Allan Kardec KsiÍga DuchÛw Z jÍzyka francuskiego, na podstawie wydania drugiego (nak≥adem Didier et C ie, Paris 1860), prze≥oøy≥, opatrujπc przedmowπ i przypisami Przemys≥aw Grzybowski Pierwsze pe≥ne wydanie po polsku KATOWICE Tytu≥ orygina≥u: Le livre des Esprits Korekta, sk≥ad i ≥amanie: Jolanta Olejniczak i Mariusz Kulan Druk: ÑTRIADAPRESSî, 40-861 Katowice, ul. Gliwicka 224, tel. (032) 254-17-90 Wydawnictwo ÑKOSî ul. S≥oneczna 50 40-135 Katowice tel./fax (032) 2584-045 tel. (032) 2582-648, (032) 2582-720 e-mail: kos@kos.com.pl http://www.kos.com.pl Copyright © for Polish translation by Przemys≥aw Grzybowski ISBN 83-86757-73-6 Przedmowa t≥umacza .......................................................................13 Tajemnicza biografia .....................................................................14 DzieciÒstwo i m≥odoúÊ .................................................................. 16 Kariera nauczycielska ...................................................................18 Od magnetyzmu do spirytyzmu ..................................................... 23 Bibliografia .................................................................................... 30 KSI GA DUCH”W ................................................ 33 Wprowadzenie do studiÛw nad teoriπ spirytystycznπ ...................35 Prolegomena ...................................................................................... 77 KSI GA PIERWSZA PRZYCZYNY PIERWOTNE .........................................................81 Rozdzia≥ I BÛg ..................................................................................................... 83 BÛg i nieskoÒczonoúÊ ....................................................................83 Dowody na istnienie Boga ............................................................ 84 Atrybuty Boskoúci ......................................................................... 85 Panteizm ........................................................................................ 87 Rozdzia≥ II G≥Ûwne elementy wszechúwiata ......................................................89 Poznanie istoty wszechrzeczy .......................................................89 Duch i materia ...............................................................................90 W≥aúciwoúci materii ......................................................................93 PrzestrzeÒ wszechúwiata ...............................................................95 Rozdzia≥ III Akt stworzenia ..................................................................................96 Powstanie úwiatÛw ........................................................................96 Powstanie istot øyjπcych ...............................................................97 Zaludnienie Ziemi. Adam.............................................................. 99 RÛønorodnoúÊ ras ludzkich .........................................................100 WieloúÊ úwiatÛw ..........................................................................100 Biblijne wπtki na temat stworzenia .............................................101 Spis treúci Rozdzia≥ IV Zasada øycia .................................................................................... 105 Istoty organiczne i nieorganiczne ................................................105 Øycie i úmierÊ ..............................................................................107 Inteligencja i instynkt ..................................................................108 KSI GA DRUGA åWIAT SPIRYTYSTYCZNY LUB åWIAT DUCH”W ............ 111 Rozdzia≥ I Duchy ............................................................................................... 113 Pochodzenie i natura DuchÛw ..................................................... 113 Prymitywny úwiat naturalny ........................................................ 115 Forma i wszechobecnoúÊ DuchÛw .............................................. 116 Cia≥o duchowe ............................................................................. 117 RÛøne kategorie DuchÛw ............................................................ 118 Hierarchia spirytystyczna ............................................................ 119 Rzπd trzeci ó Duchy niedoskona≥e ............................................121 Rzπd drugi ó Duchy dobre .........................................................124 Rzπd pierwszy ó Duchy czyste ..................................................125 RozwÛj DuchÛw ..........................................................................126 Anio≥y i demony ..........................................................................130 Rozdzia≥ II Wcielenia DuchÛw ..........................................................................133 Cel wcielenia ...............................................................................133 O duszy ........................................................................................134 Materializm .................................................................................138 Rozdzia≥ III PowrÛt z øycia cielesnego do øycia spirytystycznego ...................141 Dusza po úmierci ......................................................................... 141 Rozdzia≥ duszy od cia≥a ...............................................................143 Zaburzenia spirytystyczne ...........................................................146 Rozdzia≥ IV WieloúÊ istnieÒ ................................................................................148 O reinkarnacji ..............................................................................148 SprawiedliwoúÊ reinkarnacji .......................................................149 Wcielenia w rÛønych úwiatach ....................................................150 Progresywna wÍdrÛwka...............................................................155 Los dzieci po úmierci ...................................................................158 P≥eÊ DuchÛw................................................................................160 PokrewieÒstwo, pochodzenie ......................................................160 PodobieÒstwo fizyczne i moralne ................................................162 Wrodzone idee .............................................................................164 Rozdzia≥ V Rozwaøania o wieloúci istnieÒ ........................................................167 Rozdzia≥ VI Øycie spirytystyczne .......................................................................178 Duchy b≥πkajπce siÍ .....................................................................178 åwiaty przejúciowe ......................................................................181 Percepcja, doznania i cierpienia DuchÛw ...................................182 Zarys teorii o odczuciach DuchÛw ..............................................187 WybÛr prÛb ..................................................................................192 Relacje w zaúwiatach ..................................................................199 Zwiπzki sympatii i antypatii miÍdzy Duchami. Odwieczne po≥owy ......................................................................203 Wspomnienia z istnienia cielesnego ...........................................206 Oddawanie czci zmar≥ym. Pogrzeby ...........................................210 Rozdzia≥ VII PowrÛt do øycia cielesnego.............................................................213 Pierwszy etap powrotu ................................................................ 213 Po≥πczenie duszy i cia≥a ...............................................................216 Moralne i intelektualne cechy cz≥owieka .................................... 219 Wp≥yw organizmu .......................................................................221 U≥omnoúÊ umys≥owa, szaleÒstwo ................................................223 O dzieciÒstwie .............................................................................225 Ziemskie sympatie i antypatie .....................................................228 Zapomnienie o przesz≥oúci ..........................................................229 Rozdzia≥ VIII Wyzwolenie duszy ........................................................................... 235 Sen i marzenia senne ...................................................................235 Spirytystyczne wizyty wúrÛd osÛb øywych .................................241 Niedostrzegalne przekazywanie myúli ........................................ 242 Letarg, katalepsja. Pozorna úmierÊ ..............................................243 Somnambulizm ............................................................................244 Ekstaza .........................................................................................248 PodwÛjne widzenie .....................................................................249 Zarys teorii somnambulizmu, ekstazy i podwÛjnego widzenia ...251 Rozdzia≥ IX AktywnoúÊ DuchÛw w úwiecie cielesnym .....................................258 Penetrowanie naszych myúli przez Duchy ..................................258 Niedostrzegalny wp≥yw DuchÛw na nasze myúli i czyny ...........259 OpÍtani ........................................................................................262 Konwulsjonerzy ..........................................................................264 Uczucia DuchÛw w stosunku do pewnych osÛb ......................... 266 Anio≥y strÛøe. Duchy-opiekunowie, zaprzyjaünione lub sympatyzujπce ..............................................267 Przeczucia .................................................................................... 277 Wp≥yw DuchÛw na sprawy øyciowe ...........................................278 Wp≥yw DuchÛw na zjawiska naturalne .......................................282 Duchy w czasie walki ..................................................................284 Pakty ............................................................................................286 Tajemna moc. Talizmany. Czarownicy ........................................287 B≥ogos≥awieÒstwa i klπtwy ..........................................................289 Rozdzia≥ X ZajÍcia i misje DuchÛw ..................................................................290 Rozdzia≥ XI Trzy krÛlestwa ................................................................................298 Minera≥y i roúliny ........................................................................298 ZwierzÍta i cz≥owiek ...................................................................300 Metempsychoza ...........................................................................307 KSI GA TRZECIA PRAWO MORALNE ..................................................................... 311 Rozdzia≥ I Boskie prawo naturalne .................................................................313 Charakter prawa naturalnego .......................................................313 Poznanie prawa naturalnego........................................................314 Dobro i z≥o ...................................................................................317 Podzia≥ prawa naturalnego ..........................................................321 Rozdzia≥ II Prawo adoracji ................................................................................323 Cel adoracji .................................................................................323 Adoracja zewnÍtrzna ...................................................................324 Øycie kontemplacyjne .................................................................325 O modlitwie .................................................................................325 Politeizm ...................................................................................... 329 Sk≥adanie ofiar .............................................................................330 Rozdzia≥ III Prawo pracy .................................................................................... 334 KoniecznoúÊ pracy ......................................................................334 Ograniczenia pracy. Odpoczynek ................................................336 Rozdzia≥ IV Prawo reprodukcji ..........................................................................338 Populacja Ziemi ........................................................................... 338 Dziedzictwo i doskonalenie ras ................................................... 338 Przeszkody w reprodukcji ...........................................................340 Ma≥øeÒstwo i celibat ....................................................................340 Poligamia .....................................................................................341 Rozdzia≥ V Prawo zachowania øycia ................................................................ 343 Instynkt samozachowawczy ........................................................343 årodki do przeøycia .....................................................................343 Korzystanie z dÛbr materialnych ................................................. 346 Rzeczy niezbÍdne i zbyteczne .....................................................347 Dobrowolne wyrzeczenia. Umartwienia .....................................348 Rozdzia≥ VI Prawo zniszczenia ........................................................................... 351 Niszczenie konieczne i niszczenie nieprzemyúlane ....................351 Niszczπce kataklizmy ..................................................................353 Wojny ..........................................................................................355 Morderstwo .................................................................................356 OkrucieÒstwo ...............................................................................357 Pojedynek .................................................................................... 358 Kara úmierci ................................................................................360 Rozdzia≥ VII Prawo spo≥eczeÒstwa ......................................................................362 KoniecznoúÊ øycia spo≥ecznego ..................................................362 Øycie w odosobnieniu. ålub milczenia........................................ 363 WiÍzy rodzinne ............................................................................364 Rozdzia≥ VIII Prawo postÍpu .................................................................................365 Stan natury ...................................................................................365 Przebieg postÍpu ..........................................................................366 Spo≥eczeÒstwa zdegenerowane ...................................................369 Cywilizacja ..................................................................................372 PostÍp w ziemskim prawodawstwie ............................................373 Wp≥yw spirytyzmu na postÍp ......................................................374 Rozdzia≥ IX Prawo rÛwnoúci ..............................................................................377 Naturalna rÛwnoúÊ .......................................................................377 RÛønice pod wzglÍdem zdolnoúci ...............................................377 RÛønice spo≥eczne .......................................................................378 RÛønice pod wzglÍdem zamoønoúci ............................................379 PrÛby bogactwa i ubÛstwa ...........................................................380 RÛwnoúÊ praw mÍøczyzny i kobiety ...........................................381 RÛwnoúÊ wobec úmierci .............................................................. 383 Rozdzia≥ X Prawo wolnoúci ...............................................................................384 Naturalna wolnoúÊ .......................................................................384 Niewolnictwo ..............................................................................385 WolnoúÊ myúli .............................................................................386 WolnoúÊ sumienia ........................................................................387 Wolna wola ..................................................................................388 Przeznaczenie ..............................................................................390 Poznanie przysz≥oúci ...................................................................396 Zarys teorii o przyczynach ludzkich uczynkÛw ..........................398 Rozdzia≥ XI Prawo sprawiedliwoúci, mi≥oúci i mi≥osierdzia ............................402 SprawiedliwoúÊ, a prawa naturalne .............................................402 Prawo w≥asnoúci. Kradzieø .........................................................405 Mi≥osierdzie i mi≥oúÊ bliüniego ...................................................406 Mi≥oúÊ macierzyÒska i synowska ................................................408 Rozdzia≥ XII Doskona≥oúÊ moralna .....................................................................410 Cnoty i wady ...............................................................................410 Øπdze ...........................................................................................415 O egoizmie ...................................................................................417 Cechy dobrego cz≥owieka............................................................ 420 Poznanie samego siebie ...............................................................421 KSI GA CZWARTA NADZIEJE I POCIESZENIA .......................................................425 Rozdzia≥ I Ziemskie k≥opoty i radoúci .............................................................427 WzglÍdnoúÊ szczÍúcia i nieszczÍúcia ..........................................427 Utrata osÛb bliskich .....................................................................432 Rozczarowania. Zawiedzione uczucia.........................................434 Zwiπzki w warunkach niezgody ..................................................436 Strach przed úmierciπ ..................................................................437 Znuøenie øyciem. SamobÛjstwo ..................................................438 Rozdzia≥ II Przysz≥e cierpienia i radoúci ..........................................................444 Niebyt. Øycie przysz≥e .................................................................444 Przeczuwanie przysz≥ych cierpieÒ i radoúci ................................445 Wp≥yw Boga na kary i nagrody ................................................... 446 Natura przysz≥ych cierpieÒ i radoúci ...........................................447 Kary doczesne .............................................................................454 ZadoúÊuczynienie i øal ................................................................ 457 Czas trwania przysz≥ych kar ........................................................460 Zmartwychwstanie cia≥a .............................................................. 467 Raj, piek≥o i czyúciec ...................................................................469 Konkluzja ........................................................................................ 475 13 Przedmowa t≥umacza Przedmowa t≥umacza ÑKsiÍga DuchÛwî Allana Kardeca to klasyczne dzie≥o, ktÛre wywo- ≥a≥o liczne dyskusje w úwiecie naukowym oraz przyczyni≥o siÍ do po- wstania ruchu spo≥ecznego o úwiatowym zasiÍgu. Przet≥umaczone na kilkadziesiπt jÍzykÛw, wiele razy wznawiane (w samej tylko Francji ponad sto razy), cieszy siÍ ogromnπ popularnoúciπ wúrÛd mi≥oúnikÛw parapsychologii, ezoteryki, filozofii i religii. W Polsce nigdy dotπd nie ukaza≥o siÍ w ca≥oúci. Najbardziej znane jest jego znacznie okrojone i uproszczone opracowanie z 1936 roku, spo- rzπdzone przez Jana Chobota, wydane nak≥adem ÑHejna≥uî w Wiúle na ålπsku CieszyÒskim. WersjÍ J. Chobota wielokrotnie przedrukowywano, niekiedy nawet bez korekt i aktualizacji archaicznego stylu, czÍsto takøe w budzπcej strach formie urπgajπcej wymowie dzie≥a. Przyczyni≥o siÍ to do znacznej deprecjacji prac i myúli A. Kardeca w naszym kraju ñ tym bardziej, øe juø wczeúniej dostÍp do nich by≥ znacznie ograniczony, g≥Ûwnie z uwagi na umieszczenie ich na koúcielnym Indeksie Ksiπg Za- kazanych oraz ñ w zwiπzku z tym ñ ma≥e zainteresowanie PolakÛw spiry- tyzmem i badaniami zjawisk mediumicznych. WspÛ≥czesne wydanie ÑKsiÍgi DuchÛwî wymaga wiÍc jej swoistej demitologizacji oraz wpro- wadzajπcego komentarza, ktÛry pozwoli Czytelnikowi zapoznaÊ siÍ z øy- ciorysem jej autora i historiπ powstania zarÛwno tego, oraz innych dzie≥ stanowiπcych waøny element kultury duchowej Europy i ca≥ego úwiata 1 1 SzczegÛ≥owe informacje o powstaniu i historii ruchu spirytystycznego, zjawiskach mediumicznych i ich badaczach, moøna znaleüÊ w mojej bogato ilustrowanej pracy pt. ÑOpowieúci spirytystyczneî (Dom Wydawniczo-KsiÍgarski ÑKOSî, Katowice 1999). 14 KsiÍga DuchÛw Tajemnicza biografia Ustalenie szczegÛ≥owej biografii twÛrcy ÑKsiÍgi DuchÛwî jest przedsiÍwziÍciem bardzo skomplikowanym. On sam bowiem unika≥ wypowiadania siÍ na temat øycia osobistego, chcπc uchroniÊ cz≥onkÛw swej rodziny przed ewentualnymi szykanami ze strony przeciwnikÛw spirytyzmu. NaprawdÍ nazywa≥ siÍ Hippolyte LÈon-Denizard Rivail i swego czasu by≥ znanym wychowawcπ i dydaktykiem. PrzyjÍcie pseudonimu ÑAllan Kardecî wiπza≥o siÍ z faktem, øe z jednej strony H.L.D. Rivail poczπtkowo pragnπ≥ zachowaÊ anonimowoúÊ, zdajπc so- bie sprawÍ, jak wielkie zamieszanie mog≥oby wywo≥aÊ wydanie ksiπøki o Duchach przez kogoú, kto odpowiada≥ za wychowanie i kszta≥cenie tysiÍcy m≥odych ludzi. Z drugiej zaú, by≥ úwiadom, jak waønπ zmianÍ wnios≥y w jego øycie badania nad zjawiskami mediumicznymi ó a po- niewaø w epoce romantycznej wiele osÛb zmienia≥o nazwiska czy przy- biera≥o pseudonimy, Ñnarodziwszy siÍ powtÛrnieî pod wp≥ywem no- wych idei, dlatego teø nie by≥o w tym kroku nic nadzwyczajnego. PrzyjÍcie takiego w≥aúnie pseudonimu ó imienia i nazwiska, ktÛre rze- komo nosi≥ w jednym z poprzednich wcieleÒ (o czym zosta≥ poinformo- wany przez jednego z DuchÛw w czasie seansu) ó úwiadczy≥o o utoø- samianiu siÍ ze úwiatem bezcielesnych istot, od ktÛrych wywodzi siÍ idea nauki spirytystycznej. Istniejπce biografie A. Kardeca (bowiem biografia H.L.D. Rivaila ó wychowawcy i dydaktyka, jeszcze nie powsta≥a), oparte sπ wiÍc na do- kumentach pisanych oraz na relacjach osÛb znajπcych go i wspÛ≥pra- cujπcych z nim w rÛønych okresach. Autorzy najbardziej kompletnych opracowaÒ to: • Henri Sausse ó ÑBiografia Allana Kardecaî; • AndrÈ Moreil ó ÑAllan Kardec ó jego øycie, jego dzie≥oî; • Z ê us Wantuil i Francisko Thiesen ó ÑAllan Kardec ó studium biobibliograficzneî. H. Sausse opiera≥ siÍ na bogatych materia≥ach, ktÛre udostÍpni≥ mu Pierre-GaÈtan Leymarie (1827-1901) ó polityk, pisarz, pierwszy redaktor naczelny ÑPrzeglπdu Spirytystycznegoî i wspÛ≥za≥oøyciel 15 Przedmowa t≥umacza Naukowego Towarzystwa StudiÛw Psychologicznych, ktÛre bezpo- úrednio kontynuujπc prace A. Kardeca, opracowa≥o pierwsze t≥umacze- nia jego tekstÛw na kilka jÍzykÛw europejskich. Ksiπøka H. Sausseía stanowi w≥aúciwie przedruk tekstu jego prelekcji wyg≥oszonej w 1896 roku w Lyonie. A. Moreil, ktÛry swπ wersjÍ biografii opublikowa≥ w 1981 roku, korzysta≥ z pracy H. Sausseía, uzupe≥niajπc jπ informacja- mi zgromadzonymi g≥Ûwnie w bibliotekach i archiwach organizacji spi- rytystycznych. Opracowania ich autorstwa uznawane sπ jednak za ma≥o kompletne, a niektÛre z opisywanych entuzjastycznie faktÛw wymagajπ dok≥adnego sprawdzenia i uzasadnienia. Z. Wantuil i F. Thiesen zebrali w trzech tomach (wydanych w latach 1979-1980) ogromnπ iloúÊ informacji na temat dzia≥alnoúci ich bohate- ra zarÛwno w okresie sprzed powstania spirytyzmu, jak i jego prac od chwili zainteresowania siÍ zjawiskiem wirujπcych stolikÛw. Opierali siÍ na tekstach z archiwalnych numerÛw ÑPrzeglπdu Spirytystyczne- goî, a takøe wszelkiego rodzaju publikacjach i dokumentach zgroma- dzonych w zasobnych archiwach i bibliotekach Brazylijskiej Federacji Spirytystycznej oraz Biblioteki Narodowej Francji. Przeprowadzili teø skrupulatne badania w Lyonie, Paryøu i innych miejscach, w ktÛrych przebywa≥ H.L.D. Rivail. Nie ulega wπtpliwoúci, øe ich opracowanie jest najbardziej kompletne, choÊ ó jak twierdzπ sami autorzy ó wiele wπtkÛw wymaga jeszcze dalszych poszukiwaÒ. Informacje biograficzne na temat A. Kardeca zawierajπ rÛwnieø teksty innego rodzaju. Kilka faktÛw opisa≥a w przedmowie do portugal- skojÍzycznej wersji ÑKsiÍgi DuchÛwî t≥umaczka Anna Blackwell, ktÛ- ra osobiúcie zna≥a jej autora. Marion AubrÈe i FranÁois Laplantine wy- mieniajπ teø antyspirytystyczne opracowania, ktÛrych autorami byli Claude VarÈze (1948) i Jean Vartier (1971) ó jednak nie wnoszπ one øadnych rewelacji. Pozostaje wiÍc prezentacja zarysu biografii autora ÑKsiÍgi DuchÛwî w oparciu o wspomniane trzy najs≥ynniejsze prace, z ktÛrych mimo wszystko wy≥ania siÍ obraz postaci niewπtpliwie wy- jπtkowej... 16 KsiÍga DuchÛw DzieciÒstwo i m≥odoúÊ Nazwisko ÑRivailî pojawi≥o siÍ po raz pierwszy w piÍtnastowiecz- nych kronikach. Wywodzi siÍ od w≥oskiego nazwiska ÑRivalnioî, a spotykane jest takøe w formach ÑDurivailî i ÑRivauxî. Pierwszym znanym przodkiem naszego bohatera by≥ Aymard Rivail ó prawnik i dyplomata, urodzony w Saint-Marcellin we Francji, oko≥o 1490 roku. KrÛl Francji Franciszek I czÍsto wysy≥a≥ go z misjami dyplomatyczny- mi do W≥och, a krÛlowa Anna BretoÒska doceniajπc jego wychowaw- cze umiejÍtnoúci, powierzy≥a mu w opiekÍ swπ cÛrkÍ RenÈe. Wielu Ri- vailÛw pracowa≥o pÛüniej g≥Ûwnie jako urzÍdnicy i prawnicy. H.L.D. Rivail urodzi≥ siÍ trzeciego paüdziernika 1804 roku w Lyonie ó co potwierdza zachowany akt urodzenia: Ñ12 vendÈmiaireía roku XIII, akt urodzin Denizarda Hippolyte- -LÈona Rivail, urodzonego wczoraj o godzinie 7, syna Jean-Babtiste- -Antoineía Rivail, prawnika, sÍdziego, i Jeanne Duhamel, jego ma≥øon- ki, zamieszka≥ych w Lyonie, ulica Sala π 76. P≥eÊ dziecka zosta≥a roz- poznana jako mÍska. G≥Ûwni úwiadkowie: Syriaque-Frederic Dittmar, dyrektor przedsiÍbior- stwa wÛd mineralnych przy ulicy Sala, i Jean-FranÁois Targe, rÛwnieø uli- ca Sala, na øπdanie lekarza Pierre Radamel ulica Saint-Dominique π 78. Akt odczytano, úwiadkowie z≥oøyli podpisy, rÛwnieø Mer dzielnicy du Midi. Przewodniczπcy Trybuna≥u, Podpisano: MATHIOU. Wypis sporzπdzi≥: Kancelista Trybuna≥u, Podpisano: MALHUINî. Dom, w ktÛrym urodzi≥ siÍ H.L.D. Rivail, zosta≥ zburzony w trakcie prac przy poszerzaniu ulicy w latach 1840-1852, przeprowadzanych po powodzi w roku 1840. PaÒstwo Rivailowie ochrzcili syna w koúciele Saint-Denis de la Croix-Rousse, ktÛry w tamtych czasach znajdowa≥ siÍ poza granicami Lyonu. Oto wypis z aktu chrztu, wystawiony na druku skarbowym wartoúci 25 centymÛw: 17 Przedmowa t≥umacza ÑWypis z Rejestru ChrztÛw parafii Saint-Denis en Bresse, diecezji Lyon. PiÍtnastego dnia miesiπca czerwca roku tysiπc osiemset piπtego w tejøe parafii zosta≥ ochrzczony Hippolyte-LÈon Denizard, urodzony w Lyonie, syn Jean-Babtisteía Antoineía Rivail, prawnika, i Jeanne Lo- uise Duhamel, ojciec chrzestny Pierre Louis Perrin, matka chrzestna Suzanne Gabrielle Marie Vernier, zamieszka≥a w mieúcie Bourg ó podpisano Barthe proboszcz, kopia wypisu wydana dwudziestego Ûsmego paüdziernika tysiπc osiemset trzynaúcie. Podpisano: CHASSIN, proboszczî. Godnym zauwaøenia jest, øe w akcie chrztu wystÍpuje inny uk≥ad imion dziecka niø w dokumencie stwierdzajπcym urodzenie ó co wy- wo≥uje dyskusje wúrÛd badaczy. Rozwiπzaniem problemu moøe byÊ jednak fakt, øe sam zainteresowany pos≥ugiwa≥ siÍ formπ ÑHippolyte LÈon Denizardî. Podobnie moøna rozwiπzaÊ spory wokÛ≥ formy jedne- go z imion: Denizart, Denisart ó czy w koÒcu: Denizard. Na temat pierwszego okresu edukacji H.L.D. Rivaila nie ma pewnych danych. Moøna jedynie przypuszczaÊ, øe w latach 1810-1814 z racji wie- ku uczÍszcza≥ do szko≥y podstawowej ó byÊ moøe w Paryøu. Najpraw- dopodobniej burzliwe wydarzenia polityczne we Francji na prze≥omie lat 1814-1815 sk≥oni≥y RivailÛw do wys≥ania syna w jakieú spokojniejsze miejsce, gdzie mÛg≥by kontynuowaÊ naukÍ. WybÛr pad≥ na oúrodek Jo- hanna Heinricha Pestalozziego (1746-1827) w Yverdon, w szwajcarskim kantonie Vaud ó szko≥Í renomowanπ i o wiele pewniejszπ pod wzglÍ- dem bezpieczeÒstwa uczniÛw, od leøπcych w samym centrum zawirowaÒ politycznych podobnych placÛwek paryskich. Na decyzjÍ tÍ mog≥a teø wp≥ynπÊ broszura autorstwa innego znamienitego pedagoga. Marc-An- toine Julien de Paris (1775-1848) ó prekursor pedagogiki porÛwnaw- czej, by≥ od 1806 roku wychowankiem szko≥y w Yverdon oraz autorem wydanego szeúÊ lat pÛüniej opracowania: ÑWyk≥ad metody wychowaw- czej Pestalozziegoî. Jest rzeczπ prawdopodobnπ, øe Rivailowie znali tÍ ksiπøkÍ ó tym bardziej øe jej autor teø by≥ LyoÒczykiem. H.L.D. Rivail, jako jeden z najzdolniejszych i ulubionych uczniÛw J.H. Pestalozziego, zaczπ≥ wkrÛtce pomagaÊ w lekcjach m≥odszym 18 KsiÍga DuchÛw kolegom ó co zresztπ by≥o elementem metody edukacyjnej stosowanej przez s≥ynnego Szwajcara. Gdy mistrz wyjeødøa≥, H.L.D. Rivail ó jak twierdzi H. Sausse ó zastÍpowa≥ go w instytucie. Informacja ta jest jednak najwyraüniej przesadzona, bowiem jeúli wziπÊ pod uwagÍ na- piÍtπ atmosferÍ panujπcπ wúrÛd sk≥Ûconych ze sobπ (zw≥aszcza na tle úwiatopoglπdowym) pracownikÛw oúrodka w Yverdon, to trudno jest sobie wyobraziÊ, by zezwolili na powierzenie odpowiedzialnych funk- cji jednemu z wychowankÛw. Poza tym H.L.D. Rivail, jako praktykujπ- cy katolik, czÍsto by≥ w protestanckim úrodowisku naraøony na przejawy niechÍci. Rzutowa≥o to niewπtpliwie na jego sytuacjÍ w szkole, a takøe nie pozosta≥o bez wp≥ywu na charakter m≥odzieÒca i przyczyni≥o siÍ do ukszta≥towania jego g≥Íbokiego przekonania o potrzebie tolerancji. Trudno powiedzieÊ, co siÍ dzia≥o z H.L.D. Rivailem w latach 1818- 1822. H. Sausse opierajπc siÍ na deklaracji P.G. Leymeriego, stwierdza, øe interesujπc siÍ fizykπ, chemiπ, geologiπ i biologiπ, wybra≥ w koÒcu studia medyczne na Wydziale Lekarskim uniwersytetu w Lyonie, gdzie uzyska≥ doktorat, otrzymujπc najwyøszπ notÍ za jego obronÍ. Biograf wspomina teø o dyplomie z prawa ó lecz informacji tej nie potwier- dzajπ øadne zachowane dokumenty. ByÊ moøe wiÍc H.L.D. Rivail udziela≥ siÍ nadal w Yverdon ó na przyk≥ad jako wychowawca, a wkrÛt- ce zapewne zosta≥ teø objÍty obowiπzkiem s≥uøby wojskowej. Kariera nauczycielska NajpÛüniej w styczniu 1823 roku H.L.D. Rivail przeprowadzi≥ siÍ do Paryøa, gdzie zaczπ≥ pracowaÊ jako nauczyciel oraz t≥umaczyÊ nie- miecko- i angielskojÍzyczne teksty. Dwa lata pÛüniej zosta≥ za≥oøycie- lem i dyrektorem szko≥y podstawowej, a w 1826 roku przy ulicy de S è vres π 35 za≥oøy≥ Instytut Rivail (zwany takøe Instytutem Technicz- nym) ó placÛwkÍ wychowawczπ zorganizowanπ na wzorach pestaloz- ziaÒskich. W tym celu wszed≥ w spÛ≥kÍ ze swym wujem, ktÛry wniÛs≥ kapita≥ konieczny do rozpoczÍcia dzia≥alnoúci. Jego uczniowie poza przedmiotami zawodowymi zajmowali siÍ naukami úcis≥ymi, literaturπ, sztukπ i wychowaniem fizycznym. Szko≥a ta dzia≥a≥a przez dziewiÍÊ 19 Przedmowa t≥umacza lat. Wuj by≥ jednak notorycznym hazardzistπ. Przegrawszy ogromne sumy w Spa i Aix-la-Chapelle, w koÒcu zmusi≥ siostrzeÒca do likwida- cji Instytutu. Po sprzedaøy majπtku wspÛlnicy uzyskali po czterdzieúci piÍÊ tysiÍcy frankÛw, jednak i te pieniπdze, powierzone jednemu z przyjaciÛ≥ ó handlowcowi, przepad≥y, gdy ten zbankrutowa≥. W úrodowisku literatÛw i wychowawcÛw, w ktÛrym siÍ obraca≥, H.L.D. Rivail pozna≥ pannÍ AmÈlie Gabrielle Boudet (1795-1883), tak- øe nauczycielkÍ. H. Sausse charakteryzuje jπ tak: ÑDrobna, dobrodusz- na, mi≥a i pociπgajπca, bogata jedynaczka, inteligentna i øywa, dziÍki swemu uúmiechowi i zaletom zosta≥a zauwaøona przez pana Rivaila, w ktÛrym pod postaciπ cz≥owieka weso≥ego i komunikatywnego do- strzega≥a wykszta≥conego oraz przyjaznego myúliciela, pe≥nego godno- úci i doúwiadczenia. (...) Panna AmÈlie Boudet by≥a wiÍc o dziewiÍÊ lat starsza od pana Rivaila, lecz z wyglπdu dawano jej dziesiÍÊ lat mniej, gdy 6 lutego 1832 roku w Paryøu podpisywali swÛj akt ma≥øeÒstwa: Hippolyte-LÈon-Denizard Rivail, szef Instytutu Technicznego, ulica de S è vres (Metoda Pestalozziego), syn Jean-Baptisteía Antoineía i pani Jeanne Duhamel, zamieszka≥ych w Ch‚teau-du-Loir, z AmÈlie-Gabriel- le Boudet, cÛrkπ Juliena Louisa i pani Julie-Louise Seigneat de Lacom- be, zamieszka≥ych w Paryøu, π 35, ulica de S è vresî. O ich poøyciu wiadomo bardzo niewiele. Biografowie i przyjaciele zgodnie zwracajπ jednak uwagÍ na wspÛ≥pracÍ ma≥øonkÛw w dzia≥alnoúci pedagogicznej i naukowej ó miÍdzy innymi w zak≥adzie wychowawczym dla dziew- czπt, kierowanym na przedmieúciach Paryøa przez paniπ Rivail. H.L.D. Rivail by≥ cz≥onkiem wielu towarzystw naukowych, wspÛ≥- pracownikiem rozmaitych instytucji i laureatem wielu nagrÛd. W roz- maitych ürÛd≥ach pojawiajπ siÍ nastÍpujπce: Akademia Przemys≥u Rolnictwa, Manufaktur i Handlu; Francuskie Towarzystwo Nauk Natu- ralnych; Francuskie Towarzystwo Powszechnej Statystyki; Instytut Hi- storii; Instytut Lingwistyczny; KrÛlewskie Towarzystwo Inicjatyw, Rolnictwa, Nauki, Literatury i Sztuk PiÍknych departamentu Ain; Pary- skie Towarzystwo Frenologiczne; Paryskie Towarzystwo Ubezpiecze- niowe SzefÛw InstytutÛw i MistrzÛw Pensji; Towarzystwo Edukacji Narodowej; Towarzystwo Gramatyczne; Towarzystwo Kszta≥cenia 20 KsiÍga DuchÛw Podstawowego; Towarzystwo Rozwoju Krajowego Przemys≥u; KrÛ- lewska Akademia w Arras. Ta ostatnia w 1831 roku uhonorowa≥a H.L.D. Rivaila pierwszπ nagrodπ za pracÍ konkursowπ: ÑJaki system kszta≥cenia najlepiej odpowiada potrzebom epoki?î. Wieczorami H.L.D. Rivail poúwiÍca≥ siÍ gramatyce, arytmetyce, stu- diom pedagogicznym i t≥umaczeniom prac naukowych. Jako lingwista biegle pos≥ugiwa≥ siÍ niemieckim, angielskim, holenderskim ó w rÛø- nym stopniu znajπc takøe ≥acinÍ, starofrancuski i kilka jÍzykÛw nowo- øytnych. We Francji by≥ uwaøany za jednego z lepszych wspÛ≥czesnych gramatykÛw. Opracowywa≥ takøe programy zajÍÊ dla uczniÛw i uczen- nic ze szkÛ≥ przedmieúcia Saint-Germain, w czym pomaga≥ mu s≥ynny David Eug è ne LÈvy-Alvares (1794-1870) ó pedagog i pisarz, zajmujπ- cy siÍ g≥Ûwnie kszta≥ceniem dziewczπt. W latach 1835-1840 H.L.D. Rivail organizowa≥ w swym domu bezp≥atne, cieszπce siÍ duøπ popular- noúciπ kursy chemii, fizyki, astronomii, anatomii porÛwnawczej. W la- tach 1843-48 urzπdza≥ teø bezp≥atne, dwutygodniowe kursy matematy- ki i astronomii, w ktÛrych brali udzia≥ nie tylko studenci, lecz takøe nauczyciele. Jego wspÛ≥pracownikiem i przyjacielem by≥ rÛwnieø Alexandre Boniface (1785 lub 1790-1841) ó pedagog i gramatyk, cz≥onek Akademii Francuskiej, twÛrca szko≥y podstawowej na przed- mieúciach Paryøa, takøe opartej na wzorach pestalozziaÒskich (A. Bo- niface by≥ jednym z wychowawcÛw w Yverdon i to jemu H.L.D. Rivail zadedykowa≥ swπ pierwszπ ksiπøkÍ dydaktycznπ). Po zamkniÍciu Instytutu H.L.D. Rivail utrzymywa≥ siÍ z prowadze- nia ksiπg rachunkowych trzech przedsiÍbiorcÛw, co dawa≥o mu roczne przychody w wysokoúci siedmiu tysiÍcy frankÛw. W 1848 roku zosta≥ wyk≥adowcπ w Liceum Polimatycznym, gdzie prowadzi≥ zajÍcia z fi- zjologii, astronomii, chemii i fizyki. Z posady tej zrezygnowa≥ jednak po dwÛch latach, nie mogπc znieúÊ nieustannie zmieniajπcych siÍ wa- runkÛw pracy i fatalnej atmosfery panujπcej we francuskim systemie publicznej oúwiaty, wskutek rozgrywek zwalczajπcych siÍ stronnictw politycznych i úwiatopoglπdowych. Od tej pory jego czas wype≥nia≥y przede wszystkim badania naukowe i pisarstwo. WúrÛd og≥oszonych drukiem prac H.L.D. Rivaila, publikowanych od 1823 roku g≥Ûwnie