BAZAT E MATERIALEVE STOMATOLOGJIKE Vjekoslav Jerolimov i suradnici Perkthim nga: Dr.Petrit Raka UNIVERZITETI I ZAGREBIT FAKULTETI I STOMATOLOGJISE ZAGREB, 2005. 1 1. Materialet në stomatologji Materialet stomatologjike si lëndë mësimore dhe pjesë e punimeve hulumtuese është aktuale kohëve të fundit. Mirëpo puna me material është prej fillimit të stomatologjisë dtth prej kohës kur janë gjetur zëvendësime nga ari të substancës së humbur të dhëmbit nga koha e Fenikasve dhe Etruskëve gati para 2500 vjetëve. Në stomatologjinë modrne punojmë me procedura preventive, terapeutike, korektive dhe restaura-tive. Sipas disa vlerësimeve, vetëm për punë restaurative në stomatologji harxhohen ½ deri ¾ e kohës së punës. Restaurimi i dhëmbit pa marrë parasysh shkaqet pse janë humbur zakonisht zbatohet për shkaqe estetike ose edhe restaurimit të funksionit mastikator. Nga këto rrethana rrjedh nevoja dhe rëndësia e njohurisë së vetive të materialeve stomatologjike dhe teknologjisë së aplikimit të tyre. Nën termin material stomatolo-gjike nënkuptojmë ato material të cilët përdoren në procedura të ndryshme stomatologjike pa marrë parasysh ajanë për aplikim të përkohshëm apo të përhershëm në gojë të pacientit ose përdoren në laboratorin teknik për punumin e restaurimeve. Stomatologu dhe tekniku i dhëmbëve për çdo ditë përdorin lloje të ndryshme të materialeve, ndoshta numër më të madh se që përdoren në ndonjë profesion tjetër. Me qëllim të punës së sukseshme me materiale stomatologjike në stomatologjinë klinike dhe laboratorike është e nevojshme të njihen vetitë e tyre mekanike, fizike, kimike, biologjike si dhe procesi teknologjik i aplikimit të materialit të caktuar. Për këtë shkak vërehet se njohuritë themelore vijnë nga disciplinat shkencore si fizika, kimia dhe biologjia. Në observimin e materialeve egzistuese, përmirësimin ose kërkimin e materialeve të reja është shumë me rëndësi të harmonizohen njohuritë nga të gjitha fushat shkencore. Puna shkencore dhe profesionale në lëminë e materialeve stomatologjike është shumë e kërkueshme dhe për këtë shkak vetitë e tyre varen direkt nga shumë rrethana. Ato varen jo vetëm nga përbërja dhe raporti mes tyre i përbërësve të caktuar në një material, por edhe nga raporti i atij materiali me rrethanat e ndryshueshme në hapësirën e gojës. Gabimet dhe sukseset në praksën laboratorike dhe klinike janë të lidhur në mënyrë direkte me përzgjedhjen e duhur të materialit. Gjithmonë duhet pasur parasysh se materiali duhet atë ketë veti të caktuara për përdorimin specifik dhe përdoren direkt ose indirekt, që do të thotë se në përdorimin e tyre duhet ti përmbahemi me përpikmëri udhëzimeve të prodhuesit. Janë shumë mater- iale sipas mënyrës së përdorimit të tyre poashtu edhe nga vetitë shumë të ndryshëm, në varësi nga aplikimi laboratorik, ambulan- tor vetitë i ndryshojnë nga të forta deri te shumë të buta dhe fleksibile, prej të fortave deri të të brishtat etj. Disa materiale janë për përdorim të përhershëm ose të përkohshëm në gojë derisa tjerët janë për përdorim laboratorik. Të gjithë duhet të tolerojnë ndikime të ndryshme të ambientit të ndryshueshëm si psh temperaturë, aciditet, lagështi, shtypje etj. Domëthënë qëllimi është që të gjithë materialet të jenë më të qëndrue- shëm dhe vetitë e tyre të qëndrueshme në ambient të tillë. Kështu psh temperatura në hapësirën e gojës ndryshon prej 32 deri 37 ºC, në varësi nga temperatura e jashtme dhe hapjes së gojës. Mirëpo, me futjen e ushqi- meve dhe pijeve të ndryshme, temperatura mund të arrijë edhe dallimin prej 0 – 70 ºC. Pështyma ka pH prej 4 - 8.5. Pijet acidike ose disa barna mund të ndryshojnë pH dukshëm 2 dhe kështu janë regjistruar vlerat e pH së pështymës 2 - 11. Shtypja kafshuese për mm 2 të siperfaqes së dhëmbit ose materialit restaurativ mund të jetë shumë e vogël por edhe të jetë shumë e madhe prej disa kilogramëve. Të gjithë rrethanat e përmendura dhe të tjera dhe kushtet në hapësirën e gojës mund të ndikojnë në vetitë mekanike, fizike dhe kimike si dhe jetëgjatësinë e materialit. Përkundrazi, vetitë biologjike të materialit mund të ndikojnë negativisht në rrethinën e tij gjegësisht mukozën orale dhe të ndërrojnë ambientin oral dhe në këtë mënyrë në masë më të madhe ose më të vogël të shkaktojnë dëmtime lokale ose sistemike. Përdorimi dhe aplikimi i sukseshëm i materialeve të ndryshme nënkupton njohjen e vetive të tyre dhe sjelljeve në kushtet e qëllimit të tyre. Kështu kemi materiale që përdoren kryesisht në ambulantë, psh materialet për mbushje të dhëmbëve, shërim të dhëmbëve dhe mukozës e të ngjajshme, me të cilat manovron vetëm stomatologu dhe motra stomatologjike dhe për këtë shkak pritet që mu ata ti njohin mirë. Materile tjera përdoren vetëm në laboratorin stomatologjik prandaj karakteristikat e tyre duhet ti njohë tekniku mirëpo edhe stomatologu që të mund të kuptohen më lehtë mbi qëllimin e tyre, manovrimin dhe të gjithë problemet e mundshme në lidhje me përdorimin e tyre. Në fund, me disa materiale si psh mjete të ndryshme për marrjen e masave, manovrohet edhe në ambulantë edhe në laborator. Kjo do të thotë se për manovrimin e drejtë me to duhet të ketë njohuri motra stomatologjike, stomatologu dhe tekniku ashtu që aplikimi të jetë kualitativ dhe gabimet e mundshme të ulen në mimnimum. Njohja e procedurave klinike dhe laboratorike, si dhe kushteve të përdorimit të ndonjë materiali, është supozim i rëndësishëme i përzgjedhjes së duhur të cilitdo material stomatologjik. Me qëllim të përzgjedhjes së materialit sa më të mirë psh për puniumin e urave duhet vlerësuar mirë a bëhet fjalë për hapësirë të madhe mes dhëmbëve të mbetur bartës të urës dhe a ka në atë regjion fuqi të madhe kafshuese, pastaj a bëhet fjalë për regjionin e dukshëm etj. Faktorë të tillë duhet të vlerësohen me kujdes para se të fillohet të mendohet për zgjedhjen e materialit përkatës. Pas kësaj fazës së parë të përzgjedhjes së materialit duhet menduar mbi vetitë që duhet ti ketë materiali potencial që të përmbushen kushtet e analizuara klinike. Në rastin konkret do të thotë se duhet të përzgjidhet materiali i cili do të jetë mjaft rezistent ndaj thyerjes dhe lakimit, me efekt të kënaqshëm estetik etj. Përnjëherësh stomatologu duhet të mendojë mbi materialin përzgjedhës për qëllim të caktuar përkatë- sisht për materialin në dispozicion në atë kohë që njëherit mund të sigurojnë vetitë e kërkuara për aplikimin konkret. Me këtë qëllim krahasohen vetitë e materialeve në dispozicion me veti të kërkuara ashtu që të përmbushin kushtet e kërkuara klinike dhe laboratorike. Gjatë përzgjedhjes së materialit rol të rëndësishëm kanë edhe rrethanat e tilla siq janë zakonet, shprehitë dhe preferencat e stomatologut dhe teknikut ndaj ndonjë materiali, dispozicioni dhe çmimi i tij etj. Kjo poashtu nënkupton përcjelljen e literaturës dhe njohurive të reja dhe sipas mundësisë furnizimi me kohë i materialeve të ndryshme për qëllime me kërkesa të mëdha dhe laramane klinike dhe laboratorike. Me qëllim të arritjes së zgjedhjeve më të mira dhe më të lira, shumë prodhues shumë seriozisht dhe afatgjatë i rivlerësojnë dhe përmirësojnë materialet e tanishme si dhe hulumtojnë dhe zbulojnë materiale të reja. Për këtë, më së shpeshti përmbushen kushtet e rrepta të programit hulumtues me procedura shumë precize analitike. Ndonjë- herë lajmërohen produktet të cilat nuk kanë kaluar rrugë kaq të rreptë të prodhimit dhe rivlerësimit dhe mund të lajmërohen pasoja të padëshirueshme. Me qëllim të mbrojtjes nga materiale të tilla dhe pasojave të 3 përdorimit të tyre janë krijuar procedura të ndryshme të vlerësimit të materialeve. Egzistojnë shumë standarde nacionale dhe internacionale (ADA, ISO etj) të cilët kërkojnë vlerat minimale të pranueshme për veti të caktuara të cilat duhet ti përmbushin materialet. Njëherësh standardet përshkru- ajnë edhe mënyrën e kontrollimit të vetive të materialit. Disa materiale sikur disa veti nuk janë fare të përfshira/parashikuara në stan- dard ose nuk janë përpunuar mirë dhe është e mundur qasje e ndryshme në prodhimin e tyre dhe kontrollimin (psh nga materiali deri vonë: akrilati i lëngshëm, nga vetitë fortësia e lodhjes). Në standardet mes tjerash parshiko- hen edhe procedurat e vlerësimit eksperimen- tal, laboratorik me çka mendohet për laboratorin shkencoro - hulumtues. Është shumë me rëndësi të përzgjidhet mënyra e tillë e hulumtimit laboratorik të ndonjë vetie që ka kuptim dhe mund të lidhet me ndonjë kërkesë klinike. Kështu pash duke marrë parasysh thyerjet e shumta të bazës së protezës ne vijën mediane për shkak të lakimit gjatë përdorimit nuk ka kuptim të hulumtohet fortësia e materialit por fortësia ndaj lakimit. Natyrisht me këtë kuptim më mirë do të ishte të hulumtohet fortësia e lodhjes me procedurën e lakimit ciklik nëpër kohë të caktuar. Mirëpo është përmendur edhe më parë se ky lloj i hulumtimeve nuk është përpunuar dhe i standardizuar. Për këtë shkak besueshmëria/ përshtatshmëria e disa materialeve të hulumtuara mund të vërte- tohet me më shumë sukses derisa për të tjerë më pak. Vlerësimi laboratortik mund të sigurojë të dhëna të dobishme dhe informata për materialet dhe vetitë e tyre. Mirëpo vlerësimi përfundimtar do të ipet gjatë kontrolleve të shumta klinike dhe praktikës afatgjatë klinike dhe në laboratorin teknik. Shumë materiale tregojnë veti të shkëlqye- shme në hulumtimet shkencoro - hulumtuese laboratorike dhe kompromitohen gjatë përdorimit klinik. Për këtë shumë prodhues tentojnë të aplikojnë hulumtime afatgjate klinike të dizejnuara mirë në bashkëpunim me institucionet përkatëse klinike. Për këtë shkak vetëm pas hulumtimit të thukët vlerat e vetive të materialeve të rëndësishme për formë të qëndrueshme klinike dhe teknike të përdorimit, lëshohen në treg dhe në praksën e përditshme. 1.1 Struktura dhe vetitë e materialeve stomatologjike Vetitë e materialeve stomatologjike varen nga struktura anatomike e tyre. Forcat të cilat në materiale te forta lidhin atomet quhen forca kohezive ndërsa lidhjet mes atomeve mund të ndahen në primare dhe sekondare. Fortësia e këtyre lidhjeve si dhe aftësia e tyre për të krijuar lidhje përcaktojnë vetitë kimike dhe fizike të materialeve. Lidhjet primare janë lidhja jonike, kovalente dhe metalike ndërsa sekondare janë lidhja hidrogjenore dhe lidhjet e van der Walsit. Lidhja jonike krijohet për shkak të tërheqjes ndërmjet vete të ngarkesës negative dhe pozitive. Rreth një joni lidhen aq jone të ngarkesës së kundërt sa mundëson madhësia e tyre. Rrethina, koordinimi i joneve me jone të ngarkesës së kundërt bjen deri te shpërn- darja, lëvizja që përsëritet periodikisht, përkatësisht deri te struktura kristalore jonike. Lidhjet jonike lajmërohen te disa materiale stomatologjike si psh gipsi dhe fosfat cementi. Në lidhje kovalente disa elektrone valente i përkasin atomeve fqinje, retë e tyre elektronike mbulohen mes vete dhe për shkak të kësaj tëheqje krijohet lidhja. Shumë materie organike siq janë rrëshirat stomatologjike, cemen-tet dhe polimeret janë të ndërtuar nga lidhjet kovalente. Atomet e metaleve lehtë lirojnë elektronet nga mbështjellësi i jashtëm dhe krijojnë renë elektronike që është e njëjtë për të gjithë atomët në metal. Në këtë mënyrë të gjithë atomet bëhen jone pozitive të cilat fort i lidhë 4 një re e përbashkët me ngarkesë negative. Për këtë metalet janë përcjesllës të mirë elektrik dhe termik dhe formësohen lehtë. Lidhjet sekondare nuk ndajnë elektrone të përbashkëta, janë më të dobëta dhe krijohen për shkak të tërheqjes bipolare mes molekulave. Në gjendje të ngurtë atomet dhe molekulat janë të radhitura në strukturë kristalore ose amorfe prej të cilës varen vetitë. Njohja e vetive fizike, elektrike dhe mekanike të materialeve stomatologjike është shumë e rëndësishme për aplikimin e tyre. Vetitë mekanike. Njohja e madhësisë së forcës kafshuese është e rëndësishme për të kuptuar vetitë mekanike të materialeve stomatologjike. Tendosja, deformimi, forte- sia, ngurtësia, friksioni dhe hargjimi janë karakteristika të secilit material në krahasim me forcën kafshuese. Kur në material vepron forca e jashtme vjen deri te reaksioni. Asaj force i kundërvihet forca e barabartë me madhësi mirëpo me drejtim të kundërt. Veprimi i forcës është i shpërndarë përbrenda një sipërfaqe ndërsa raporti i forcës dhe siperfaqes quhet tendosje. Tendosja është forca në njësinë e sipërfaqes S=F/A , ku F paraqet forcën ndërsa A është sipërfaqja nëpër të cilën vepron forca. Njësia për tendosje është e barabartë me forcën në njësinë e sipërfaqes (N/m2) dhe shprehet me paskal (Pa). Në stomatologji tendosja është kryesisht e shprehur me megapaskal. Në varësi nga drejtimi i forcës dallojmë shtypëse, lëvizëse, lakuese dhe tendosjen. Te forcat shtypëse materiali i kundërvihet ngjeshjes derisa te forca tërheqëse i kundërvihet zgjerimit. Deformimi linear është deformimi sipas njësisë së gjatësisë ε = Δ l/lo , ku Δ l paraqet deformimin (ose ndryshimin e gjatësisë) ndërsa lo është njësia e gjatësisë. Deformimi linear zakonisht shprehet me përqindje. Disa materiale stomatologjike tregojnë deformim të rëndësishëm linear me veprimin e tërheqjes derisa tjerë si psh ari ose smalti shumë pak. Raporti mes tendosjes dhe deformimit linear (stress - strain diagram) është shumë i rëndësishëm gjatë përzgjedhjes së materialit stomatologjik. Moduli i elasticitetit (moduli Young) paraqet matjen e rigjiditetit të materialit dhe është i njëjtë me raportin e tendosjes dhe deformi- mit linear E=S/ ε , në pjësën lineare ose elastike të shfaqjes grafike: tendosje – defor- mim linear. Njësia për modulin e elasticitetit është paskali ndërsa në stomatologji më së shpeshti shprehet me MPa Rigjiditeti i materialit është madhësi e rëndësishme gjatë përcaktimit të materialit stomatologjik. Domethënë moduli i elasticitetit të materialit stomatologjik duhet të ketë vlerën e njgjajshme me modulin e elasticitetit të dentinës ose smaltit, në varësi ku përdoret. Moduli i elasticitetit të dentinës është 18.600 MPa, smaltit 83.000 MPa, amallgamit 27.600 MPa, arit 96.600 MPa ose zinkmfosfat cementit 2.760 MPa. Çdo material që përdoret në stomatologji tregon kufizime mekanike dhe elastike dhe madhësia te cila deformimi është aq i madh saqë vjen deri te thyerja quhet fortësia e thyerjes. Lidhja mes dy materialeve zakonisht matet si fuqi e tërheqjes ose lëvizjes dhe paraqet tendosje që shkakton çarje. Në varësi nga përbërja lidhja mes materialeve mund të jetë kimike ose mekanike ose të dyjat. Kufizimi ose deformimi i lejuar i përket tendosjes te e cila materiali më nuk tregon veti elastike. Këto dy madhësi janë të rëndësishme sepse materiali stomatologjik mund të shikohet klinikisht i papërshtatshëm 5 nëse tregon deformim permanent edhe pse ende nuk ka kërsitur. Sasia e deformimit të cilën mund ta durojë materiali para thyerjes shprehet me përqindje të tendosjes kur materiali zgjerohet ose në përqindje të ngjeshjes kur në të vepron forca shtypëse. Elasticiteti (rezilienca) dhe fortësia janë madhësi që kanë të bëjnë me energjinë e nevojshme që një material të deformohet përkatësisht energjinë e nevojshme të vie deri te thyerja. Fortësia mund të definohet edhe si masa e rezistencës së materialit ndaj thyerjes. Këto dy veti kanë të bëjnë më sipërfaqen nën lakoren tendosje - deformim dhe për këtë shkak paraqesin energjinë e nevojshme që të vijë deri te deformimi kufitar. Vlera e këtyre madhësive është herësi i tendosjes dhe deformimit. Dy materiale mund të kenë të gjitha vlerat e njëjta për elasticitet mirëpo të ndryshme për fortësi. Fortësia është veti e rëndësishme e materialeve stomatologjike dhe paraqet rezis- tencën e sipërfaqes së materialit ndaj thellimit me material të fortë. Masa për fortësi varet nga mënyra e hulumtimit dhe matet fuqia për njësinë e thellimit të sipërfaqes sipas Brinell, Rockwell, Knoop ose Vickers. Fortësia e materialeve stomatologjike më së shpeshti shprehet ose me sipas Knoop ose sipas Vickers për fortësi dhe fitohet nga forcat e shtypjes së majes katërkëndore nga diamanti të shtypur në sipërfaqen e materialit. Fortësia llogaritet si numër i kilogramëve të nevojshëm që të shkaktohet thellimi prej 1 mm 2 (kg/mm2). Sipas testeve të Knoop fortësia e cementit është 43 kg/mm 2 , dentinës 68 kg/mm 2 , smaltit 350 kg/mm 2 , akrilatit 20 kg/mm 2 , lëgurës 22 karatëshe të arit 85 kg/mm 2 , kompositëve 90 kg/mm 2 , amallgamit 110 kg/mm 2 , qeramikës 460 kg/mm 2 , lëgurës kobalt-krom-molibden 420kg/mm 2 etj. Vetitë optike. Të materialeve stomatologjike janë të rëndësisë së veqantë sepse këta materiale duhet të plotësojnë kritere të larta estetike. Është art dhe qëllim të përcaktohet ngjyra dhe pamja e dhëmbit si të ishtë 6 natyral. Perceptimi i ngjyrës është rezultat i përgjigjjes fiziologjike në ngacmimin fizik dhe paraqet ndjesi subjektive. Drita e dukshme është pjesë e vogël e spektrik elektro-magnetik në regjionin prej 380 deri 780 nm. Drita e dukshme është përzierje e ngjyrave dhe dallojmë tre ngjyra kryesore: të kaltërtën, të gjelbërtën dhe të kuqen derisa të gjithë ngjyrat tjera paraqesin përzierjen e tyre. Kur drita ndriçon siparfaqen vjen deri te lëshueshmëria (transmisioni), apsorbimi ose shpërndarja e dritës. Materiali është transparent (i tejdukshëm) kur liron dritën. Rrezet e dritës ndërrojnë kahjen në kufi mes dy materialeve. Indeksi i thyerjes është i njëjtë me raportin e sinusit të këndit të rrezes (i) dhe këndit të thyerjes së dritës (r) , n=sin i/sin r. Duhet theksuar se te thyerja e dritës vjen edhe te reflektimi në sipërfaqe të materialit. Materialet jotransparente absorbojnë dritën. Ligji i Lambert i absorbimit tregon se çdo shtresë e materialit absorbon sasi të njëjtë të dritës e cila kalon nëpër atë material Ix/Io=e- Kx , ku I o është intenziteti fillestar i dritës, Ix ka të bëjë me intenzitetin e dritës pas kalimit të rrugës x brenda materialit dhe K është koeficienti i absorbimit. Jotejdukshmëria (opaciteti) është veti e materialit dhe tregon për moslejimin e kalimit të dritës. Kur vie deri te reflektimi i spektrit të dukshëm objekti duket i bardhë dhe kur të gjitha gjatësitë valore absorbohen njëjtë objekti është i zi. Kur absor-bohen e kaltërta, e kuqja, e portokallta, e verdha dhe vjollce objekti në dritën e dukshme të reflektimit duket e gjelbërt. Shpërndarja e dritës ndodh te materialet që përmbajnë grimca të vogla me indeks të ndryshëm të thyerjes nga matriksi në të cilin janë të shpërndara grimcat. Pjesa e dritës kalon nëpër material të tillë ndërsa pjesa tjetër shpërndahet dhe ky material quhet translucent (i turbullt). Duhet theksuar se dhëmbët natyral absorbojnë dritën me gjatësi valore prej 300 deri 400 nm (drita ultraviolet). Energjia të cilën dhëmbët e absorbojnë kalon në dritë me gjatësi valore më të mëdha (450 nm) dhe kështu dhëmbët në të vërtetë bëhen burim i dritës. Ky fenomen quhet fluorescencë. Disa materiale komposite dhe qeramika stomatologjike përmbajnë grimca fluorescente (elemente të tokave të rralla) që të riprodhohet sa më mirë struktura e dhëmbit natyral. Vetitë termike. Materialet stomatologjike janë të nënshtruar ndryshimeve të temperaturave për shkak të futjes së ushqimeve dhe pijeve të nxehta. Për këtë shkak është me rëndësi të njihet përçueshmëria e temperaturës nëpër material dhe ndryshimet e materialit të shkaktuara nga temperatura. Përçueshmëria termike është rezultat i interaksionit mes vibrimeve të rrjetës strukturale, lëvizjes së elektroneve dhe interaksionit të tyre me atomet. Përçueshmëria termike ëshë masa e cila ka të bëjë me sasinë e nxehtësisë e cila kalon nëpër material. Koeficienti i përçueshmërisë termike define- het si sasi e nxehtësisë në xhaul e cila ka kaluar nëpër mostër me trashësi 1 cm dhe sipërfaqe 1 cm 2 në 1 sekondë me ndryshim të temperaturës për 1K. Njësia për përçueshmëri termike shprehet në W/mK. Mbushja e madhe nga amallgami ose kurora shumë afër pulpës mund të shkaktojë shqetësim gjatë ndryshimeve të mëdha të temperaturës nëse nuk bëhet izolimi dtth shtresë e cementit stomatologjik. Nga ana tjetër baza metalike e protezës e cila sillet si përçues i mirë mundëson reagim të shpejtë të indit ndaj ndryshimeve të temperaturës për dallim nga proteza e trashë nga akrilati e cila sillet si izolator. Kjo është mirë për ndjenjën subjektive të pacientit si dhe shëndetin e mukozës nën bazën e protezës. Përçueshmëria termike (difuziviteti) ka të bëjë me shpejtësinë e ndryshimit të temperaturës kur nxehtësia kalon nëpër material. Përçueshmëria termike është masa e cila tregon në rrethanat se sa shpejtë një trup arrin balansin termik gjatë ndryshimit të 7 temperatures h = κ /cp ρ , ku κ është përçimi termik, cp kapaciteti specific termik, dhe ρ ka të bëjë me dendësinë që varet nga temperatura. Njësi për përçueshmërinë termike (h) është e shprehur në mm2/s Koeficienti i ekspanzionit linear termik ( α ) definohet si ndryshimi i gjatësisë sipas njësisë së gjatësisë së materialit kur temperatura e tij ndryshon për 1K dhe njësia është 1/K dhe zakonisht shprehet si 10-6/K Vetitë tjera. Vetitë elektrike të materialeve stomatologjike në të cilat duhet të kihet parasysh janë rryma galvanike dhe korozioni. Deri te rryma galvanike vie për shkak të pranisë së dy metaleve në gojë. Metalet e zhytura në elektrolit, në këtë rast në pështymë, lirojnë jonet dhe për shkak të ndryshimit të potencialit të elektrodave mes dy metaleve rrjedh rryma. Pacienti në këtë rast mund të përjetojë dhimbje ose ndjenjë shqetësuese metalike në gojë. Korozioni i kurorave metalike ose restauriumeve poashtu mund të ndodhë për shkak të lirimit të joneve metalike dhe rezultati i saj është sipërfaqja jo e rrafshët e gërryer e restaurimit. Deri te korozioni mund të vijë edhe për shkak të reaksionit kimik mes metalit ushqimit dhe pështymës. Psh, amallgamet reagojnë me sulfide dhe kloridet dhe për këtë shkak sipërfaqja e tyre mbetet pa shkëlqim. Shkrirja dhe sorpcioni. Shkrirja e materialit në gojë dhe sorpcioni i lëngjeve (ujë ose pështymë) në material janë veti të rëndësishme të cilat përcaktojnë përdorimin e tyre. Sorbimi i ujit paraqet sasinë e ujit që adsorbon në sipërfaqe dhe absorbon në brendësi të materialit. Shkrirja dhe sorbcioni mund të shprehen në dy mënyra, si përqindje e peshës së materies së shkrirë ose adsorbuar, ose si peshë e materies së shkrirë ose adsorbuar sipas njësisë së sipërfaqes së materialit mg/cm 2 Lagja është masa e tërheqjes (afinitetit) mes lëngut dhe sipërfaqes së materialit. Kualiteti i lagjes përcaktohet me shpërndarjen e pikës nëpër sipërfaqen e materialit dhe shikohet këndi i kontaktit. Nëse ai është <90º lagja e sipërfaqes së materialit është e mirë derisa nëse këndi është mbi 90º lagja është e dobët. Shkalla e lagjes varet nga energjia sipërfaqësore e materialit (tendosja e sipërfaqes) dhe lëngut si dhe tërheqjes së tyre intermolekulare. Në rastin e energjisë së lartë sipërfaqësore të materialit (metali, qeramika) dhe energjisë së ulët të lëngut lagja është e mirë. Nga ana tjetër për shkak të energjisë së ulët të polimerit lagja në sipërfaqen e tyre është e dobët. 8 Viskoziteti i lëngut parqet rezistencën e lëngut ndaj rrjedhjes. Njësia për viskozitet është Pa s (paskal sekonda). Shumë material stomatologjike krijohen me përzierjen e materies së fortë me lëng. Pastat stomatologjike formohen e pastaj tkurren. Formimi i pastës përfshin ndryshimin e viskozi-tetit me kohë dhe përcaktimi i modulit të elasticitetit në procesin e tkurrjes. Në këtë proces i cili varet nga viskoziteti i materialit dhe lëngut dallojmë kohën e nevojshme për pregaditjen e pastës stomatologjike ose materialit dhe kohën e ngurtësimit. Në këtë periudhë kohore ndryshon viskoziteti i materialit. Koha e ngurtësimit të materialit përcaktohet nga lloji dhe mënyra e reaksionit kimik. Ajo nuk shënon përfundimin e reaksionit mirëpo ka të bëjë me ndryshimet molekulare të cilat mund të zgjasin edhe pas ngurtësimit. Adhezioni është lidhja e materialeve të ndryshme. Te kontakti i dy materieve, molekulat e njërës lidhen për molekulat e tjetrës dhe ky fenomen quhet adhesion. Kur bëhet fjalë për lidhjen e molekulave të njëjta flitet për kohezionin. Lidhja mund të jetë kimike ose mekanike. Adhezioni kimik nënkupton lidhjen në nivelin atomik ose molekular ndërsa adhezioni mekanik është rezultat i penetrimit të një faze (materiali) në sipërfaqen e materialit tjetër. Shpesh të dy llojet e adhezionit ndodhin përnjëherë. Adhezioni është veti e rëndësishme e materialit për mbushje dhe cementim. Jetëgjatësia e materi-alit stomatologjik është term i cili flet për periu-dhën kohore gjatë së cilës nuk vjen deri te ndrysh-imi i kualitetit të materialit. Jetëgjatësia varet nga temperatura, lagështia dhe koha e ruajtjes. 9 2. Gipsi Prodhimet nga gipsi përdoren në stomatologji më shumë se të gjithë materialet tjera. Disa nga llojet e gipsit janë: gipsi i butë, gipsi i fortë, gipsi i fortë i përmirësuar dhe gipsi për masa (kallëpe). Përdoren për marrjen e masave te padhëmbësia totale, edhe pse sot shumë rrallë për shkak të joelasticitetit dhe thyerjes së lehtë të gipsit. Përdoren kryesisht për punimin e modeleve studiuese dhe modeleve punuese, si shtesë materialeve për kallëpe në punimin e blloqeve për shkrirje. Përdoren edhe për fiksimin e modeleve punuese në artikulatorë dhe për punimin e kallëpeve për kivetë gjatë polimerizimit të bazës së protezave mobile. Gipsi është forma dihidrate e kalcium sulfatit (CaSO4 x 2H2O). Zakonisht ka ngjyrë të bardhë deri të verdhë qumështore dhe në natyrë gjindet në shtresa kompakte. Ndonjëherë mund të kenë ngjyrë gri, të kuqe ose kafe për shkak të pranisë së materialeve si argjila, oksideve të hekurit dhe metaleve tjera. Nëngrupet e pastra të bardha të dendura njihen si Alabaster sipas vendgjetjes në Egjipt (Albastron). Gipsi mineral ka rëndësi komerciale dhe njihet si gipsi i bardhë – plaster of Paris. Ky produkt fitohet me pjekjen e materialit të gipsit. Gipsi gjindet në afërsi të minierave të kripës në të njëjtin nivel ose ndër kripë sepse pesha specifike e gipsit është më e madhe se pesha specifike e kripës. 2.1 Karakteristikat kimike të prodhimeve nga gipsi Gipsi është mineral, i cili në natyrë gjindet si dihidrat i kalcium sulfatit. Të gjithë format e prodhimeve të gipsit krijohen nga gipsi mineral. Gjatë nxemjes materiali i gipsit e humb ujin dhe shëndrrohet në gjysëmhidrat të kalcium sulfatit. Kur gjysëmhidrati i kalcium sulfatit përzihet me ujë vjen deri te reaksioni i kundërt dhe ai shëndrrohet në dihidrat të kalcium sulfatit. Ky reaksion kimik ndodh pa marrë parasysh a përdoret gipsi si material për marrjen e masave, për modele ose si shtresë e materialeve. Gipsi formohet ashtu që materiali kalcinon nën shtypje në autoklav në prani të ujit në temperaturë 120 – 130 ºC. Aftësia e gjysëm- hidratit që të lidhet lehtë me ujë tregon se preparati duhet të ruhet nga hidratimi i parakohshëm por paraqet bazën e lidhjes dhe ngurtësimit të gipsit. Shpejtësia e këtij reaksioni mvaret nga kushtet për tretjen e gjysmëhidrateve gjegjësisht nga sasia dhe temperatura e ujit, shpejtësia dhe intenziteti i përzierjes së kokërrzave të pluhurit. Gjatë viteve janë zhvilluar teori të ndryshme mbi mekanizmin e ngurtësimit të gipsit. Mes tyre dy janë më aktuale edhe atë teoria e ngurtësimit kristalor dhe teoria e ngurtësimit gel. Me të vërtetë të dy teoritë i kanë pikët e dobëta por sipas karakteristikave të gipsit më mirë mund të spjegohen me teorinë kristalore e cila është më e pranueshme. 2.2 Prodhimi i gipsit të butë, gipsit të fortë dhe gipsit të fortë të përimësuar Llojet e gipsit që përdoren në stomatologji klasifikohen si gipsi për masë, gipsi i butë, gipsi i fortë dhe gipsi i fortë i përmirësuar ose njihen ndryshe si tipi I, II, III dhe IV (sipas ADA specifikave). Edhe pse të gjitha llojet i kanë formulat e njëjta kimike të gjysëmhidrateve të kalcium sulfatit ato kanë veti fizike të ndryshme për shkak të të cilave ato përdoren për qëllime të ndryshme në stomatologji. Të gjitha llojet e gipsit punohen nga dihidrati i kalcium sulfatit mineral me dallim kryesor në mënyrën e largimit të pjesës ujore nga molekulat e dihidratit të calcium sulfatit. 10 1. Gipsi i butë prodhet duke e ngrohur mineralin bazë në furrë të hapur në temperaturë 110 – 120 ºC. 2. Nëse uji kristalor i gipsit mineral largohet nën presion dhe në prani të avujve të ujit në 125 ºC, produkti quhet gips i fortë. 3. Lloji i tretë prodhohet kur uji nga kristalet largohet duke përdorur ndonjë agjent kimik, psh tretjen 30% të kalcium kloridit. Pluhuri i cili fitohet në këtë më- nyrë është më i dendur dhe përshkruhet si gips i fortë i përmirësuar. 2.3 Vetitë dhe aplikimi. Vetitë kryesore të prodhimeve nga gipsi janë koha e ngurtësimit, imtësia e thërrmijave të pluhurit, fortësia në shtypje, tendosja gjatë zgjatjes, ngurtësia, rezistenca ndaj abradimit, ndryshimet në dimension dhe riprodhimi i detajeve. Koha e ngurtësimit. Koha që është e nevojshme që të përfundojë reaksioni, më saktësisht që i tërë gjysëmhidrati të shëndrrohet në dihidrat, quhet “koha përfundimtare e ngurtësimit” dhë është me rëndësi për shkaqe praktike. Nëse shpejtësia e ngurtësimit është e madhe, materiali i përzier mund të ngurtësohet para se terapeutit ti ipet mundësia të punojë me të. Nga ana tjetër nëse reaksioni është shumë i ngadalshëm duhet më shumë kohë që të kryhet veprimi. Koha ideale e ngurtësimit është pra vetia më e rëndësishme e materialeve nga gipsi. Reaksioni kimik fillon në momentin kur pluhuri përzihet me ujë. Atëherë një pjesë e vogël e gjysmehidratit shëndrrohet në gips që ka kozistencë gjysmë të lëngshme dhe mund të derdhet (rrjedhë). Me përparimin e reaksionit formohen gjithnjë e më shumë kristale të dihidratit dhe proporcionalisht rritet viskoziteti. Ky moment në të cilin gipsi mund të derdhet në kallëp quhet “koha e punës”. Kohëzgjatja mund të rregullohet nga prodhuesi që gipsi ti përshtatet ndonjë qëllimi të caktuar, për shembull gipsi për masë dhe gipsi i fortë i përforcuar. Koha e punës së gipsit për marrjen e masës është ajo kohë që është e nevojshme që terapeuti ta përziejë atë, ta vendosë në lugë për marrjen e masës dhe ta aplikojë në gojën e pacientit. Për gjithë këtë punë nevoiten 2 deri 3 minuta. Për pacientin më e këndshme është që këto masa ti largojmë nga goja sa më parë dhe pas largimit të pritet dy deri tre minuta. Kjo do të thotë se koha e gjithmbarshme e ngurtësimit të gipsit duhet të jetë 4 deri 6 minuta. Koha e ngurtësimit të produkteve nga gipsi mund të ndryshohet lehtë duke ndikuar në shpejtësinë e reaksionit kimik për shkak të shtojcave kimike të përshtatshme ose me ndryshimin e procesit të përzierjes. Sasia e vogël e ujit, përzierja më e gjatë, temperatura e ngritur e ujit, natrium kloridi dhe të ngjajshme mund të përshpejtojnë procesin e ngurtësimit. Sipas kësaj sasia më e madhe e ujit, uji i ftohtë ose i ngrohtë mbi 50 ºC, përzierja më e shkurtër, shtimi i boraksit dhe natrium hloridit në koncentrime më të mëdha mund të ngadalsojnë shpejtësinë e ngurtë- simit. Raporti i ujit dhe pluhurit poashtu mund të ndryshojë kohën e ngurtësimit të gipsit. Për të përzier 100 gram pluhur të gipsit në kozistencë të përdorshme në prak- tikë duhet përdorur së paku 45 - 50 gram ujë. Siç është përmendur më parë, dallimi kryesor mes gipsit të butë, gipsit të fortë dhe gipsit të fortë të përmirësuar është në formën dhe gjendjen e kristaleve të gjysmëhidratit të kalcium sulfatit. Në gipsin e butë kristalet janë me formë jo të rregullt dhe poroze ndërsa të gipsi i fortë dhe i fortë i përmirë- suar kristalet janë më të dendura dhe me formë më të rregullt. Në praktikën e përdit- shme kjo do të thotë se gipsit të butë i nevoiten 45 ml ujë për çdo 100 gr pluhur ndërsa gipsit të fortë i nevoiten 30 ml ujë dhe gipsit të fortë të përmirësuar 22 - 24 ml ujë. Dallimi në raport, masë e pluhurit - ujë, ka ndikim të theksuar në fortësinë kompresive (ndaj shtypjes) dhe kuantitetin e rezistencës 11 abrazive. Fortësia kompresive është e lidhur proporcionalisht në raport të kundërt me sasinë e ujit dhe pluhurit. Sa më shumë përdoret ujë për përzierje zvogëlohet fortësia në kompresion. Për këtë shkak janë dy lloje të fortësisë në kompresion: e lagësht dhe e thatë. Fortësia në kompresion e thatë e materiallleve nga gipsi është ajo me pak ose shumë ujë të tepërt në masë deri sa ngurtësia e thatë është ajo ku uji është plotësisht i larguar. Fortësia e thatë kompresive zakonisht është dyfish më e madhe se ajo e të lagështës. Fortësia sipërfaqësore e materialeve nga gipsi është e lidhur në mënyrë proporcionale me ngurtësinë kompresive. Sa më e madhe që është fortësia kompresive e materialit të ngurtësuar aq më të mëdha janë vlerat e fortësisë sipërfaqësore të tij. Fortësia sipërfaqësore normalisht që rritet më shpejtë se fortësia kompresive pasi që sipërfaqja teret më shpejtë se brendësia e materialit. Edhe një veti tjetër është me rëndësi të madhe në protetikë e kjo është rezistenca ndaj abrazionit. E dëshirueshme është që materialet për punumin e modeleve të punës të kenë vlera të larta të rezistencës ndaj abrazionit. Gipsi i fortë i përmirësuar ka rezistencë më të madhe ndaj abrazionit se gipsi i fortë. Në praktikë është konstatuar se as gipsi i fortë i përmirësuar nuk ka rezistencë të mjaftueshme ndaj abrazionit. Për shkak të veprimit të forcave laterale (transverzale) siç është psh largimi modelit nga masa, egziston tendenca e thyerjes. Për shkak të natyrës së thyeshme të materialeve nga gipsi më parë do të vijë deri te thyerja se deri te lakimi. Veti tjetër e rëndësishme është riprodhimi i detajeve gjë që te materialet nga gipsi është shumë e sukseshme. Flluskat e ajrit shpesh formohen në kufi të masës dhe gipsit të shkrirë se gipsi shumë pak i njomë disa materiale gumoze për marrjen e masës posaqërisht ata nga silikoni. Përdorimi i vibrimeve gjatë derdhjes së gipsit zvogëlon praninë e flluskave të ajrit. Kontaminimi i masës me pështymë ose gjak gjithashtu mund të ndikojë në riprodhimin e detajeve. Shpërlarja e masës dhe tharja e lagështisë do të rrisë cilësinë e riprodhimit të detajeve në model. Kur janë të ngurtësuar të gjithë prodhimet nga gipsi tregojnë ekspanzion linear të dukshëm. Përqindja e ekspanzionit gjatë ngurtësimit varet nga lloji i gipsit. Ekspan- zioni gjatë ngurtësimit mund të kontrollohet në mënyra të ndryshme ose duke i shtuar kimikate. Nëse gjatë ngurtë-simit materialet e gipsit janë të zhytur në ujë rritet ekspanzioni. Kjo quhet ekspanzioni higroskopik. Është e rëndësishme të theksohet se ajo është, edhe pse e vogël, gati dy herë më e madhe se ekspanzioni normal i ngurtësimit. Temperatura e ujit dhe ambientit kanë ndikim në kohën e ngurtësimit të prodhimeve nga gipsi, duke shkaktuar ndryshime të tretshmërisë së gjysmehidrateve gjegjësisht dihidratit të kalcium sulfatit që shkakton ndryshime në shpejtësinë e reaksionit. Nga përvoja shihet se si rritja e temperaturës nga 20 në 37 ºC lehtësisht e rritë shpejtësinë e reaksionit dhe shkurton kohën e ngurtësimit. Kur temperatura rritet mbi 37 ºC shpejtësia e reaksionit zvogëlohet dhe koha e ngurtësimit zgjatet. Në 100 ºC nuk vjen deri te reaksioni dhe gipsi nuk do të fortësohet deri në fund. Gjaku, pështyma, agari ose alginatet e ngadalësojnë ngurtësimin e prodhimeve të gipsit (modeleve) dhe kur janë në kontakt me gjysmëhidratin e gipsit gjatë ngurtësimit shkaktojnë sipërfaqe të butë të modelit që është më pak rezistent ndaj abrazionit. rrisin ekspanzionin: zvogëlojnë ekspanzionin uji i nxehtë sasia e vogël e ujit sasia më e madhe e ujit përzierja e shkurtër përzierja e gjatë K2SO4 deri 4% NaCl dhe KCl në koncentrime të vogla NaCl dhe Na 2 SO 4 në koncentrime të mëdha 12 Shpejtësia e ngurtësimit në gojë është e përcjellur me ekspanzion i cili ka rol të dyfisht: rritjen dhe radhitjen kaotike të kristaleve (ekspanzioni i lidhjes) mirëpo edhe thithjen e ujit nga rrethina (ekspanzioni higroskopik). Ky ekspanzion është i dëmshëm dhe për shkak të largimit të tij përzierjes së gipsit dhe ujit i shtohet deri 4% K2SO4 i cili njëkohësisht edhe shpejton lidhjen e gipsit. Përdorimi. Gipsi në stomatologji aplikohet në faza të ndryshme të punës, kryesisht si material ndihmës. Spektri i përdorimit është shumë i gjërë. Gjatë përdorimit të gipsit si material për marrjen e masave ai duhet ti përmbushë disa kërkesa sic janë saktësia dhe preciziteti i masës, të mos jetë i dëmshëm për pacientin, koha e shkurtër e ngurtësimit, erë të këndshme, sa më pak të ndryshojë volumin, të thyhet në vijë të drejtë etj. Kur gipsi përdoret si material për derdhje (shkrirje) të masave dhe punimin e modeleve të punës duhet gjithashtu ti plotësojë disa kërkesa si: preciziteti i masës, ndryshime të vogla të dimenzioneve, fortësi e madhe dhe forcë, rezistencë ndaj abrazionit. Si pjesë e materialit për shkrirje dhe material për punimin e blloqeve për shkrirje, kërkesat janë pak më ndryshe. Këtu kërkohet aftësia e madhe për riprodhim, të mos ndërthuret në reaksione kimike me materiale tjera (ndërtuese) të kenë deri në një masë të shprehur ekspanzionin lidhës dhe termik, të jenë mekanikisht rezistent, të jenë mjaft poroz për daljen e gazrave nga hapësira për derdhje dhe të ndahen lehtë nga punimet e derdhura (të shkrira) stomatologjike. Gipsi përdoret edhe si material ndihmës gjatë punimit të protezave totale ku shërben për punimin e kallëpeve në të cilat dylli do të zëvendësohet me rezinë (akrilat). Këtu është shumë e rëndësishme vetia e fortësisë kompresive sepse akrilati me shtypje të madhe futet në kallëp. Shpejtësinë e ngurtësimit e rrisin Shpejtësinë e ngurtësimit e zvogëlojnë kokërrat e imëta të pluhurit të gipsit sasia më e madhe e ujit sasia më e vogël e ujit uji i f tohtë ose uji mbi temperaturën 50ºC përzierja e gjatë përzierja e shkurtë uji deri 30ºC boraks, glass ionomeri, dekstrina K 2 SO 4 deri 4% NaCl i Na 2 SO 4 në koncentrime të mëdha NaCl, Na 2 SO 4 në kon centrime të vogla 13 3. Materialet për marrjen e masave 3.1 Materialet termoplastike Janë një nga materialet më të vjetra stomatologjike për marrjen e masave. Edhe në ditët e sotme përdoren në protetikën stomatologjike. Siç po tregon edhe emri vetia kryesore e tyre është termoplasticiteti. Me këtë nënkuptohet vetia e materialit që i mundëson të zbuten në temperatura të ngritura me ç ’rast bëhen të lëngshëm ndërsa kur temperatura zbret ata forcohen. Bëjnë pjesë në grupin e materialeve joelastike për marrjen e masave së bashku me gipsin (tip I) dhe pastën e zink oksid eugenolit. Sipas ADA ndahen në dy grupe. Tipi I përdoret për marrjen e masave me unazë metalike për punimin e kurorave dhe inlejeve, për masat e nofullave me padhëmbësi parciale apo totale, për masa gjatë ribazimeve, dhe si material për regjistrimin e kafshimit dhe modelimin e mbindërtimeve të shkrira, derisa tipi II përdoret për punimin e lugëve në të cilat mirret masa përfundimtare me masë tjetër (më së shpeshti pastë zink oksid eugenol). Materialeve termoplstike moderne iu kanë përmirësuar vetitë, gjenden në formë të shkopinjve ose pllakëzave dhe më rrallë në formë të cilindrave, koneve ose tabletave. Përbërja. Përbënen nga disa komponente. Në thelb bëhet fjalë për materialin që përbëhet nga rrëshirat dhe dyllërat, acidet organike, mbushjet dhe pigmentet inorganike. Raporti i ndryshëm i këtyre përbërësve ndikon në vetitë fizike e me këtë edhe në aplikimin klinik të tyre. Rrëshirat marrin pjesë rreth 40%, e bëjnë masën termoplastike dhe kanë rolin e lidhësit. Dyllërat natyrale ose sintetike poashtu i japin masës veti termoplastike. Acidet yndyrore veprojnë si mjet për lyerje, e rrisin viskozitetin e materialit, e ulin temperaturën e zbutjes, i radhisin grimcat e mbushësit dhe e lehtësojnë rrëshqitjen e tyre ndërmjet vete. 50% të mbetura prej formulës përbëhet nga mbushësit [plotësuesit] dhe pigmentet inorganike. Mbushësit ia japin përzierjes masën, e caktojnë kozistencën, e ulin viskozitetin, e pengojnë ngjitjen e materialit të zbutur në indet orale dhe zvogëlojnë ekspanzionin termik. Mbushjet që më së shumti përdoren janë dheu diatomeik, steatiti, tallku dhe shkumësi. Vetitë Në temperaturën punuese (45º C) materiali termoplastik futet në gojë, pastaj ftohet deri në tëmperaturën e gojës (37º C) dhe ngurtësohet. Ky mekanizëm paraqet proces fizik reverzibil.