсаний меһри муһәббәт вә һәтта сиясиға болған сәмимийликини баштин ахир көрүп турумиз. Романда Уйғур бовай қатарлиқ реаллиқтин һалқиған персунаж (әмәлийәттә баш персунаж Сабитниң өзиму реаллиқтин һалқиған персунаж. Мәсилән, Сабит ғайип болуп кәткәндә Уйғур бовай, "у өлмиди" дәйду) тәсвирләнсиму лекин кишигә интайин чин туйғу бериду. Әсәрдики персунажларниң кәчүрмишлири қанчилик ривайәт түсигә игә болсиму, биз уларни даим әтрапимиздики кишиләр арисидин тапалаймиз. Уйғур бовайни биз һелила кочида учратқан яки мәлум бир йеза йолида көргәндәк һес қилсақ, Сабитниң сиймасини көз алдимиздики кишиләр топи арисида кетиватқандәкла туйғуда болумиз. Чүнки язғучи уларни баштин ахир интайин чин тәпсилатлар вә бәдиийликтики сәмимийлик билән уни чин туйғуға игә қилған, униң үстигә аптордики сәмимийлик билән Сабиттики сәмимийлик бирлишип кәткән. "гугум" романи бизни ойландуриду, чүнки биз униңдики персунажлар биләнла әмәс, бәлки әсәрдики муһит биләнму интайин тонушлуқ. Туңган йеғилиқи, милләтчиләр партийисиниң булаң - талаңлири, "мәдәнийәт зор инқилаби" тарихий нуқтидин елип ейтқанда вақт җәһәттә биз билән йирақлишип кәткән болсиму, лекин ашу атмусфра һелиму мәвҗут. Миллитимизни түгүмәс балайи - апәтләргә дучар қилған идиологийә көрәшлири, питнә пасатчилиқ, қорқунучлуқ миңә ююшларни һелиму баштин кәчүрүватимиз . Реаллиқтин һалқиған икки пирсунажниң һәр иккисини Уйғур роһиниң символлири дейишкә болуду. Бири узун замандин келиватқан кона Уйғур роһи, у яшаш шәртлиридин күнсери мәһрум болуватқан, зәиплишип түгәшкә йүз тутқан; кейинкиси Уйғур йеңи мәдәнийәт һәркити билән биллә мәйданға кәлгән йеңи Уйғур роһи болуп, у Уйғур мәнивий атмосфраси вә сиясий атмосфраси ичидә кеңийишкә, көкләшкә, бағҗанлашқа муйәссәр болалмай ғайип болушқа йүз тутуду. Буму миллий тәқдиримиздики йәнә бир әмәлий пакит. Йәнә бир ечинишлиқ қисмәт. Әмма бизгә үмит беридиған бир йип учи шуки, йеңи Уйғур роһиниң символи болған Сабитниң һәқиқий түрдә өлгәнлики һәққидә җәсәттин ибарәт рәт қилип болмайдиған пакит берилмәслик билән, униң техи йошурун яшаватқанлиқи һәққидики бишарәттур! Сабит әпәндини биринчи қетим мәһәллимиздики навайхана алдида көргән идим . У чағда бу бәстлик, қопал устихан, бәқуввәт адәмниң ашу Сабит әпәнди икәнликини хиялимғиму кәлтүрмигән икәнмән. Һәвәскарлар, зиялилар ичидә дайим зикри кечидиған, заманимиздики пишқәдәм зиялилар ичидә һәммә бирдәк қол қоюдуған ашу мәшһур Сабит әпәндиниң навайханида, кочидики барлиқ аддий кишиләргә охшашла нимкар ишләп йүриши кимниңму әқлигә кәлсун дәйсиз ? Мениң чүшәнчәм бойичә болғанда (башқиларму шундақ ойлиса керәк), уларниң ғеми, ойлайдиғини адәттики адәмләрниңки билән охшимайдиған, қандақтур башқа түрлүк болуши керәк иди. Йәни, һаятниң әқәллий шәртлири болған күндүлүк конкрет нәрсиләр билән мунасивәтсиз, бәлки алдимиздики риаллиқтин тамамән һалқиған бир хил ғәм, ой-хияллар болуши керәк иди. Бундақ адәмләр, мана мушундақ, адәттики кишиләрниңки билән охшимайдиған қисмәтләргә дуч келиши, бир болса сирлиқ вә қорқунучлуқ түрмидә, бир болса қарисақ көзимиз, узатсақ қолимиз йәтмәйдиған йоқури мәртивидә, бай, баяшат турмушта болуши керәк иди. Тарихтин бери, улуғ адәмләрниң алдида пәқәтла икки хил тәқдир, йәни башқилар тәрипидин өлтүрүлүш яки башқиларни кәң көләмдә өлтүрүштин башқиси болмиған. Өлтүрүлүш вә өлтүрүштин ибарәт әң чекидин ашқан таллашларға дуч кәлмигәнләр яки бизниң тәсәввуримиздики Сабит әпәндидәк униңдин сәл төвәнрақ болғанларниң алдиға қоюлғини болса, хаталашқан чағлирида түрминиң тәсәввур қилиш қийин болған қараңғу болуңида йетиш; ақлинип, яки вақтини пүттүрүп түрмидин чиқсила кишиниң киришини хиял қилиштинму тени әймәнгүдәк һәшәмәтлик қорониң хупянә бөлүмлиридә йәнила йоқури бир әмәлдә, ойлап йетиш қийин болған ишлар билән мәшғул болуш иди. Мән йеңи өйгә көчүп җайлишивелипла "өй чейи" дегәндәк рәсмийәтләрни қилип түгәткәндин кейин, аялимни юртқа йолға салдим. Чүнки биз һәр йили йеңи өйләрдин тегидиғанлиқи һәққидики емизгиләргә гол болуп күтүп олтуруп, үч йилчә юртқа баралмиған идуқ. Һәр қетимдила җаһанниң рәптариға киривалған әпчиләмләр биздин чаққан чиқип, бизгә өй тәгмәйти. Ахири йеңи бинадин өй тегип, мурадимиз һасил болди. Әслидә һәммимизла юртқа беришқа тегишлик болсақму, йеңи өйимизни җабдуш дегәндәк ишлар билән бираз чиқимдар болғинимиз үчүн сәл еғир кәлди. Юртқа барғандикин қуруқ қол барғили болмайдиғу. Шуңа аялимни балилар билән әвәтивәттим, өзүм ялғуз қалдим. Меңиш һарписида аялим худди кичик балини мәктәпкә йолға селиватқан анидәк маңа тапшуруқларни тапилапла кәткән иди. —Пайпиқиңизни һәркүни ахшими ююп қойсиңиз, әттигәндә пакиз кейисиз, һәргиз унтуп қалмаң. Бирәрси миһманға чақирип қалса, путиңиз пурап қалса сәт... —Сиртқа чиққанда очақни өчүргән- өчүрмигән- ликиңизни бир қетим тәкшүрүветиң... —Мәһәллимизниң навайханиси һәммидин яхши җуму, наштиңизға нанни шу йәрдин елиң, тәлийимизгә әң даңлиқ навайға қошна болуптуқ. Әттигәндә чиқипла бир нан әкириң, һәргиз көп еливалмаң, қатуруп қойсиңиз кейин йегүңиз кәлмәй, бузулуду. Иссиқ - иссиқ әкирип йәң. Йеқин болғандикин, диккида ..., Аялим ишларни тапилиса һөкүмәтниң һөҗҗәтлири- дәк қуруқ, нәсиһәтчи шаирларниң шеирлиридики шуар товлашлардәк мәвһум тапилимайти. Чоқум һәр бир ишни конкрет орунлаштурмай қалмайти. Тапилашлар- ниң ичидә наштам үчүн қайси навайдин нан әкиришим- му ениқ бәлгүләнгән иди. Раст дегәндәк навайда тәлийимиз кәлгәндәк қилатти; гәрчә бу навайхана бәк қавақ арқа кочиларда болсиму . Навайханиға келиш үчүн ашу мән вә мәндәкләр ишләйдиған заманивий биналардин вә бу биналар тошуп кәткән кочилардин чиқип арқа кочиға өтүшкә тоғра келәтти, ашу һәшәмәтләрдин кейин бирдинла көз алдимизда заһир болудуған бу көрүнүшләр —у йәр- буйәрләрдә ямғур сулири йиғилип көлчәк һасил қилидиған, су җимип кәлгәндә болса орнида миличлап турудуған патқақлиқлар һасил болудуған, бир-биригә рәп кәлмәйдиған һәрхил матириялдин қопурулған, һәр хил игизлик вә һәр хил сүпәттики тамлардин, өйләрдин мутәшәккил көрүнүшләр, кишини заманивий илмий ривайәтләрдә ейтилидиған яки киноларда тәсвирлини- диған "вақит тонили"ға кирип қалғандәк, дәвр һалқип, өткән әсиргә берип қалидиған ишлар әмәлийәткә айланғандәк туйғу берип қоятти. Бизниң йеңи өйимиз җайлашқан ашу "заманивийлиқниң нурлириға чөмүлгән" кочилар билән бу җай бир- биригә шунчилик йеқин идики, худди қәдимий қияташ рәсимлиридики буқиниң рәсими билән заманивий аптомобилларниң рәсимини бир рәсимлик журнал бетидә йеқин чаплап бәргәндәк тәсират берәтти яки алди йүзидики гүзәл мәнзирини көрүп, варақни өрүсиңизла мәйнәт бир кочида пит беқип олтурған диваниниң рәсими чиққандәк тез вә туюқсиз өзгүрүш туйғуси берәтти. Демисиму бу кочиларниң йәтмиш йилниң алдида бүгүнкидинму әскирақ икәнликигә ишинишниң орни йоқиди . Җәнуп тәрәпләрдә мивә-чивиләр төкмә болудуған йеқимлиқ күз пәсли болсиму, Үрүмчиниң һавасиға ишәнч қилғили болмайти. Турупла томуздәк қизип, аспалтлардин тонур тәпти келишиму мүмкин, турупла қар йеғишиму мүмкин иди. Әнә шундақ ишәнчисиз һаварайида әттигини изғирин соғуқ шамал йүзләрни нәштәрдәк чақса, чүшкә йеқин яз болуп қалатти. Үчинчи күни нанға чиққинимдиму, яки төртинчи күнидимидур, ишқилип соғуқ бир әттигини мән очиқимға чай қоюветипла "диккида" нан әкирәй дәп чиққинимда ашу бәстлик, пәвқуладдә игиз бой адәм навайхана беқинидики отунханиниң алдида отун йериватқан икән. Униң қанчилиқ зәбәрдәст, бәқуввәт икәнлики зәрб билән палта урушлиридин билинипла туратти. Мән дәл нанға пул тәңләватқан арида уттурлуқ пишқан нанларни қомуруп, қизиқ - қизиқ нанларни херидарға сунуватқан шап бурутлуқ, әллик-атмиш яшлардики навай: —Сабит әпәнди, Сабит әпәнди! — дәп товлиди. Сабит әпәнди отун йериватқачқа иккинчи қетимда андин аңлап, җавап беривиди, навай, — дутни кичиккинә ечип қойсиңиз боптикән, — деди. Мән һаваниң соғида қолумға хойму хушяққан иссиқ нанни елипла өйгә йүгрүдүм. Очаққа чай қоюп қойғунум һәрқачан әқлимдә бар-дә. Мана шундақ әһвалда мән ашу нимкарни заманимиздики мәшһур шәхс — Сабит әпәнди дәп ойлушум мүмкинму? Әксичә мән техи навай устамни әйпләптикәнмән: "мушу ашпәз- навай дегәнләрму шу, хоҗайинлиқини бәк ашурувети- ду-дә, нимкарларни ериғ етини аташқа гәҗгиси қоймамдикин, дайимла болмиғур ләқәмләрни қоюп чақиридикән. Қаримамсиләр, бунисиму өзи билән тәң димәтлик, бәлки өзидин чоң адәмни мәсхирә қилип, ‹әпәнди› девапту". Әнә шундақ болған иди. Мән әттигәнлири һелиқидәк бәк алдирашла чиқидиған болғачқа, навайхана алдида артуқ һаял болуп туралмайтим. Әмма һорунлуқумниң хасийитидә тамақ етишкиму анчә хушяқмиғачқа, көп чағларда кәчлириму иссиқ нан билән бирәр тәхсә қорумини қорупла өзәмни голлайдиған болувалдим. Шуңа көп чағларда иштин чүшкәндин кейинму навайханиға чиқидиған болдум. Әслидә мана бу маңа байиқи тәләйни бәхш әтти. Бәзи ахшамлири һава яхши болуп қалса йеқин әтраптики бикарчилардин бәзилири навайхана алдиға келип, отунхана алдидики көтәктә олтурушуп параң селишатти. Бу параңлириға Сабитниму қетивелишқа тиришатти. Сабит пәқәт өзигә қаритилған соалларғила қисқа җавап берип, болмиса сөһбәткә мунасивәтсиздәк бирчәттә өз хияли билән болуп олтуратти яки өз иши билән мәшғул болуверәтти. Бу адәмниң зәбәрдәст бой- бәстигә қаримай, униң чирайиға йиллар бәхш әткән бәхтсизликләр, аччиқ кәчмишләр униң кимликидин хәвири болғанлар тәрипидин һис қилинатти. Униң ашу йоған бәстини көтүрүп турған путлири бесип өткән мусапиларниң узунлуқини һисаплашниң имкани йоқ, униң дираматик тоқунушларға толған һаят һикайисиниң паяни йоқ болсиму, униң ғәмкин чирайидин, дәрәх қовзақлириға охшап қалған йүзлиридики "йил һалқиси"дәк сизиқлардин башқа писхик ипадиләрни оқуғули болмайти. Мән нан елип, пулини төлигичә арилиқта уларниң сөһбәтлиридин бәзилири қулуқумға кирипму қалатти. Биркүни навайхана алдида узун көтәктә олтурушқан биртоп киши Сабит әпәндини гәпкә тутуватқан икән, униң қолида ақ пиластикму, сөңәкму, ишқилип ақ бирнемидин ясалған чирайлиқ бир муштәк туратти. У муштәкни қолида ойнап туруп бирнемиләрни дәвататти. Топтикиләрдин бири чахчақ яки мәсхиригиму охшап кетидиған аһаңда: —Әпәндим, муштикиңизгә бир сәп берәйму, чекиваламсиз? — дегән иди, Сабит әпәнди наһайити тәбиий аһаңда, садда диллиқ билән рәхмәт ейтип рәт қилди. Йәнә бири униңдин тамака чекидиған-чәкмәйдиған- лиқини сориған иди, у чәкмәйдиғанлиқини ейтти. Шуниң билән бирәйлән қизиқип: —Әмма һәмишә қолиңизда мушу муштәкни көрүмән, чәкмисиңиз буни немә қилисиз? Яки бурун чәккәнму? — дәп сориди. —Мән бу муштәкни 1934- йили Қәшқәр дотәй ямулниң алдидин тепивалған, шу заманларда бир қетимла икки тартип баққан идим. Муштәкниң турбиси сунуп кәткән болса керәк, кейин уни әпләпкинә һимләп, ярабанти ① билән чапливалғандәк қилатти. Әслидә аппақ болған ярабанти дайимла миҗиқлинивериш нәтиҗисидә кирлишип, әсли ① Яра бант _ пиластер . Бу сөз мәмликәттә хитайчә (胶布 җиявбу _ шилимлиқ рәхт) шәклидә қоллунулватиду. Мениң уни ишләтким кәлмиди, — а. рәңгини тамамән йоқатқан иди. Кәчтә анчә алдиримайдиған болғунум үчүн, бу йәрдә болуватқан сөһбәткә ашунчилик қулақ миһмини болғанидим. Бу чағдиму бу адәм һәққидә һичқандақ алаһидә инкаста болмидим. Әмма бир күни иштин балдур қайтип кәлгән идим. Әслидә бираз сақсиз болуп, дохтурға көрүнмәкчидим. Дохтурдин чиқип, тәкрар ишханиға барғум кәлмәй йенип кәлдим. Бунчилик баһанә билән иштин чиққан адәмләрниң балдур бикар болса ишханиға қайтидиған- лири йоқ иди. Мән немишкә қайтидикәнмән, өйгила кетәй, дәп ойлап қайтип кетиветип, кейин йәнә чиқип йүрмәслик үчүн тайинлиқ нан алғачла кирип кетәй дегән нийәттә навайхана тәрәп билән меңивидим, у йәрдә бәк есил бир пикапни көрүп қалдим. Һазир бундақ импорт пикапларни пәқәт районлуқ һөкүмәт вә шәһәрлик һөкүмәт әмәлдарлирила минәтти. Шуңа тәбиийла қизиқип қалғанидим. Әҗәба бизниң мәһәллиниң навийи даңлиқ болғачқа әмдизә рәисләрму мушу нандин әкәлдүридиған болдиму-қандақ? У яқта — отунханиниң берисидирәктә шәһәр башлиқиниң катипи Сабит әпәнди билән бир немиләрни дейишиватқан икән. Бу мени техиму қизиқтурди. Уларниң немә дейишиватқини һәтта немиләр һәққидә гәплишиши мүмкинликиму қизиқ бир тема иди. Әгәр бирәр сөз аңлап қалалиған болсам, сөз темисини пәрәз қилишқа болатти. Әпсуски, мән йеқин барғичә катип һелиқи есил машиниға олтуруп кетип қалди. Бу һәқтики қизиқишимни басалмай навайдин сорай дедиму, йәнила буни бир тасадипийлиқ яки бәлким бу адәм билән катипниң туққандарчилиқи болса.... Дегәндәк тәпсирләр билән чүшүнүшкә тиришип өткүзүвәттим. Әгәр йәнә бир нәччә күнләрдин кейин иҗтимаий пәнләр акадимийисиниң рәиси Ғаппар Йолвасни бу йәрдә көрүп қалмиған болсам, Сабит әпәндиниң кимлики һәққидә пәқәт бир нимкар, ишләмчи дәпла өтүп кетиверәттим. Әмма әмди бу ишқа қарита қизиқишим пәләккә йәтти вә буни ениқливалмисам ичимни бирнемә татилап арам бәрмиши ениқ. Кичик руҗәк алдиға келип, тонур бешиға йейиветилгән иссиқ нандин бирни елип, қәстән пүтүн пул тәңлидим. Шап бурут навай ғәллә сандуқини титкилап, маңа қайтурудуғанға парчә пулларни издәватқан пурсәттә униңдин сорудум: —Рәисләрму навайханиңизға көнүптуму немә? —Сараңму сиз, нанға келәмду улар, аву Сабит әпәнди билән көрүшкили кәлмәмду, — деди навай ерәңсизлик билән худди һәммә адәм билидиған бир иш тоғрисида гәп қиливатқандәк. Униң қерилиқиға бақмай нәгидур тейип турудуған көз нурлири униң тапқан пулиниң пәйзини сүрүп, тазиму саяқ яшиған кәчмишини паш қилишқа пурсәт марап туруватқандәкла иди. —Һә.... Бу,... Бу Сабит әпәнди дегән...? Сизгә ишләватқан адәмни дәватамсиз, я...? — дедим техиму ениқ болсун үчүн. —Һә, шу. Сиз "Сабит әпәнди" дәп аңлап бақмиғанма? —Аңлиған, това, немә дәйдиғансиз!? Бу ашу... — дедим һәйранлиқимни йошуралмай, әмди болса навайниң көзлири бирнәрсигә тақилип тохтиғандәк, би тиним ғилдирлаштин қетипла тохтиған болуп, гоя "немандақ дөт немәсәнуй?" дәватқандәк маңа көрәңләрчә вә бәлки зорамбазларчә тикилгән иди. Шу тикилиши билән: —Һә, шу. Ашу шу, Сәйпиддин әпәндиниң савақдиши, бурунларда катта орунларда ишлигән адәмкәнмиш... — деди-дә, бирдинла мән тәрәптин көзини елип кәтти. Әмди һич гуман қалмиған иди. Бирақ бу қандақ болғини? Ашу Сабит әпәндиниң навайханида ишләп йүргини немиси? Шәһәр башлиқиниң катиби немишкә кәлгән болғийди? Пәнләр акадимийисиниң рәисичу? Бәлким уни әслигә кәлтүрүш ишлири кетиватса керәк. Чүнки һазир "парлақ 3- омумий йиғин" ечилип, тарихтики барлиқ хата вә ялған делоларға қариливататти. Буни навайдин ениқливалғум келип өзәмни туталмидим. Қайтурулған пулларни янчуқумға салғач: —Һә, демәк, бу адәмни әслигә кәлтүрүдиғанни дейишиватқан гәпкән-дә? Немишкә ишханисиға чақиртип яки бирәр миһманханиға апирип сөзләшми - гәнду? —Сабит әпәндини билмәйдикәнсиз-дә? Уни ашундақ ишханиға чақирғанға баридиған адәм дәмсиз? — навай әмди диққити өз ишиға қаратти, қоли өз ишида болғач, маңа қошумчә сүпитидә җавап берәтти. Әмди һәммиси ениқ болди. Униң җаһил миҗәзи һәққидики ривайәтләрму расткән-дә! Униң билән тонушувалмақчи болдум. У отунхана алдидики ашу қиймаяма болуп кәткән көтәктә олтуратти. Қолида һелиқи муштәкни тутувалған, тохтимай силап яки уяқ буяққа айландуруп туратти. Нәччә вақиттин бери унчилик көзүмгә илмигән бу нимкар бовай әмди бирдинла сүрлүк бир нопуз игисигә айлинип қалғандәк, униң алдиға берип қол тәңләшкә, өзәмни тонуштурушқа җүр'әт қилалмай қалдим. Чүнки бу һәмишә зиялилар арисида исми зикри қилинип турудуған, хәлқ арисиға нурғун тәсирлик һикайилири, ғәлитиликлири, Нәсириддин Әпәндигә охшап кетидиған гәп-сөз, қилмишлири, һәтта қәһриманлиқ қиссилири тарқилип йүргән мәшһур шәхс шу иди. Еқип йүргән гәпләрниң заман етивари нуқтисидин униң йеши һәққидиму рошән қиясимиз бар иди. Әмма бу адәмниң яш йигитләрдәк отун йеришлиридин өзиниң йешиға көрә көп қуввәтлик икәнлики мана мән дәп билинип туратти. Ненимни қолтуқумға қистуруп өйгә қарап маңдим. Әмма җүр'әтсизликимни тохтимай әйпләйтим. Әтә қандақла қилип болмисун бир пурсәт тепип униң билән чоқум тонушувалмисам болмайду, дәп өз өзәмгә вәдә қилдим. Әмма бир нәрсә йүрикимни тилип, азаплайти. Кимнидур тиллиғум, әйплигүм, ләнәтлигүм келәтти. Чүнки у, бу милләтниң бармақ билән санайдиған бирнәччә мәшһур адимниң бири, бәлки әң тәсири чоң бирси иди. Униң ашундақ бир йәрдә ишләп йүрүши кимниң гунаһи? Бәлким бу тәқдирниң маңа ата қиливатқан бир пурсити болса керәк. Чүнки әгәр у өзигә мунасип бир орунда болғанда иди, маңа охшашларниң уни көрәлишиму мүмкин әмәсқу? Әгәр мушундақ пурсәттиму униң билән тонушувалалмисам мени әр киши дегилиму болмайдуғу! Вәдәм қәт'ий иди, шуңа әтиси ирадәмниң бошушуп, йәнә җүр'әтсизлик ипадә қилмаслиқ үчүн өз өзәмгә мәдәт бәргән һалда навайхана алдиға кәлдим. Авал униң һәққидә бираз учур игиливелиш үчүн навайни сөһбәткә тарттим. —Сабит әпәнди қәйәрдә олтуруду? —Ашу отунханиниң йенидики ишикни көрүватамсиз? Ашу әпәндимниң өйи. Қаридим. Көрүнүп туруптуки, бу йәр әслидә отунхана билән уяқтики кона бинаниң арисида шәкилләнгән тарчуқниң алдиға бир ишк бекитипла, үстини йепиштин шәкилләнгән "өй" иди. Бу арилиқ 120 сантиметер әтрапида келәтти. Униң узунлиқи қанчилик икәнлини билгили болмайти. Рәңгимниң тутулуп кәткинигә қарап, навай қошуп қойди: —Тешидин шундақ көрүнгини билән, ичи гүлдәк бир өй. Шуғиниси бәк тар, бир карват кәңликидин биразла ешип қалуду. Әмма узунлиқи алтә метердәк келиду. Сабит әпәнди бу бикар тарчуқни шундақ җөндидики, һәйран қалисиз. —Бу адәмниң башқа турғидәк йери, өйи йоқмиду? Хизмити һәл болмайватамду-я? —Башқа өйи йоқ. Хизмити әслигә келишиғу келәтти бәлким, әмма бу каҗ адәм рәт қиливатқандәк қилиду. Һелиқи келип - кетип туруватқан чоңлар шу иш билән келиватса керәк. —Әмма у қериған адәм болғандикин, һә дәп қоюп, пенсийигә чиқивалса, ахирқи өмрини аш-ненидин ғәм йемәй өткүзмәсмиди. —Аллаһ билиду, у адәмгә ким сала қилалайду? Өзиниң бир билгини бар-дә. Бу учурлардин көңлүмдә шу қарар тапти. Әмди уни ашу "өй"игә издәп кәлсәмму болуду. Әтраптин адәм үзүлгән чағда — сәл кәчрақта кәлсәм болуверидикән, дегәнләрни көңлүмгә пүктүм. Әмма тонушуштин бурун кәчтә айрим келип униң ишикини қақсам, бу қақваш қери гумансирап қелиши чоқум. Еқип йүргән һикайилардин пәрәз қилиш тәс әмәски, униң җапа- мушәққәткә, палакәткә, бәхтсизликкә толған кәчмиши уни гуманхор қилип қойған болушида гәп йоқ. Мән навайниң йенидин айрилип, әтрапқа көз йүгүрттүм. Сабит әпәнди қолида палта билән бир көтәкни йеришқа һазирлинип турғаниди. —Тонушуп қалайли, мениң исмим Иляс, нәшриятта ишләймән,... — шундақ дәпла қолумни тәңлидим. Һодуқушумни йошуралмай қалдим. Кейинчә шуниңға әпсусландимки, ишниң бисмилласида униңға анчә яқмайдиған усул билән гәп башлаптикәнмән. Чүнки у бәк тәқвадар адәм болғачқа, мениң "әссаламуәләйкум" дәп қол тәңлимигәнликимни бәк яқтуруп кәтмигән икән. Бунисини кейин билдим. —Һә,... Мән Сабит, — деди у аддийла, қетип кәткән йоған қолини маңа узутуп, худди адәттики адәмләрдәк, уни һечким билмәйдиғандәк бир хил тәбиий түзлүк билән. Униң қаттиқ қолини сиқиватқан арилиқта ихтиярсиз һалда униң чимчилақ бармиқиниң биринчи боғуми йоқ — чолақ икәнликини көрүп йүриким җиғғидә қилип кәтти. —Билимән, билимән, — дедим техичә өзәмни басалмай, — сизни ким билмәйду, кичик чағлиримдила һәққиңиздә аңлайтим,..... Мана әмди көрүшүшкә несип бопту. У бир хил мәйүс күлүмсирәш билән қарап туратти. Әмма униң адәмләрниң көзигә тикилип қаримайдиған- лиқини, тартинчақ балидәк бир хил ипадилирини тунҗи қетим байқидим. —Мән мушу йеқиндила олтурумән, йеқинда көчүп кәлдим. Әгәр зериксиңиз һәрзаман ханимизға қәдәм тәшрип қилсиңиз шәрәп һис қилимиз,... — бу гәплирим бәкла рәсмийәтчилик болуп кәттиму қандақ дәп, иккилинип қалдим. Йезилардики дәртмән диһқанлар әмәлдарларниң алдиға һал ейтип кәлгәндә хошамәт қилип дейилидиғандәк гәпләрни қип кәткәнликимдин хиҗаләт болуп кәттим, — бирдәм- йерим дәм параңлишип олтурумиз. —Рәхмәт, рәхмәт..., Мән у чағлардиму техи униң бириниңкигә шундақла параңлашқили баридиғанлардин әмәсликини мөлчәрли- йәлмигән идим. Әмма униң тартинчақ балидәк өзини тутушлиридин бу нуқтини бираз пәмлимидимму әмәс, шуңа қошуп қойдум, — яки болмиса мән кәлсәмму болуду, ишқилип, мениң сиз билән бәкму параңлашқум келиду... —Аллаһ несип қилса,... — деди у аддийла. Униң бу қәдәр кәмсөзлүки мени бир аз үмитсизләндүрүшкә башлиди. Қандақ қилсам униңға йеқип қалармәнкин, һазирниң өзидила бәк тола сөзләп, уни зериктүрдүмғу дәймән. Бүгүнчә шу йетәр. Униң билән хәйрлишип өйүмгә қайттим. Әмди яхши болди. Униң билән тонушувалдим. Әмма бу адәм у қәдәр кәм сөз турса, бу тонушлуқ қандақму тәрәққий қилар? Қандақ қилсам униң писәнтигә еришәрмән? Бу тәрәплирини ойлиғинимда ғәш болаттим. Әмди униң һәққидә көпрәк учур игиләп, униң билән йеқинлишишниң йоллирини тапмисам болмайду. Бирдинла униң бир боғуми кесик чимчилақ бармиқи ядимға кәлди вә вуҗудум неминиңдур тәптидин ерип кетиватқандәк болуп кәтти. "демәк раст икән-дә?!" дәп ойлудум ихтиярсиз һалда. Униң учидики бир боғуми кесиветилгән чимчилиқи һәққидә еқип йүргән бир һикайә бариди. Ейтишлиричә бу адәм һичқандақ сорун яки әһвал астида Уйғурчә сөзләватқан болсила "Хәнзу" дегән сөзни ишләткили унимайдикән, әксичә "Хитай" дәйдикән. Униң бу һәқтики изаһи әқилгә бәк уйғун, әмма йәнила... Униң дейишичә "Хәнзу" дегән сөзниң Уйғурчиси "Хитай" иди. Шуңа у Уйғурчә сөзлигәндә "Хитай" дәпла ишлитидикән, Хитайчә сөзлигәндә "Хәнзу" дәйдикән. Униң риҗиси шу иди: "Руслар ‹Китай› дәйду, Енгилизлар ‹Чайнез› дәйду, Түркләр ‹Чин› дәйду, Уйғурлар ‹Хитай› дәйду. Бу наһайити нормал әһвал, һичбир Русни, Енгилизни яки Түркни ‹Хәнзу› дәйсән дейәләмсиләр? Немишкә биз тилимиздики тарихтин бери қоллунулуп келиватқан сөзни алмаштурушумиз шәрт болуп қалди"? У һәтта сорақ үстидиму "Хитай" дәп сөзләптикәнмиш. Һай десә унимапту, уларға бу ишниң илмий асаслирини чүшәндүрүп турувапту. "әгәр биз уларни өзиниң атиғини бойичә атишимиз керәк болса, уларму бизни өз атишимиз бойичә атисун, ‹Вейвуер› демисун, дуняда ‹Вейвуер› дәйдиған милләт йоқ! Вейзу десә техиму болмайду. ‹Вей› дәйдиған милләт техиму йоқ. Улар өз адити бойичә атиса хата болмайдикәну, биз өз адитимиз бойичә атисақ хата боламдикән?" шуниң билән актип ғалчидин бири сим кесидиған амбур билән униң чимчилиқиниң бир боғумини қисип туруп: "Хәнзу дәп түзүтәмсән йоқму?" дәптикән, Сабит әпәнди, "мән әмәс, сән түзүтүшүң керәк. Мән тоғрисини дәватсам қандақ түзүтүмән?" дәп җаһиллиқ қилип турувапту. Амбур җанни қахшатқудәк қисилипту, йәнә сорапту: "түзүтәмсән йоқму". "хата түзүтүлүду, тоғрини түзәтсә хата болуду" дәверипту.... Мана шундақ қилип, һелиқи актип униң бармиқини үзүвәткән икәнмиш. Җәряни һәқиқәтәнму шундақ болғанму? Буниңға бир немә дейиш тәс, әмма шуниси пакит иди: униң бир бармиқиниң учи һәқиқәтәнму кесик икән. Әмма бу маңа бираз ғәлитә туюлди. Бу қәдәрму җаһиллиқ боламду? Бир еғиз гәпни раст қилимән дәп бармиқидин айрилиш тазиму кира көтүрмәйдиған қәһриманлиқму қандақ? Бәлким башқа бир җәряни болса керәк. Әтиси мән навайханиға нанға барғинимда Сабит әпәндини күзәттим. Униң билән тонушуп қалдуқ дәп ағзимни татлиқ итип йүргүнүм билән, у маңа тонушум дәп қарамду- йоқму? Мәсилә шуниңда. Һәқиқәтәнму униң маңа диққәт қилидиған түри йоқ көрүнәтти. "алла, алла, ма адәмни! Таза унутқақму яки мән чоң дегинимиду?... " бәлким қерилиқтур..., —Яхшиму сиз? Саламәтликиңиз яхшиду? Бүгүн һава йәнила ечилидиғандәк әмәс, қар яғамду, немә бәла?... — дедим мән бираз өзәмгә хошамәтгуйлуқтәк туюлуп кәткән аһаңда. —Аллаһқа шүкри, — деди у йәнила шундақ қисқа, аддий қилип. Мән шундила бу адәмниң қоюқ диндарлиқи һәққидики һикайиләрни есимгә елип, униң билән бир мусулманниң пуштидәк саламлашмастин "заманивилишип" кәткинимни, Хитайчидин тәрҗимә қилинған салам сөзини дегинимниң тоғра болмиғинини байқидим. Бирақ, немә амал, биз атезим келиматида чоң болғачқа тилимиз шуниңға көнүп кәткән-дә. Шундақ болсиму тиришип бу адәмгә маслишишни қарар қилдим. Әмма мушундақ бир зиялийниң, һәтта пәнний алим десиму болудуған адәмниң қандақсигә бу қәдәр диндар болушини чүшүнәлмидим. Чүнки әйни вақиттики еңимда дин — барлиқ хурапий қилиқларниң омумий атилишидәк бир хил чүшәнчә болғачқа, илим - пән саһәсидә йетишкән бир зиялиниң бундақ бимәниликләргә ишиниши мүмкин әмәс иди. Әттигәнлик салам - саитимиз ашунчиликла болди. Көңлүм қанаәт тапмидию, немә амал, өзәмму алдирап туруватқанниң үстигә бу адәм ашундақ кәм сөз турса. Ахшамда әслидә нан елишқа чиқмайтим, әмма Сабит әпәнди билән болған тонушлуқумузни йеңилап туруш иһтияҗи билән навайға кәлдим. Бирдәм навай билән әһвалишип, Сабит әпәнди билән һал - әһваллишишниң обданрақ пурситини күттүм. Кейин астила отунхана алдиға берип: —Әссаламуәләйкум, Сабитка, — дедим, өзәмму сәзмигән һалда бир хил йеқинлиқ туйғусиға чөмүлүп. Сабит әпәнди бир дәқиқә тәәҗҗуп билән көзүмгә қариди, бу вақит шунчилик қисқа болушиға қаримай, униң тәәҗҗупиниң, мениң саламлишиш усулумдики өзгүрүшкә қаритилғанлиқини көңлүм туйди. Шуан униң нәқәдәр зерәк адәмликини, көрүнүшидики қопаллиқиға қаримай, дилиниң нәқәдәр туйғун вә назук икәнликини һис қилдим. Нормалдики дөтлүкүмгә қалса, мән ундақ инчикә тәрәпләрни һис қилип йәткүдәк туйғун әмәс идим. Әмма билмәймән, бүгүн тосаттинла әнә шундақ зиллишип қалғинимни ғува һис қилип турувататтим. —Вәәләйкум әссалам, вәрәһмутуллаһи вә бәркатаһу! — униң қизғинлиқи билинипла қалди. —Қандақ әһвалиңиз, ака? — әминмәнки, бу сөзүмдә қилчиму хушамәт, ясалмилиқ йоқиди. Бу мениң көңлүмгә қандақ аян болған болса, Сабит әпәндиму буни шундақ һаләттә чүшәнгәнликини көңлүм (алтинчи сәзгүм десәмму болуду) туюп туратти. —Аллаһқа шүкри, теним таза, — деди у. Әмди йәнә немиләрни дейишимни биләлмәй турупла қалдим. Һәрқачан бирәр сөһбәт аримизда рой бериду дейилсә бу чоқум мениң тәшәббускарлиқим биләнла болудуғанлиқини биләттим. Чүнки Сабит әпәндиниң хусусийитидин алғанда, у пәқәт сөһбәтни ахирлаш- турушқила бәк ярайти. Һичқачан гәп кочилимайти; һичкимниң сирлириға, аилә ишиға, хизмитигә қизиқмайти яки шундақ позитсийәдә болатти. Бәлким қизиқсиму, униң кәмсөзлики уни-буни сорап йүрүшигә уйғун кәлмисә керәк. —Күндүлүк ишлириңиз бәк көпму? — дәп соридим вә бу соалимниң бираз ғәлитиликини сезип дәрһал уни япсалашқа тириштим, — йәни, йешиңизға көрә еғирчилиқ тартип қалғудәкму, вақит чиқирип башқа ишлириңизни қилғудәк арилиқлар барму?... Демәкчи- дим. —Һә, яқәй, мана, көп чағларда бикар десәмму болуду. Өзәмму анчә иш еғир килип кетидиған назуклардин әмәсмән, көрүп турғиниңиздәк..., —Уғу шу, көрүп туруптимән, көз тәгмисун,... Йәни, мән демәкчидимки,... Сиз билән муңдашқум бариди,... Шуниңға вақит чиқираларму дәп көңүл бөлгүнүм, — бу сөзүмму бәк ғәлитә иди, алдирап толуқлудум, — сиз билән муңдушушни ким халимисун, "һәрбир халиғучи билән муңдашқили турсам, ... " десиңизму һәқлиқсиз, бирақ...., У мениң немишкә мәңдәп кетиватқинимниму өзигә хас чечәнлики билән сезип болған иди. Униң писхологларға хас кишиниң көңлидикини оқуялайди- ғанлиқи һәққидиму җиқ гәп - сөзләр еқип йүрәтти. —Бәк көп илавә изаһатларға керәк йоқ, иним, мән сизни чүшәндим; сиз шу мениң болмиғур даңқимдин қорқуп кетиватисиз, унчивала әмәс, немә дегүңиз болса дәвериң. Дегән билән биз тонушуп қалдуқ әмәсму, — деди у. Мән униң тонушлуқимизға һәқиқәтәнму җиддий қарайдиғанлиқиға ишинәлмәй қалдим. Әмма у сахтипәз лик қилмайти. Чүнки бундақ қилип еришилидиған һичқандақ мәнпәәтму йоқ, униң үстигә, бу адәм аңлиған һикайилиримизда бәкму түз, тағлиқларға хас томтақрақ, тәкәллупларни билмәйдиған яки халап кәтмәйдиған, қувлуқ - шумлуқ дегәнни әсла билмәйдиған яки қилмай- диған, сәмимий бир шәхс иди. —Дәймәнки,... "өйшан дегән тилимға ат бағлаң" дегәндәк бәк тез болуп кәтсә немә ойлап қалар дәп...., —Һә, билдим, дегинимдәк, мениң шу шорлуқ етим,... — деди у өзигә хас бир хил мәйин күлкә билән, — болмиса бир аз вақит керәктәк һис қилсиңиз, униңғиму қарап бақарсиз. —Яқ, унчиваламу җиддийгә алғудәк ишму йоқ, билисиз, сизниң һаятиңизға мәнла әмәс һәммә адәм қизиқиду, әмәсму? Бундақ бир амәткә шунчә хәқ арисидин мән наил болушум мүмкинмидур дәп өзәмгиму ишинәлмәйла қалимән.... —Чүшүнүмән,... Язғучи дегән шу. —Һәвәскар, дәңа, мән техи әмдила мушу сәпкә қәдәм қойған бир һәвәскар,... Шуңа, ни - ни пишқәдәм язғучилар чоқум сизниң һаятиңизға қизиқса керәк, шулардин ешип, маңа... —Қизиққудәк немә болсун? Мениң һаятим адәттики бир Уйғурниң һаяти, алаһидә бир пәрқи бар дәп ойлимаймән. Һә, йәнә бири, сиз дегән пишқәдәмләр маңа сизниңкидәк бир қизиқиш ипадиләп бақмиди. Болмиса бәзилири билән биллиму болдуқ... —Түрмиләрдә, әмгәк лагирлирида, шундақму? —Һә, тоғра, ундақму болдуқ. Бүгүнчә болар, дегәнләрни көңлүмдин кәчүрдүм. Буму мениң ойлуғунумдин көп илгириләп кәткән бир йеқинлишиш иди. Шуңа өзәм һәққидә "тазиму канидәк бир немикән, чаплишиплавалса қутулмақ тәс... " дегән- дәк бир тәсират туғдуруп қоймаслиқ үчүн, хошлашмақ- чи болдум. —Ишиңиздин қоймай, мениңму кәчтә азрақ ишим бариди, бир күни мән сизни аварә қилимән, бәлким әтә,... Билмәймән, сиз... —дедим. —Аллаһ халиса. Мана шундақ болди. Бу яққа өтүпла хошлуқумдин дириңлап кәттим. Күзниң бу кәчқуруни маңа хели иллиқ туюлди. Үрүмчи асминида даимий ләйләп йүрүдиған кирлишип кәткән булутлар һелиму ләйләп йүрсиму, булут арилиридин көрүнүп турған көк асман техиму муһтрәм вә сөйүмлүк туюлатти. Бәлким бу мениң кәйпимгә мунасивәтлик сезимму? Өйгә киргәндин кейинму өзәмни қоюдиған йәр тапалмайла қалдим. Сабит әпәнди һәққидә тарқалған һикайиларға көрә, бу адәм биздәк яшларниң көзидә бир мәбутқа охшаш иди (бу сөзүмниң нәқәдәр хата икәнликини кейин билдим — Сабит әпәндиниң өгүтүш лиридин кейин). Бу мәндәкләрниң қоли йетидиған йәрдики бирси әмәс иди. Әмдиликтә мән униң билән тонушуп қалидиған болсам, карамәт иш болатти-дә! Әгәр униң һаяти һәққидә бирәр китап йезивалалисам, бу һудуди йоқ бир шәрәп әмәсму! Униң һәққидә тонушуш, йеқинлишиш, муңдаш болуш дегәнләрниң бәкму тәс яки пәқәтла мүмкинсиз- лики сөзлинәтти. Шуниң үчүнмикин, мән тонушқунум- ға яки бу тонушлуқниң муңдаш болушқа йәткүдәк сәвийәдә икәнликигә техичә ишинәлмәйтим. Бу өзәмдинму қизғанғудәк бир қиммәтлик нәрсәмдәк, һәр ойлисам көңлүмни авундуратти. Әмди мән униң билән сөһбәт елип беришниң тәртибини обданрақ ойлунувалмисам болмайти. Бундақ бир иш асандәк турған билән, сөһбәтдаш Сабит әпәнди болғачқа бәкму тәс болатти. Әгәр у бәңги болсиди, бирдәм чекишип олтуруп, чандурмайла сөһбәтни изға салсаң; һарақ ичидиған болсиди, икки румка қеқишиве- лип, бир аз кочилап қойсила қизип кетидиған, бу адәм билән тәбиий йосунда, ихтиярсиздәк бир шәкилдә, чандурмастин сөһбәткә шуңғушниң йоли йоқтәкла иди. Шуниң билән қалдики, пәқәт: "сиз билән сөһбәтләшмәк чидим, гәплишишкә унамсиз йоқ?" бу тазиму тәс гәп болди-дә! Башливалсақла давами асан болатти! Һәрқанчә ойлуғунум биләнму бирәр қоллунушқа болудуған сөһбәт башлаш йоли — усули тепип чиқалмидим. Әмма шуниси ениқ идики, униң һаяти билән тонушуп чиқишим, мениң пүткүл истиқбалимни, әдәбий иҗадийәт һаятимниң кәлгүсини бәлгиләйти, шуңа, қандақла қилип болмисун униң ағзини ачқузми- сам болмайти. Униң билән я чекишип, я ичишип олтурғили болмиғачқа, музикидики дап үнидәк, аридики сүкүтләрни толдурушқа бир аз аптәппәрәс, бир аз бадам, пурчақ дегәндәк нәрсиләрни еливелип, әтиси ахшамда униң "өйи"гә үсүпла кирдим. —Әссаламуәләйкум, Сабитка, — дедим йәнә, бу сөзүмниң униңға яққанлиқиға ишәнч қилип қалған идим, — вақтиңиз барму-йоқ сорапму қоймай, үсүпла кирдим, әйпкә буйримайсиз. Мәнму өйдә ялғуз дәңа, шуңа ахшамлири зерикип, бирдәм йеримдәм параңлишип олтурудуған үлпәт издәп чиқип, сиз тәрәпни көңлүм тартип қалди... — бу башлиниш өзүмгә хели ярап қалди. —Вәәләйкум әссалам, келиң, келиң, бәк түзүт қилип кәтмисиңизму болуду, — деди у. Әмма бәк хош болуп қизғинлиқ көрсәтти дейәлмәймән, әмма яқтурмиғандәк соғуқ позитсийә дейишкиму болмайду. Нимила дегән билән %50ниң үстидә дәп баһалашқа болатти. Сабит әпәндидәк бир адәм үчүн ейтқанда буни һәтта бәкла чоң илтипатлиқ күтүвелиш демәйму болмайти. —Малал қилип қоярмәнму, дәп иккиләнмидимму әмәс, әмма йәнила... — дедим униң тар әмма узун өйиниң қарши темиға тақалған ширә үстидики үстәл чириғиниң йениғлиқ турғини, ширә үстидә немидур бир матириялниң очуқ сәһипилири көзгә челиқип турғачқа, униң бир иш үстидә икәнликини җәзм қилишқа болатти. Бу сәвәптин мениң хиҗаләтчиликим күчәйгән иди. —Язғучи дегәнму зерикип қаламду? Оқуйду, язиду,... Дегәндәк, ахшамлири қилидиғанға нурғун иши болуду дәп ойлаймән мән. —Умуғу раст, әмма бәзидә адәмниң қоли ишқа бармай, адәм хумардап қалидиған ишларму болуду әмәсму? Балла өйдә йоқ болғачқа..., —Бирә-икки румкидин қеқишивалидиған достларни көңлиңиз тартмай қаптикәнму бүгүн? Униң "бирә-икки румка қеқишиш" дегән сөзи бу қилиқни қилидиғанларниң ағзидин чиққандәк тәбиий әмәс, худди арийәдәк, униң ағзиға мас кәлмәйла чиққачқа, мени заңлиқ қиливатқандәк туюлуп кәтти.
Enter the password to open this PDF file:
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-