2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 2-32 AΦIEPΩMA 100 ρνια κρητικής ελευθερίας. Tυ Kωστή Γιύργυ H εκατμη της 25ης Aυγύστυ 1898. H σαγή τυ Hρακλείυ, τελευ- ταία πράη τυ κρητικύ δρά- ματς. Tυ Θεάρη Δετράκη «Aπ λγες η Kρήτη !ωσμένη...». Eκατ ρνια έρωτα ελευθερίας και επαναστατικύ πυρετύ. H Kρήτη στ κατώ λι της ελευθερίας. Aπ τν θωμανικ !υγ στην Aυτνμία και την Eνωση. Tυ Nίκυ Aνδριώτη H τραγωδία τυ Hρακλείυ και ι Mεγάλι. H απτυία των «ειρηνευτών» να διαυλάυν την ειρήνη. Tης Bιργινίας Tσυδερύ Aπ την Kρητική Πλιτεία στην Eνωση. 1898–1912: η τελική άση τυ Kρητικύ Zητήματς. Tυ Kωνσταντίνυ Σλπυλυ T δράμα της Kρήτης στν Tύπ. H τελική άση τυ κρητικύ δράματς στις εημερίδες της Aθήνας. Tης Λίτσας Xατ!πύλυ Yπ συνθήκες ικνμικής ασ υ(ίας. H ικνμία της Kρήτης κατά την ψιμη τυρκκρατία. Tυ Kλεάνθη Σιδηρπυλυ Aναταρά(εις σε μεταατική περίδ. H κινωνία της Kρήτης τ 1895–98: αδιαλλαία και αδιέ- δα Tυ Γιώργυ Mαργαρίτη «Kρήτη και Tυρκιά» – «Φως και Σκτάδι». Oι περιπέτειες μιας συμ$λ- πίησης στ έργ τυ N. Kα!α- ντ!άκη. Tης Aγγέλας Kαστρινάκη Πλλί μνηστήρες για ιαν Aριάδνη. T «αγκάθι της Kρήτης», ι ρέ- εις των ισυρών και ι ένι γε- λιγράι. Tυ Nίκυ Aνδριώτη Eώυλλ: «H Aνάστασις της Kρήτης», λαϊ- κή εικνα της επής. Eθνικ Iστρικ Mυ- σεί. Φντ: Kρήτες επαναστάτες. Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY Hράκλει. Mερική άπψη της πλης και τυ λιμανιύ, στα τέλη τυ περασμένυ αιώνα. Tα αιματηρά γεγντα της 25ης Aυγύστυ 1898 στην πλη έδρασαν καταλυτικά στις εελίεις πυ δήγησαν στην απτίναη τυ θωμανικύ υγύ απ την Kρήτη ( ωτ.: αρ εί Περ. Διαμαντπύλυ). 100 ρνια κρητικής ελευθερίας Aύγυστς 1898: η απτίναη τυ θωμανικύ υγύ TO ETOΣ 1898 συμπυκνώννται και δηγύνται ταύτατα στη λύση τυς εκκρεμτητες αιώνων στην ι- στρία της Kρήτης. H θίνυσα π- ρεία της Oθωμανικής αυτκρατ- ρίας και η ανάδυση τυ ελεύθερυ ελληνικύ κράτυς απτελύν τυς κύριυς πλυς πυ – μα ί με τις λέψεις και τυς σεδιασμύς των ισυρών της επής – ρί υν τ δυναμικ πεδί μέσα στ πί τ Kρητικ Zήτημα δευε πρς τη λύση τυ με συνεείς εκρή"εις. Πραγματικά, η ιστρία της Kρή- της είναι η ιστρία των επαναστά- σεών της, η ιστρία των συγκλνι- σμών απ τη συσσώρευση αδιε"- δων και αντινμιών, με κυρίαρη, ε αίως, την αντίθεση ανάμεσα στ ρνημα των Kρητών και στ καθεστώς μιας δεσπτικής κυριαρ- ίας πυ τυς ήταν απ την αρή τσ "ένη ώστε να αντιπαλεύυν ε- πί αιώνες – με μνήμη, γλώσσα και πίστη – την α μίωσή τυς απ αυτήν. Για τν ιστρικ, πυ δεν συνάγει συμπεράσματα αντλώντας απ την ύλη με την πία κατασκευά νται τα ιδελγήματα, τελευταίς αιώ- νας της τυρκκρατίας στην Kρήτη είναι ένα πεδί έρευνας πλύσι σε κιτάσματα ακμα ανεκμετάλλευ- τα. Oι κρητικές επαναστάσεις – πυ- κνές και επίμνες τν 19 αιώνα, αρής γενμένης απ την επανά- σταση τυ 1821 – συνεής ανα- ρασμς, ι "ύνσεις, η αδιαλλα"ία των εμπλεκμένων, η ρι σπαστι- κπίηση, είναι εκδηλώσεις μιας ενδημικής κρίσης, πυ έ τασε τελι- κά να διαρρή"ει τ πλαίσι της πα- λαιάς τά"ης πραγμάτων, μιας κρί- σης πυ πλλές παράμετρί της παραμένυν αδιερεύνητες. H σ αγή τυ Hρακλείυ, στις 25 Aυγύστυ 1898, ωρίς να είναι τ εκκω αντικτερ απ τα τραγικά συμ άντα πυ σημαδεύυν την πρεία τυ Kρητικύ Zητήματς, έδρασε ως καταλύτης στην άμεση ικανπίηση της απαίτησης για α- πμάκρυνση τυ τυρκικύ στρα- τύ την πία ακλύθησε, στην εκπνή τυ 1898, η ανάθεση της υ- πάτης αρμστείας σε μέλς της ελληνικής ασιλικής ικγένειας και η σύσταση της Kρητικής Πλι- τείας, πρίμι της ένωσης με την Eλλάδα. Eκατ ρνια απ ττε, ι «Eπτά Hμέρες» α ιερώνυν σήμερα τις σελίδες τυς σε μια πρσπάθεια να ωτιστύν τα γεγντα, πρ αλλ- μενα στην θνη τυ ευρύτερυ ι- στρικύ ρνυ. Συνεργάστηκαν, και τυς ευαριστύμε γι’ αυτ, μια πλειάδα επιστημνων πυ, μα ί με πλυάριθμυς άλλυς συναδέλ- υς τυς απ την Eλλάδα, την Kύ- πρ, τη Bρετανία, τη Pωσία και τις HΠA, συμμετείαν στ συνέδρι, με θέμα την «Tελευταία άση τυ Kρητικύ Zητήματς», πυ ργά- νωσε η Eταιρεία Kρητικών Iστρι- κών Mελετών πριν λίγες μέρες στ Hράκλει. Oι αναγνώστες μας έ- υν έτσι την παράλληλη ευκαιρία να γνωρίσυν μερικές απ τις πι δια ωτιστικές ανακινώσεις πυ έ- γιναν στ συνέδρι της EKIM, πυ έκλεισε με στργγυλ τραπέ ι στ πί συ ητήθηκαν ε"αιρετικά εν- δια έρντα ητήματα μεθδυ της ιστρικής έρευνας. Eπιμέλεια αιερώματς: K·ΣTHΣ ΓIOYPΓOΣ KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH 3 Hράκλει. Mερική άπψη της πλης, λίγα ρνια μετά τα τραγικά γεγντα της 25ης Aυγύστυ 1898 (ωτ.: αρεί Περικλή Διαμαντπυλυ – λεύκωμα «H Kρήτη στις αρές τυ αιώνα μας», YΠΠO, Φιλλγικς Σύλλγς Xανίων «O Xρυσστμς»). Aγγλικ στρατπεδ στ Hράκλει. Oι Aγγλι απέτυαν να εκπληρώσυν τα ειρηνευτικά καθήκντά τυς και να απτρέψυν τις λεηλασίες και τη σαγή της 25ης Aυγύστυ στην πλη. Eν τύτις, ήταν ι τελευταίι απ τυς διε- θνείς εγγυητές πυ απώρησαν απ την Kρήτη... (ωτ.: αρεί Περ. Διαμα- ντπυλυ). H εκατμη της 25ης Aυγ ύστ υ 1898 H σαγή τυ Hρακλείυ, τελευταία πράη τυ κρητικύ δράματς Tυ Θεάρη Δετράκη Kαθηγητή Πανεπιστημίυ Kρήτης H TEΛEYTAIA πράη τυ κρητικύ δράματς, πυ άνιε ριστικά τ δρμ πρς την ελευθερία της νήσυ, είναι η μεγάλη σαγή τυ Hρακλείυ (25 Aυγύστυ 1898). H εετεινή επέτεις τυ Iω ηλαί- υ της κρητικής ελευθερίας επι- άλλει να αναδύμε τα δραματι- κά γεγντα και να παρυσιάσυ- με πτυ ές πυ δεν έ υν ακμη ε- παρκώς ωτισθεί απ την ιστρι- κή έρευνα. Πριν απ λα μως εί- ναι απαραίτητη μια γενική επισκ- πηση της κρητικής ιστρίας κατά την τελευταία δεκαετία της δυ- λείας, ιδιαίτερα για συς δεν έ- τυ ε να μελετήσυν τα γεγντα της πλύ ταραγμένης δεκαετίας 1889–1898, ι μν για την Kρή- τη, αλλά και για λκληρη την Eλλάδα. H Σύμ αση της Xαλέπας (1878) ρύθμισε τα κρητικά πράγματα για μια δεκαετία (1878–1889). Για πρώτη ρά στην ιστρία της τυρκκρατίας στην Kρήτη παρα- ωρήθηκαν σημαντικά πρνμια στυς ριστιανύς της νήσυ. H άκαιρη και άτυ η επανάσταση τυ 1889, πυ ήταν απτέλεσμα κυ- ρίως εσωτερικών αντιπαραθέσε- ων και κμματικών ατριασμών, έδωσε στυς Tύρκυς την αρ- μή να ανακαλέσυν τα πρνμια της Xαλέπας και να επαναέρυν στη νήσ τ τυραννικ καθεστώς περασμένων καιρών. T τπικ μυσυλμανικ στι εί, ι Tυρ- κκρητικί και ι άτακτι ( ασι- υ$ύκι), απ αλινώθηκε εντε- λώς και πρέ αινε συ νά σε πρά- εις ανήκυστης θηριωδίας, με δλνίες, εμπρησμύς, νυκτε- ρινές επιθέσεις σε ωριά, κατα- στρές και ε ηλώσεις ναών κ.λπ. H περίδς 1890–1895 είναι μία απ τις $ερτερες περι- δυς της κρητικής ιστρίας. Oι M. Δυνάμεις στην Kρήτη Tην περίδ αυτή κυρείται η ιδέα της Mεταπλιτεύσεως, της - πίας εμπνευστής ήταν Σακια- νς πλιτευτής Mανύσς Kύν- δυρς. H μεταπλιτευτική επανά- σταση τυ 1895 ανάγκασε την Tυρκία να παρα ωρήσει ένα νέ Oργανικ Nμ, πυ πρέ λεπε την επαναρά και ανανέωση των πρνμίων πυ ανακλήθηκαν μετά την άτυ η επανάσταση τυ 1889. O νές αυτς καννισμς της Kρή- της, πυ κυρώθηκε με ιρμάνι της 31/12 Aυγύστυ 1896, παρεί ε για πρώτη ρά στις M. Δυνάμεις της Eυρώπης τ δικαίωμα να επεμ αί- νυν στην Kρήτη ενεργώς για την πρστασία τυ άμα υ πληθυσμύ απ τις συνε είς και ανεέλεγκτες ιαιπραγίες. H αντίδραση τυ ε- ντπιυ μυσυλμανικύ στι εί- υ και κυρίως των Tυρκκρητικών και των ατάκτων ( ασι υ$ύκων) στην εαρμγή τυ νέυ Oργανι- σμύ εκδηλώθηκε πάλι με άγριες και σε μεγάλη έκταση ιαιπρα- γίες, με δλνίες και εμπρη- σμύς στα μεγάλα κέντρα της νή- συ και με κατατρμκράτηση τυ άμα υ πληθυσμύ. H κατάσταση εκτρα ύνθηκε απ τις αρ ές τυ 1897, με σαγές τυ ριστιανικύ στι είυ στ Hράκλει (12 Iανυ- αρίυ), στ Pέθυμν (18 Iανυαρί- υ) και στα Xανιά (23 Iανυαρίυ). Eί ε δίκαι Mανύσς Kύν- δυρς, πυ έλεγε τι « Tύρκς θέλει πάνττε δύ επαναστάσεις: μίαν δια να παρα ωρήση πρνμια και άλλην δια να τα εαρμση». T επαναστατικ ψήισμα των πληρε- υσίων των Xανίων στ Aκρωτήρι, με τ πί εκηρύσσετ η κατάλυ- ση της τυρκικής κατ ής και η έ- Mανύσς Kύνδυρς, εμπνευστής της ιδέας της Mεταπλιτεύσεως, η πία έθεσε σε κίνηση τις ε$ελί$εις των ετών 1895-1898, πυ δήγησαν τ κρητικ δράμα στη λύση της αυτνμίας με την εγγύηση των Mεγά- λων Δυνάμεων (ωτ.: αρεί Περ. Διαμαντ- πυλυ). T «Eκτελεστικν Kρήτης» (E. Bενι%έλς, I. Zααράκης, I. Σακιανά- κης, Γ. Mυλωνάκης, N. Γιαμαλάκης και Γ. Xατ%ηδάκης). Aνέλα'ε τη διακυ'έρνηση της νήσυ έως την άι$η τυ αρμστή. Iστρικ Mυ- σεί Kρήτης. Συνέεια στην 4η σελίδα 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 Tυρκικ πυρ'λικ στ Φιρκά Xανίων. Aπαραίτητ ρ για την ειρήνευση ι Kρήτες θεωρύσαν την απμάκρυνση τυ τυρκικύ στρατύ ως υπν- μευτή της αυτνμίας και σύμ'λ της κατής (ωτ.: αρεί Περ. Διαμα- ντπυλυ). Aπψη τυ Hρακλείυ μετά τη σαγή και τυς εμπρησμύς ριστιανικών κα- τικιών και καταστημάτων της 25ης Aυγύστυ 1898. Στ 'άθς, πλεμικά σκάη των «πρστάτιδων» Mεγάλων Δυνάμεων. Iστρικ Mυσεί Kρήτης. νωση της Kρήτης με την Eλλάδα και εκαλείτ ασιλιάς της Eλλά- δς να καταλά ει τη νήσ (25 Iα- νυαρίυ 1897), ήταν τ έναυσμα μιας νέας επανάστασης. Aνάλγα ψηίσματα κλήθηκαν να υπγρά- ψυν λες ι επαρ ίες και ι επα- ναστατικές ργανώσεις της Kρή- της. Στ τέλς τυ Iανυαρίυ 1897 η επανάσταση εί ε γενικευθεί και λκληρη η Kρήτη ρισκταν σε επαναστατικ πυρετ, με κύρι σύνθημα την ένωση με την Eλλάδα. Eνώπιν αυτής της καταστάσε- ως, ι τπικές ργανώσεις της Kρήτης έπρεπε να λά υν μέτρα πρληπτικά. Aλλωστε, η ραγδαία ε- έλιη των κρητικών πραγμάτων, με την απαση των M. Δυνάμεων να επέμ υν στην Kρήτη και την α- παση της ελληνικής κυ ερνήσε- ως να απστείλει στη νήσ στρα- τεύματα, δημιυργύσε σε λυς τη ε αιτητα για ραγδαίες εελί- εις. Eτσι, στα τέλη τυ Iανυαρίυ 1897 ργανώθηκε στη δυτική Kρή- τη τ περιώνυμ «Στρατπεδν τυ Aκρωτηρίυ» και στην Aνατ- λική «η εν Aρ άναις επί της Aμύνης Eπιτρπή». H απ αση τυ Tιμλέντς Bάσσυ (3 Φε ρυαρίυ) στην Kρήτη και η κατάληψη της νήσυ στ νμα τυ ασιλέως των Eλλή- νων επέσπευσαν την εέλιη των γεγντων. Mε την εύλγη δικαι- λγία της πρστασίας τυ άμα υ πληθυσμύ της νήσυ και της επι- λής των απάσεων των Mεγά- λων Δυνάμεων, ηνωμένς διε- θνής στλς απέκλεισε τα κρητικά παράλια και η νήσς ετέθη υπ Διεθνή πρστασία. Zώνη ανακωής Eυθύς απ τις πρώτες ημέρες της Διεθνύς πρστασίας στ Hράκλει, κατέστη σαές τι τα δύ στι εία, τ ριστιανικ και τ μυσυλμανι- κ, έπρεπε να δια ωρισθύν στην ύ- παιθρ, για την απυγή συνε ών συμπλκών.Eτσι, ι Nαύαρ ι καθ- ρισαν μια $ώνη ανακω ής (cordon) γύρω απ την πλη τυ Hρακλείυ. Eντς της $ώνης εί ε περιρισθεί τυρκικς στρατς, ι Tυρκκρή- τες, καθώς και ι άτακτι ασι υ- $ύκι, ι πίι εί αν συρρεύσει α- π τα ωριά της Mεσαράς, κυρίως, αλλά και απ άλλα μέρη της Kρήτης. H εκτς της $ώνης περι ή ήταν κά- τω απ τν έλεγ των ριστιανών αρ ηγών και πλαρ ηγών. Oι συνε- είς παρα ιάσεις της ανακω ικής $ώνης ήταν η αιτία σκληρών μα ών, κυρίως στην περι ή των Aρ ανών. Στυς τέσσερις επμενυς μήνες, απ τ Φε ρυάρι έως τν Iύνι 1897, ι πλεμικές επιθέσεις των Tυρκκρητών και τυ τακτικύ τυρκικύ στρατύ ήταν σ εδν κα- θημερινές και λυσσώδεις στην πε- ρι ή των Aρ ανών και στις πλησι- ωρες περι ές Mαλε ι$ίυ, Tεμέ- νυς και Πεδιάδς. Παρά τη σκληρ- τητα των τυρκικών επιθέσεων, δεν κατέστη δυνατν να διασπασθεί η ά- μυνα της περι ής των Aρ ανών, πυ ήταν τ κλειδί για τν έλεγ της ευρύτερης περι ής τυ Hρα- κλείυ. T πλεμικ μέρς της επα- νάστασης στην ανατλική Kρήτη κρίθηκε στις περι ές αυτές. O Hλίας Bυτιερίδης στ Hμερλ- γιν τυ Tάγματς Eπιλέκτων Kρη- τών μας έδωσε λαμπρή εικνα των μα ών και των ηρωικών πράεων στις περι ές αυτές. H ατυ ής έκ αση τυ ελλην- τυρκικύ πλέμυ τυ 1897 δεν άνηκε αρ ικώς να επηρεά$ει τυς επαναστάτες της Aνατλικής Kρή- της, μλντι ι πλέν ενημερωμέ- νι, πως ήταν ι επίσκπι και ι πλιτικί γνώρι$αν τι τ Kρητικ $ήτημα δεν μπρύσε να μείνει α- νεπηρέαστ απ τις δυσμενείς για τν Eλληνισμ εελίεις. Hδη άρ ι- σαν να συ$ητύν τη λύση της αυτ- νμίας, πυ εί αν απασίσει και πρτείνει ι Mεγάλες Δυνάμεις απ τν Mάρτι τυ 1897 και την πία ρητώς απέρριπταν έως τώρα ι ε- παναστάτες, πρσανατλισμένι σταθερά στην εθνική γραμμή της έ- νωσης. Hδη μως εί ε καταστεί σαές - τι τ Kρητικ $ήτημα μν πλιτικά θα μπρύσε να λυθεί. O κάματς απ τν μακρ ρνι και εαντλη- τικ αγώνα, η ευθένωση τυ α- γρτικύ πληθυσμύ και πρπα- ντς η ατυ ής για την Eλλάδα έ- κ αση τυ ελληντυρκικύ πλέ- μυ, λα αυτά και πλλά άλλα, δη- γύσαν στην απδ ή της ευρω- παϊκής πρτασης της αυτνμίας. Aλλά δρμς ήταν ακμη μακρς, έως τυ αρθύν ι εσωτερικές διαρές και αντιπαραθέσεις. T ρνικ διάστημα απ τ θέρς τυ 1897 έως τν Oκτώ ρι τυ 1898 εί- ναι η περίδς αυτών των πλιτι- κών $υμώσεων στην Kρήτη. Tα - πλα εί αν σιγήσει υσιαστικά, αλλά δεν εί αν κατατεθεί. Στις επμενες πιέσεις των M. Δυνάμεων για α- πλισμ, ι Kρήτες έθεταν ως απα- ραίτητ ρ την απμάκρυνση τυ τακτικύ τυρκικύ στρατύ, - πίς ήταν τ έρεισμα, αλλά και τ σύμ λ της τυρκικής κατ ής. Tραγικ ς καταλύτης H μεγάλη σαγή τυ Hρακλείυ την 25η Aυγύστυ 1898 λειτύρ- γησε ως καταλύτης και επέσπευσε τη λύση τυ κρητικύ δράματς. Eί ε γίνει επισήμως απδεκτή απ τις Συνελεύσεις των Πληρευσίων της Kρήτης η πρταση των M. Δυ- νάμεων για τη λύση της αυτνμίας και ήδη απ τις 18 Iυλίυ 1898 η Γενική Συνέλευση των Kρητών γνωστπιύσε στν κρητικ λα την μωνη απαση των πληρε- υσίων «να δεθή τ σέδιν πρ- σωρινής διικήσεως της νήσυ τ πρταθέν υπ των ναυάρων, σύμ- ωνα με την απαση των Πρστα- τίδων Δυνάμεων». Eαμελής εκτε- λεστική επιτρπή, τ Eκτελεστικν της Kρήτης, ανέλα ε την εσωτερι- κή διακυ έρνηση της νήσυ για τ ρνικ διάστημα έως την άιη τυ Yπάτυ Aρμστή. Για να πρε- τιμασθεί τ έδας, τ Eκτελεστι- κν της Kρήτης άρ ισε να εγκαθι- στά, υπ την επιτήρηση και την εγ- γύηση των Δυνάμεων της Διεθνύς Πρστασίας, υπαλλήλυς πυ θα υ- πηρετύσαν τ νέ καθεστώς. Kα- θώς απσπασμα τυ αγγλικύ στρατύ πρέ αινε στην εγκατά- σταση των ρλγικών υπαλλή- λων στην πλη τυ Hρακλείυ, ε- αγριωμένς τυρκικς λς, με την αν ή και με την παρτρυνση των τυρκικών στρατιωτικών και διικητικών αρ ών, κινήθηκε σε μια ερή και πρωτανύς αγριτη- τς σαγή τυ άμα υ πληθυσμύ, και παραλλήλως σε εμπρησμύς και λεηλασίες ικιών, γραείων και καταστημάτων. Σε πλλές εκατ- ντάδες αριθμύνται τα θύματα της μεγάλης αυτής σαγής, πυ θύμισε Συνέεια απ την 3η σελίδα Oι 'α%ι'υ%ύκι σαγείς τυ Hρακλείυ. Στην πρώτη σειρά, στ μέσν, με τν αριθμ 1, Aλή Oύμπασης. Aπαγνίστηκε απ τυς Aγγλυς στις 7 N- εμ'ρίυ 1898, στ Hράκλει (ωτ.: αρεί Περ. Διαμαντπυλυ). KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH 5 τις αγριτερες ημέρες της τυρκ- κρατίας. Mεταύ των θυμάτων υ- πήρε και Λυσίμα ς Kαλκαιρι- νς, υππρενς της Aγγλίας στ Hράκλει, και 17 Aγγλι στρατιώ- τες. Πλλί $ήτησαν καταύγι στα πλία και τυς στρατώνες των Διεθνών Δυνάμεων και αρκετές ε- κατντάδες εγκατέλειψαν την π- λη, πρσυγες στν Πειραιά και την Aθήνα. Tα πρακτρεία των διεθνών ειδή- σεων και ι εημερίδες της επ ής παρυσίασαν με τα μελαντερα ρώματα τ δράμα αυτ της πλης τυ Hρακλείυ και δημσίευσαν καταλγυς με τα νματα των θυ- μάτων και των πρσύγων. Oι Nαύ- αρ ι θρυ ήθηκαν, ύμενι πράεις αυτδικίας και αντεκδική- σεις τυ ριστιανικύ στι είυ της νήσυ, γεγνς πυ θα κατέ- στρεε αμέσως λκληρη τη μα- κρ ρνη και επίπνη πρσπάθεια της ευρωπαϊκής διπλωματίας να - δηγήσει τ Kρητικ $ήτημα σε μια γενικώς απδεκτή, έστω και πρ- σωρινή, λύση. Δεν έ ει ακμη μελε- τηθεί επαρκώς αυτή η διάσταση τυ μεγάλυ πρ λήματς: η ψυ ι- κή δκιμασία τυ ριστιανικύ στι είυ, ι μυστικές δια υλεύ- σεις των Nαυάρ ων, η αγωνιώδης πρσπάθεια τυ Eκτελεστικύ της Kρήτης να συγκρατήσει τα πνεύμα- τα, να ελέγει με ψυ ραιμία τα γε- γντα, να επισπεύσει τη διαδικα- σία της τιμωρίας των πρωταιτίων, για να ικανπιηθεί τ περί δικαίυ αίσθημα και να απτραπύν δυσά- ρεστες και ανεέλεγκτες παρρμη- τικές πράεις αντεκδίκησης. Πλύσι αρειακ υλικ Για τα πλύ ενδιαέρντα αυτά θέματα παρέ ει πλύσι και παρ- θέν ακμη υλικ τ Iστρικν Aρ είν τυ Δήμυ Aρ ανών. Πρ- κειται για ένα αρ εί ελά ιστα γνω- στ στυς ερευνητές, τυ πίυ τ περιε μεν και την αία εί α την ευκαιρία να παρυσιάσω πέρυ- σι, σε επιστημνικ συμπσι πυ ργάνωσε Δήμς Aρ ανών, στ πλαίσι των ερταστικών εκδηλώ- σεων της εκατνταετίας της επα- νάστασης τυ 1897. Aπ την έρευνα επίσημων εγγρά- ων πρκύπτει τι η τιμωρία των πρωταιτίων δεν ήταν τσ αστρα- πιαία, πως έως τώρα πιστεύαμε, και η Aγγλία δεν άνηκε τσ ευαί- σθητη στη άναυση πρσ λή τυ γήτρυ της (εσάγη υππρε- νς της και 17 στρατιώτες της!), - σ πρσεκτική στη διαύλαη των συμερντων της, πλιτικών και ικνμικών. Πλλές ημέρες μετά τη σαγή ι ριστιανί της Kρήτης παρακλυθύσαν με πικρία και α- γανάκτηση την αδικαιλγητη δυ- στκία της τιμωρίας. Σε κμψά διατυπωμέν έγγρα πρς τν Γενικ Πρεν της Aγγλίας sir Alfred Billioti, δια ά$υ- με: «δηλύμεν τη Yμετέρα E - τητι τι καίτι πλυάριθμι ρι- στιανί απ τσύτων ημερών έ- υσι συγκεντρωθή ενταύθα, εις υδέν απλύτως διά!ημα κατ’ υ- δενς μυσυλμάνυ ύτε στρα- τιώτυ ύτε πλίτυ έυσι πρ!ή, ει και !αρέως έρυσι και υπερμέ- τρως αλγύσι επί ταις τυ Hρακλεί- υ τραγικαίς σκηναίς, περ δεικνύ- ει τι !αθέως συναισθάννται τ κρίσιμν των περιστάσεων και συ- νάμα την απλυτν πεπίθησιν, ην έυσι επί την παριμιώδην Aγγλι- κήν αυστηρτηταν και δικαισύ- νην. H A.M. η Aυτκράτειρα της κραταιάς Aγγλίας υδέπτε θέλει επιτρέψει πως μείνη ατιμώρητς ειδεθής και απτρπαία σαγή τλμηθείσα κατά ασθενύς στρα- τύ και κατ’ Aγγλων πλιτών, διτι ι υπ την σημαίαν της σαγέντες Xριστιανί ταυτά !ε!αίως τις Aγγλις πλίταις έαιρν δίκαια. Eκτς τύτυ ελπί#υσι τι την πα- ραδειγματικήν τιμωρίαν θέλει επα- κλυθήσει η ριστική λύσις τυ ριστιανικύ #ητήματς...». Tηλε- γράημα τυ Mητρπλίτη Kρήτης Eυμενίυ στις 4 Σεπτεμ ρίυ, έ- ντεκα δηλαδή ημέρες μετά τη σα- γή, αναέρει: «O ενταύθα συγκε- ντρωμένς λας, ιδών τι παρήλ- θεν η ταθείσα πρθεσμία, ήρ ατ καταλαμ!ανμενς υπ απγη- τεύσεως. H τιμωρία των πρωτυρ- γών των αγρίων σκηνών τυ Hρα- κλείυ και η ριστική λύσις τυ Kρητικύ Zητήματς, ά ήλπισεν και επερίμενεν απ μέρυς της δικαι- σύνης των Δυνάμεων, και ύ άριν συνεκράτησεν την δικαίαν αγανά- κτησίν τυ επί ένδεκα λας ημέ- ρας, ανα!άλλεται απ ημέρας εις ημέραν. H τιαύτη ανα!λή εμ!άλ- λει εις ανησυία υ την τυύσαν τν λαν, υππτεύντα απαίσια...». «Πρς τυς Xριστιανύς» Στις 7 Σεπτεμ ρίυ, πρεδρς τυ Eκτελεστικύ της Kρήτης, I. K. Σακιανάκης, απευθύνει απ τη Xαλέπα επείγυσα έκκληση «Πρς τυς Xριστιανύς της Kρήτης» για αυτσυγκράτηση, καθώς ι M. Δυ- νάμεις εί αν τελικώς απασίσει να επι άλυν τη δίκαιη τιμωρία των πρωταιτίων και να δηγήσυν τ Kρητικ $ήτημα στην ριστική λύ- ση τυ: «...H στάσις μας πρέπει να είναι αυστηρώς αμυντική. Eμεν μέγα συμέρν να μη διαταρά ω- μεν την αρ αμένην ενέργειαν των Δυνάμεων, αλλά να αναμείνωμεν ησύως τ απτέλεσμα και ττε να απασίσωμεν μετά ψυραιμίας τν δρμν πυ θα !αδίσωμεν». T σταθερ αίτημα των Kρητών ήταν η ριστική απμάκρυνση τυ τυρκικύ στρατύ. T αίτημα αυτ υιθετήθηκε απ τις Δυνάμεις της Διεθνύς Πρστασίας, παρά τις αρ- ικές επιυλάεις και τις παρελκυ- στικές κινήσεις της ιλτυρκης αγγλικής διπλωματίας. Στις 8 Σε- πτεμ ρίυ η ριστική απαση εί ε ληθεί και ι M. Δυνάμεις απαίτη- σαν απ την Yψηλή Πύλη την άμεση απμάκρυνση τυ τυρκικύ στρα- τύ απ την Kρήτη, απρρίπτντας αντιπρταση της Tυρκίας να πα- ραμείνει στα μεγάλα αστικά κέντρα της νήσυ μικρή στρατιωτική ρυ- ρά. Παραλλήλως συνελήθησαν πλλί Tύρκι, ι πίι ερίστη- καν απ τη νήσ, ενώ ι πρωταίτιι 17 Tυρκκρήτες απαγ νίστηκαν. Eίναι μάλιστα αρακτηριστική η πληρρία τι «ι ίδιι ι έηδες υπέδειαν πλλύς εκ των συλλη- θέντων ως ταραίας». O δρμς πρς την ελευθερία εί- ε ανίει ριστικά. Στις 2 Nεμ- ρίυ 1898 και τελευταίς Tύρ- κς στρατιώτης εγκατέλειπε ρι- στικά την Kρήτη. Στις 5 Nεμ ρίυ ι Kρήτες κατέθεσαν τα πλα, υπα- κύντας στην εντλή τυ Eκτελε- στικύ, για να διευκλυνθεί η με- τα ί αση της ευσίας στν εντ- λδ των M. Δυνάμεων πρίγκιπα Γεώργι, πυ έθανε στην Kρήτη ένα μήνα αργτερα (9 Δεκεμ ρίυ 1898). H μακραίωνη περίδς της δυλείας έληε πλέν ριστικά και επίσκπς Πέτρας Tίτς Zωγρα- ίδης εέρα$ε τ γενικ αίσθημα της ανακύισης και της αράς: «...Eπί τέλυς, δυνάμεθα και ημείς ι Kρήτες να νμάσωμεν εαυτύς με τ γλυκύτατν νμα ελευθέ- ρυς». Eνα ιστρικ στι ύργημα της ε- π ής απτύπωσε με λιτ τρπ την ριστική λύση της συλτανικής τυραννίας: Eσιγανέψαν ι καιρί κι επάψαν ι γι–ανέμι. Πάψαν και σένα ι δρμι συ, συλτάν, απύ την Kρήτη. Στην Kρήτη μπλι συ δεν πατείς, στην Kρήτη δε δια!αίνεις μν στην Kκκινη Mηλιά... Mετά τη σαγή τυ Hρακλείυ, η Yψηλή Πύλη υπρεώθηκε στην άμεση απ- μάκρυνση τυ τυρκικύ στρατύ απ την Kρήτη. Eπάνω, απώρηση Tύρκων στρατιωτών. Σύδα, 2 Nεμ'ρίυ 1898 (ωτ.: αρεί Περ. Διαμαντπυλυ). H υπδή τυ ύπατυ αρμστή πρίγκιπα Γεωργίυ, στν καθεδρι- κ να τυ Aγ. Mηνά στ Hράκλει, απ τ μητρ- πλίτη Kρήτης Eυμένι *η- ρυδάκη και τν αριμαν- δρίτη (και με- τέπειτα μητρ- πλίτη Kρή- της) Bασίλει Mαρκάκη. Iστρικ Mυσεί Kρήτης. 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 «Aπ λγες η Kρήτη ωσμένη...» Eκατ ρνια έρωτα, ελευθερίας και επαναστατικύ πυρετύ «T αινμενν της επαναστάσε- ως της Kρήτης είναι μναδικν εις λης την ιστρίαν τυ ελληνικύ α- γώνς. Hτ μια έγερσις εγκαθείρ- κτυ και αλυσδέτυ τιτάνς με μνης δύναμιν της ελληνικής τυ συνείδησιν, την ωτικτητάν τυ, την ιλτιμίαν τυ και την ργή τυ (...) καταδυμένη και αναδυ- μένη διαρκώς εντς κυμάτων αίμα- τς, αντλύσα λένα δυνάμεις α- π τν σκληρτατν αγώνα της» Δινυσίυ K κκινυ «H Eλληνική Eπανάστασις» 1821 7 Aπριλίυ: Συνέλευση των Σα- κιανών στα Γλυκά Nερά για την ρ- γάνωση τυ Aγώνα. 29 Mαΐυ: Γενική συνέλευση στην Παναγία Θυμιανή. Συγκρ τηση της «Kαγκελλαρίας Σακίων». 14 Iυνίυ: Eπίσημη μέρα έναρ ης της επανάστασης, η πρώτη νικη ρα μά η στ Λύλ Xανίων. Γρήγρη γενίκευση των συγκρύσεων στ νη- σί. Στην περι ή Hρακλείυ η επανά- σταση εκινά απ τη Mεσσαρά. Πρω- τστατεί Mι άλης Kυρμύλης, γ νς μεγάλης ικγένειας κρυπτ- ριστιανών. 15 Iυνίυ: Σημαντική νίκη στυς Λάκκυς Kυδωνίας στερεώνει την ε- πανάσταση στην περι ή Xανίων. Bι- αιπραγίες των Tύρκων στα Xανιά, απαγ νισμ ς τυ επισκ πυ Kισά- μυ Mελ ισεδέκ Δεσπτάκη, σαγή τετρακσίων ριστιανών. Ωμ τητες στ Pέθυμν. 23 Iυνίυ: Στ Mεγάλ Kά- στρ (Hράκλει) τάνει η είδη- ση για τις &ιαιπραγίες στην Kων- σταντινύπλη και τη Σμύρνη και τν απαγ νισμ τυ πατριάρ η. Πρωί της 24ης: Σαγιά'εται μη- τρπλίτης Γεράσιμς Παρδάλης και πέντε επίσκπι. Aκλυθύν λεη- λασίες και πυρπλήσεις, θανατώσεις επιανών και εκατντάδων αανών. Στην Aνατλική Kρήτη, στ Πάνω Xωρι Φυρνής, σαγιά'εται επί- σκπς Πέτρας Iωακείμ Kλώντ'ας. Tέλη Iυλίυ: Oι Tύρκι εκστρα- τεύυν κατά των Σακίων. Δύναμη 3.500 ανδρών, με πυρ&λικ και ιππικ , εκινά απ τ Hράκλει. Eνισ υ μενη, τάνει τις 8.000 άν- δρες και ενώνεται με τ στρατ των Xανίων. Tρμερές καταστρ- ές στν Aπκ ρωνα, 3.000 άμα ι νεκρί («εγίνει πλύ κακ ν εις τυς ριστιανύς... απ ύρκα, σπαθί και μπάλλα τυς επέρασαν... απ δυσ&άτυς και εγκρεμνώδεις τ πυς κατεκρήμνισαν, τας ωραίας γυναίκας εκράτη αν δια κακήν των επιθυμίαν, τα απ μασθύς &ρέη εδι τ μυν... ωτιά εις τας εκ- κλησίας... ι ανσιυργί...», δια- σώ'ει έγγρα απ τα Σακιά). 14 Aυγύστυ: Δραματική έκκλη- ση των Σακιανών πρς τυς Σπε- τσιώτες πρκρίτυς: Δεν μας έμει- νεν πλέν ύτε καιρς ύτε νυς να σας διηγηθώμεν την αθλίαν κα- τάστασιν της πατρίδς μας... διά α- γάπην Xριστύ κάμετε, στείλετε με- ρικά απ τα ευλγημένα καρά ια σας... να απαντήσωμεν την ρμήν των ε θρών... ». Bήθεια δεν τάνει. 29 Aυγύστυ: Oι Tύρκι εισδύ- υν στα Σακιά πρ ενώντας τρμε- ρές καταστρές. H επανάσταση ψυ ρραγεί. Aρές θινπώρυ: Oι Kρήτες 'η- τύν απ τν Δημήτρι Yψηλάντη να ρίσει Γενικ Aρ ηγ « εις τν πί- ν να υπτα θύν ι μετα!ύ των ερί- ντες και υδένα υπέρτερν τυ άλλυ αναγνωρί ντες Kρήτες - πλαρ ηγί ». Nέμ ρις: Φτάνει στην Kρήτη, α- πεσταλμένς τυ Δ. Yψηλάντη, Mι- αήλ Kμνην ς Aεντύλης ή Aε- ντύλιε ως «Γενικ ς Eπαρ ς και Aρ ιστράτηγς Kρήτης». 1822 Mάρτις: O Aεντύλης επι ειρεί εκπ ρθηση τυ Pεθύμνυ. H πλιρ- κία απτυγ άνει, με &αριές απώλειες για τυς ριστιανύς. 11 Mαΐυ: Hττα των επαναστατών στη Mαλά α. Tν ίδι μήνα συγκαλεί- ται Γενική Συνέλευση των Kρητών στυς Aρμένιυς Aπκρώνυ. Ψη- ί'ει σ έδι Kαταστατικύ Xάρτη –την «Πρσωρινή Πλιτεία της Kρή- της»– και «Σ έδι Πρσωρινής Διι- κήσεως της Nήσυ Kρήτης». Eκδίδε- ται «Πρκήρυ ις Eλευθερίας». 28 Mαΐυ: Kαταπλέει στη Σύδα αι- γυπτιακ ς στ λς, ύστερα απ έκ- κληση τυ συλτάνυ Mα μύτ Δ ́ «Kρητικν Πάνθε ν», λαϊκή εικνα τ υ 1898, με τα π ρτρέτα των μεγάλων μ ρών των κρητικών επα- ναστάσεων, απ τ 1770 –και τ ν θρυ- λικ Δασκαλ - γιάννη– έως τ 1897. Iστ ρικ M υσεί Kρήτης. Λεπτ μέρεια απ την υδατ γραία σε αρτνι τ υ Δ. Zωγρά υ –κατά παραγγελία και καθ’ υπαγρευση τ υ στρα- τηγ ύ I. Mακρυγιάννη– με θέμα τις μά ες της Kρήτης κατά την Eλληνική Eπανάσταση τ υ ’21 – «...π λεμ ύν πα- ντ ύ(...) καρά"ια ελληνικά και στεριανά επήγαν αρκετές ρές πρ ς " ήθειάν των...». Γεννάδει ς Bι"λι θήκη. KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH 7 O Δ. K υρμ ύλης, γι ς τ υ Mι άλη K υρμ ύλη, της μεγάλης ικ γένει- ας των «κρυπτ ριστιανών» της Kρήτης, π υ πρωτ στάτησαν στην έ- ναρ$η της Eπανάστασης, τ ν I ύνι τ υ 1821, στ νησί. Eθνικ Iστ ρικ M υσεί H Xώρα Σακίων, μια αετ ωλιά στα "ρα ώδη και άνυδρα παράλια της ντιας Kρήτης, ασίγαστη εστία $εσηκωμ ύ. Oι Σακιαν ί υπήρ$αν πρωτ μά ι σ’ λες τις κρητικές επαναστάσεις και συ νά πλήρωσαν γι’ αυτ με απερίγραπτ υς κατατρεγμ ύς απ τ ν κατακτητή (ωτ.: Περ. Διαμαντπ υλ υ· απ τ Λεύκωμα «H Kρήτη στις αρ ές τ υ αιώνα μας», 1988). πρς τν Mε μέτ Aλή, αντι&ασιλέα της Aιγύπτυ, για &ήθεια. Kαλκαίρι–θιν πωρ: Στρατιωτι- κές επι ειρήσεις Tύρκων και Aιγυ- πτίων σε λ κληρ τ νησί. Eισ&άλ- λυν στ ρπέδι τυ Λασιθίυ, σι- τ&λώνα της Aν. Kρήτης, καίντας και ερημώνντας. H επανάσταση σε κίνδυν. Eσωτερικές έριδες μετα ύ των ριστιανών. O Aεντύλης έρ ε- ται σε σύγκρυση με τυς πλαρ η- γύς, πυ 'ητύν τν διρισμ τυ Yδραίυ Eμμ. Tμπά'η στη θέση τυ. 1823 Φε ρυάρις: 2.000 άμα ι ρι- στιανί, πυ εί αν καταύγει στ σπήλαι της Mιλάτυ, στ Mεραμπέ- λ της Aν. Kρήτης, παραδίδνται στυς Tυρκκύπριυς ύστερα απ 15ήμερ καννι&λισμύ. Σαγιά- 'νται επί τ πυ ι περισσ τερι και ι υπ λιπι πωλύνται δύλι. 21 Mαΐυ: Mε καθυστέρηση 6 μη- νών, στυς πίυς τ νησί μένει α- κέαλ σε κρίσιμη καμπή της επανά- στασης, τάνει στην Kρήτη νές Aρμστής, Eμμ. Tμπά'ης, επικεα- λής μικρής δύναμης. Πρσωρινή α- νακύιση και μερικές επιτυ ίες. 6–7 Iυνίυ: Mεγάλς αριθμ ς ά- μα ων μυσυλμάνων πυ &ρίσκ- νται απκλεισμένι στν Kάνδαν συνθηκλγύν και εύγυν για τα Xανιά. Στν Σέμπρωνα κυκλώννται απ Σακιανύς και απδεκατί'- νται. 22 Iυνίυ: Σύγκληση συνέλευσης στην Aρκύδαινα Aπκρώνυ. Ψή- ιση τυ «Oργανισμύ της ενιαυσί- υ τπικής διικήσεως της νήσυ Kρήτης», πυ στηρί'εται στ Σύ- νταγμα της Eπιδαύρυ. 20 Aυγύστυ : Στ ωρι Aμυρ- γέλες τυ Hρακλείυ, 3.000 επανα- στάτες, αδυνατώντας να συγκρατή- συν τις 12.000 Tυρκαιγυπτίων τυ Xυσεΐν, υπ ωρύν αήνντας στ πεδί της μά ης 300 νεκρύς. O Tμπά'ης ανα ωρεί για τις δυτικές επαρ ίες. 1824 Iανυάρις: Σε σπήλαι στ Mελι- δ νι Mυλπτάμυ, πυ εί αν κα- ταύγει 370 γυναικ παιδα και 30 - πλ ρι ριστιανί, ι Tύρκι ρί- νυν εύλεκτες ύλες απ άνιγμα της ρής και λι ι απκλεισμέ- νι πνίγνται απ τυς καπνύς. Φε ρυάρις: O Xυσεΐν λεηλατεί τν Aπκ ρωνα και τν Mάρτι ει- σ&άλλει στα Σακιά. Xιλιάδες άμα ι καταεύγυν στ άνιγμα τυ α- ραγγιύ της Aγίας Pυμέλης. O ελ- ληνικ ς στ λς παραλαμ&άνει ιλιά- δες. Περίπυ 60.000 ριστιανί κατα- εύγυν πρ συγες σε περι ές τυ ελλαδικύ ώρυ, κυρίως Πελ- π ννησ και Kυκλάδες. 12 Aπριλίυ: O Tμπά'ης απευθύ- νει την τελευταία τυ πρκήρυ η στυς Kρητικύς, καλώντας τυς να συνε ίσυν τν αγώνα, και εγκατα- λείπει την Kρήτη. Tέλη Mαΐυ: H επανάσταση στην Kρήτη έ ει καταπνιγεί. Oι Tυρκαι- γύπτιι μπρύν τώρα να &ηθή- συν τν Iμπραήμ στην Πελπ ννη- σ. O αρ ιστράτηγς των Tυρκαι- γυπτίων Xυσεΐν, με πρκήρυ ή τυ, παρα ωρεί γενική αμνηστία. Eλά ι- στι απρσκύνητι εκινύν απελπι- σμέν κλετπ λεμ. 1825 9 Aυγύστυ: Eκστρατευτικ σώ- μα Kρητών απ την Πελπ ννησ καταλαμ&άνει τη Γραμ&ύσα. Tην ί- δια μέρα καταλαμ&άνεται και τ ρύρι της Kισάμυ. H Γραμ&ύσα υσιαστικά απτελύσε μέ ρι τ 1828 τ μ ν ελεύθερ τμήμα της Kρήτης. Συστήθηκε εκεί τ «Kρητι- κ ν Συμ&ύλιν», μια πρσωρινή δι- ικύσα επιτρπή με πρ εδρ τν B. Xάλη. 1827 6 Iυλίυ: H Συνθήκη τυ Λνδί- νυ δίνει νέα τρπή στα κρητικά πράγματα. Eκτιμάται τι μ ν ι επα- ναστατημένες περι ές θα εντα- θύν στα ρια τυ πρς σύσταση ελληνικύ κράτυς. O Tμπά'ης πα- ραγγέλνει στυς Kρητικύς να ανα- 'ωπυρώσυν την επανάσταση. Tέλη Oκτω ρίυ: Σώμα 1.000 Kρη- τών και 100 άλλι μεταέρνται απ τν Mιαύλη στη Γραμ&ύσα. 20 Nεμ ρίυ: Iσ υρή δύναμη υπ τν Iω. Xάλη απ&ι&ά'εται στν Aγ. Nικ λα και η επανάσταση ανα'ω- ντανεύει στην Aν. Kρήτη, ωρίς - μως διάρκεια, παρά τις επιτυ ίες στη Nεάπλη. 9 Δεκεμ ρίυ: Hττα των επανα- στατών στην επαρ ία Πεδιάδας. 1828 Aρές τυ έτυς: O Kαπδίστριας στέλνει ναυτική μίρα υπ τν Aγγλ Oύρ αρτ (Urquehart) στη Γραμ&ύσα, πυ εί ε εν τω μετα ύ καταλή ει ρμητήρι πειρατών. T ρύρι παραδίδεται και τα πειρατι- κά πλία καταστρένται. Eνωρίτε- ρα (5 Iανυαρίυ) εί ε απ&ι&αστεί στη Γραμ&ύσα Hπειρώτης αγωνι- στής Xατ'ή Mι άλης Nταλιάνης με μικρ εκστρατευτικ σώμα. Aπα- σί'εται να αναρ ίσυν ι επι ειρή- σεις στα Σακιά. Mάρτις: Oι επαναστάτες κατα- λαμ&άνυν τ Φραγκκάστελ. 18 Mαΐυ: Hττα των ριστιανών στ Φραγκκάστελ και θάνατς τυ Xατ'ημι άλη, σε μια απ τις νικ - τερες μά ες της κρητικής επανάστα- σης των ετών 1821 – 1828. Iύνις: Φθάνει στην Kρήτη &α- ρώνς Pάινεκ (Rheineck) ως αντι- O Mι . K μνηνς Aεντ ύλης επι είρησε, τ Mάρτι τ υ 1822, να εκπ ρθήσει τ Pέθυμν . Aπέτυ ε, με "αριές απώ- λειες για τ υς ριστιαν ύς π λι ρκητές και για τ ηθικ των επαναστατημένων. T Pέθυμν σε λιθ γραία της επ - ής. Γεννάδει ς Bι"λι θήκη. Συνέ εια στην 8η σελίδα πρ σωπς τυ Kαπδίστρια. Συνιστά κατάπαυση των ε θρπρα ιών αλλά δεν εισακύεται. H επανάσταση ανα- 'ωπυρώνεται σ εδ ν παντύ. Aύγυστς: Ωμ τητες τυ τυρκι- κύ λυ στ Hράκλει (800 νερ- κί). Aγανάκτηση στην Eυρώπη απ τις σαγές. Oκτώ ρις: Aγγλικ ς και γαλλικ ς στ λς στη Σύδα. Nέμ ρις: O Kαπδίστριας επι- ειρεί να επωεληθεί απ την κά- πια μεταστρή των Eυρωπαίων. Eνθαρρύνεται ανάληψη δράσης στις ανατλικές επαρ ίες. Aρές Δεκεμ ρίυ: Πρσωρινές ε- πιτυ ίες στη Σητεία και αλλύ. Oι Tύρκι αντεπιτίθενται με επιτυ ία και ε ανδραπδί'υν ιλιάδες αμά- υς. 1829, Φε ρυάρις: Aντικατάστα- ση τυ Pάινεκ απ τν Aγγλ Hain. Oι μά ες συνε ί'νται στην περι ή Xανίων, ωρίς σ&αρά κέρδη. 1830 22 Iανυαρίυ / 3 Φε ρυαρίυ: Πρωτ κλλ τυ Λνδίνυ. H Kρήτη μένει εκτ ς των ρίων τυ νεσύ- στατυ ελληνικύ κράτυς κατ’ α- παίτηση της αγγλικής διπλωματίας και παρα ωρείται απ τν συλτάν στν αντι&ασιλέα της Aιγύπτυ Mε - μέτ Aλή για τη &ήθεια πυ τυ πρ- σέερε κατά τη διάρκεια της Eλληνι- κής Eπανάστασης. Διικητής τυ νη- σιύ ρί'εται Mυσταά Nαϊλή πα- σάς, επνμασθείς Γκιριτλής (Kρη- τικ ς). Iύνις: Φτάνυν στ Παλαίκα- στρ, δυτικά τυ Hρακλείυ, τα πλία των Mεγάλων Δυνάμεων για να επι&άλυν τυς ρυς της ειρή- νης στ νησί. 17 Aυγύστυ: Kαταγγελία πλι- τών υπγεγραμμένη στις Kαλύ&ες Aπκρώνυ διεκτραγωδεί: «Eις τας αγυιάς των ρυρίων της Kρήτης πωλύνται απανθρώπως ως κρέατα ι θυγατέρες, αι αδελαί, αι γυναί- κες και τα ίλτατα τέκνα των Kρητών Eλλήνων». H αιγυπτιακή διίκηση πρκρίνει πλιτική δικαισύνης και αμερληψίας και παρα ωρεί γενική αμνηστία. Δυσαρεστημένι, πλλί μυσυλμάνι μεταναστεύυν στη M. Aσία. Πλλί ριστιανί αρνύμε- νι να καταθέσυν τα πλα, εγκαθί- στανται στην ελεύθερη Eλλάδα. 1831: Eκδίδεται για πρώτη ρά στην Kρήτη δίγλωσση εημερίδα, η «Kρητική Eημερίς». 1832-33: Aπγραή τυ πληθυ- σμύ. Eυρύ πρ γραμμα κινωελών έργων, για πρώτη ρά απ την επ- ή της ενετκρατίας (1669). 1833: H καταθλιπτική ρλγία για την εκτέλεση των έργων πρκα- λεί δυσαρέσκειες. 20 Σεπτεμ ρίυ: Συγκέντρωση διαμαρτυρίας 7.000 άπλων ριστια- νών στις Mυρνιές [ «... και πταν είπη τις πρς την Διίκησιν να υ- λάττει τας υπσ έσεις και τυς ν- μυς της, τν απκρίνεται αυτή τι Aντι ασιλεύς νμυς κάμνει και ν- μυς αλά»]. Bίαιη διάλυση της συ- γκέντρωσης και απαγ νισμ ς 41 ως πρωταιτίων. Aλλά και μυσυλμάνι συμπαθύντες της κίνησης των Mυρνιών απαγ νί'νται για εκ- &ισμ . 1839-1841: H παρ υνση τυ Aνα- τλικύ Zητήματς επηρεά'ει τις ε- ελί εις στην Kρήτη. Π λεμς Tυρ- κίας - Aιγύπτυ και ήττα της τελευ- ταίας στη Συρία. 1840: Mε τη Συνθήκη τυ Λνδί- νυ ι M. Δυνάμεις επαναέρυν την Kρήτη στη συλτανική κυριαρ- ία. Φε ρυάρις: Nέα επανάσταση για επαναπρ&λή τυ Kρητικύ Zητή- ματς παράλληλα με τα εθνικαπε- λευθερωτικά κινήματα σε Mακεδ- νία και Θεσσαλία. Πιέσεις των M. Δυ- νάμεων, αδυναμία της ελληνικής κυ- &έρνησης να &ηθήσει. Aπρίλις: H επανάσταση εκπνέει. 1851: Mεταρά της πρωτεύυ- σας τυ &ιλαετίυ της Kρήτης απ τ Mεγάλ Kάστρ στα Xανιά. 1853–1856: O Kριμαϊκ ς Π λεμς επηρεά'ει τις ε ελί εις. 1856: O συλτάνς υπ ρεώνεται να παρα ωρήσει, με τ περίημ Xάττι Xυμαγιύμ, σημαντικά πρ- ν μια στυς απαντα ύ ριστιανύς υπηκ υς τυ. Aρνηση των τυρκι- κών αρ ών της Kρήτης να εαρμ - 'υν τις διατά εις. Mέ ρι την Aυτ- νμία (1898), ι παρα&ιάσεις τυ Xάττι Xυμαγιύμ υπήρ αν τ έναυ- σμα νέων επαναστάσεων στ νησί. 1858 Aπρίλις: Συγκέντρωση 5.000 ρι- στιανών στα Mπυτσυνάρια, στα Xανιά, γνωστή ως κίνημα τυ Mαυ- ργένη. 7 Iυνίυ: Συλτανικ ιρμάνι πα- ρα ωρεί θρησκευτικά, διικητικά, δι- καστικά πρν μια και δικαίωμα - πλρίας στυς ριστιανύς της Kρήτης, και επιτρέπει τη σύσταση Δημγερντιών. 1866–1869: H ενωτική επανάσταση πυ ανέδει ε τν εθνικ αρακτήρα τυ Kρητικύ Zητήματς και με τις διαστάσεις της τ κατέστησε σημαντι- κή πτυ ή τυ Aνατλικύ Zητήματς. 1866 14 Mαΐυ: Παγκρήτια Συνέλευση στα Mπυτσυνάρια Xανίων. Yπ - μνημα πρς τν συλτάν, αντίγρα- τυ πίυ παραδίδεται στυς πρ ένυς των M. Δυνάμεων στα Xανιά. Aρνητική και απειλητική απά- ντηση της Πύλης. 20 Iυλίυ: Συγκέντρωση των πλη- ρε υσίων των κρητικών επαρ ιών στ Mπρ σνερ Aπκρώνυ και α- π αση για επανάσταση. Iδρυση στην Aθήνα της «Kεντρικής υπέρ των Kρητών Eπιτρπής». Aι η ισ υ- ρύ τυρκικύ στρατύ στην Kρήτη, υπ τν Mυσταά πασά. Aδυναμία ανάδει ης μιας ηγετικής πρσωπικ - τητας για λη την Kρήτη. Tρεις Γενι- κί Aρ ηγί: Iω. Zυμ&ρακάκης στα ανιά, Πάνς Kρωναίς στ Pέθυ- μν και Mι άλης K ρακας στις ανα- τλικές επαρ ίες (Hράκλει και Λα- σίθι). 7 Σεπτεμ ρίυ: H Γενική Συνέλευ- ση, στυς Kάμπυς Kυδωνίας, απρ- ρίπτει πρ ταση συμωνίας κατάθε- σης των πλων υπ ρυς. Eναρ η συγκρύσεων. Στην περι ή Hρακλείυ τυρκι- κ ς στρατ ς σαγιά'ει τα γυναικ - παιδα τυ ωριύ Aγις Mύρων. 8 Σεπτεμ ρίυ: Aπώθηση των Tύρκων στν Aλμυρ . 12 Oκτω ρίυ: Bαριά ήττα τυ Zυμ&ρακάκη στ Bαέ Xανίων. Πλήγμα στ ηθικ των εσηκωμέ- νων, επαρ ίες δηλώνυν υπταγή. 13 Oκτω ρίυ: Στην περι ή Kα- σταμνίτσας – Aμαριανύ, στ Hρά- κλει, ι επαναστάτες υπ ωρύν με απώλειες μπρστά στις υπέρτε- ρες δυνάμεις των Tύρκων. 9 Nεμ ρίυ: Oλκαύτωμα τυ Aρκαδίυ – 600 γυναικ παιδα και 300 ένπλι πλιρκύμενι στη μνή α- νατινά'υν την πυριτιδαπθήκη της ταν εισ&άλλυν σε αυτήν ι πλιρ- κητές. Σκτώννται σ εδ ν λι ι ριστιανί και εκατντάδες Tύρκι. 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 Συνέ εια απ την 7η σελίδα O Mι άλης Kρακας (1787–1882), Γενικς Aρ ηγς των Aνατ λικών επαρ ιών της Kρήτης (Hράκλει , Λασήθι), πρωτα- γωνιστής των κρητικών επαναστάσεων απ τ 1821 έως τ 1878. Iστ ρικ M υσεί Kρήτης. T αράγγι της Aγίας P υμέλης στα Σακιά, συ νά καταύγι των διωκ μέ- νων αμά ων στις αλλεπάλληλες επαναστάσεις της Kρήτης. Xιλιάδες ριστα- ν ί άμα ι κατέυγαν στ άν ιγμά τ υ τ 1824, απ’ π υ υγαδεύθηκαν πρσυγες «στην άλλη Eλλάδα». Xαλκ γραία της επ ής. Γεννάδει ς Bι- "λι θήκη. KYPIAKH 30 AYΓOYΣTOY 1998 - H KAΘHMEPINH 9 1867 Aνι"η: Nέα τυρκικά στρατεύμα- τα στην Kρήτη με αρ ιστάτηγ τν κρατικής καταγωγής ε ωμ τη Oμέρ πασά. O Mι . K ρακας και τπικί αρ- ηγί κλείνυν τις πρσ&άσεις πρς τ ρπέδι τυ Λασιθίυ. 21 Mαΐυ: Oι Tύρκι κάμπτυν την άμυνα των Kρητών και εισ&άλ- λυν στ ρπέδι, σπέρνντας τν λεθρ. Iύνις: Παρά τις επιτυ ίες τυς και στα Σακιά, ι Tύρκι αδυνα- τύν να εδραιωθύν στ νησί. Eκα- τέρωθεν αιμρραγία. T αδιέ δ και η γκύμενη δυσρία της διε- θνύς κινής γνώμης για τις τυρκι- κές ωμ τητες υπ ρεώνυν τν συλτάν να ανακαλέσει τν Oμέρ, να κηρύ ει κατάπαυση τυ πυρ ς για πέντε ε&δμάδες και να παρα ωρή- σει γενική αμνηστία. 1868 8 Iανυαρίυ: Δημσίευση τυ Oργανικύ N μυ, εν ς νέυ διικη- τικύ ργανισμύ της Kρήτης, με τν πί διικήθηκε η Kρήτη έως τ 1877. Πρέ&λεπε μικτή συνθήκη –απ ριστιανύς και μυσυλμά- νυς– της κεντρικής και επαρ ιακής διίκησης και των δικαστηρίων. H ε- πανάσταση μετα&άλλεται σε κλε- τπ λεμ υπ μεγάλες αντι τη- τες. H απστλή εδίων απ την ε- λεύθερη Eλλάδα καθίσταται συνε- ώς δυσκλ τερη. Eλληντυρκικ ς π λεμς απσ&είται με παρέμ&αση των Mεγάλων. Tέλη τυ έτυς: H επανάσταση εκ- πνέει στη δυτική Kρήτη, μετά την κα- ταστρή των Σακίων. Yπταγή και των ανατλικών επαρ ιών στις αρ- ές τυ επ μενυ έτυς. 1875. Aνι"η: H επανάσταση στη Bσνία και Eρ'εγ&ίνη πρκαλεί κι- νητικ τητα εντ ς και εκτ ς της Kρή- της, πυ ργανώννται επαναστα- τικά κμιτάτα. 1876: H Γενική Συνέλευση των Kρητών 'ητεί την κατω ύρωση τυ Oργανισμύ N μυ με συλτανικ ιρμάνι. H Πύλη αδιαρεί. 1877 Aρές τυ έτυς: Aναταρα ή στ νησί ε αιτίας της ψήισης τυ Mι- ντάτ, τυ πρώτυ τυρκικύ συ- ντάγματς. Oι ριστιανί 'ητύν να θεωρηθεί η Kρήτη αυτδιικύμε- νη επαρ ία. Oι Tύρκι διαλύυν τη Γενική Συνέλευση, ι ριστιανί εκπρ σωπι καταεύγυν στν Aπκ ρωνα. Kρύωση της έντα- σης και πρμηνύματα επανάστα- σης. Aνι"η: Eκρη η νέυ ρωστυρ- κικύ πλέμυ. Iύλις: Eκλέγεται στις δυτικές επαρ ίες Eπιτρπή για τη δια είρι- ση τυ Kρητικύ Zητήματς. 27 Δεκεμ ρίυ: O Xαρίλας Tρι- κύπης, υπυργ ς E ωτερικών στην ικυμενική κυ&έρνηση Kυ- μυνδύρυ, δηλώνει, εν ψει της διααιν μενης ήττας της Tυρ- κίας, τι η Eλλάδα θα στηρί ει την κρητική επανάσταση. 1878 Iανυάρις: H επανάσταση αρ ί'ει στις δυτικές επαρ ίες και γρήγρα απλώνεται ανατλικά. Mάρτις: H Kρήτη υπ τν έλεγ των επαναστατών, εκτ ς απ τα ρύρια Hρακλείυ, Xανίων, Pεθύ- μνυ και μερικά μικρ τερα. Iύλις: Mετά την ήττα της Tυρ- κίας στν ρωστυρκικ π λεμ, ι M. Δυνάμεις επι&άλλυν ανακω ή στην Kρήτη, υπσ μενες τι τ Kρητικ Zήτημα θα απασ λήσει τ Συνέδρι τυ Bερλίνυ. H επανά- σταση εκυλί'εται. Oκτώ ρις: Yπγραή της Σύμ&α- σης της Xαλέπας (απ τ μώνυμ πράστι των Xανίων), πυ απτέλε- σε τν νέ Oργανισμ της Kρήτης και καθιέρωνε περισσ τερα πρν - μια για τυς ριστιανύς σε σ έση με τν Oργανικ N μ: δυνατ τητα να μπρεί και ριστιαν ς να γίνει γε- νικ ς διικητής της Kρήτης, ανα- γνώριση της ελληνικής ως επίσημης γλώσσας των δικαστηρίων και της Γενικής Συνέλευσης των Kρητών, ί- δρυση Kρητικής Xωρυλακής, - ρήγηση γενικής αμνηστίας, ελευθε- ρία ίδρυσης ιλλγικών