گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 1 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 2 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 3 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 4 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 5 حکومەتی هەرێمی کوردستان وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی دەستەی کوردستانی بۆ دیراساتی ستراتییجی و توێژیینەوەی زانستی )JKSS گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی ( (گۆڤاری زانستە کۆمەڵایەتییەکان) Journal of Kurdistani Strategic for Strategic Studies ) Social Science journal ( گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 6 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 7 سەرنووسەر پرۆفیسۆر پۆڵا خانەقا سکرتێری نووسیین پرۆفیسۆری یاریدەدەر دکتۆر رزگار ئاغا دەستەی نووسەران زانکۆی سلێمانی پ طە صالح امین اغا زانکۆی گەرمیان پ عزالدین جمعة دەروێش زانکۆی سلێمانی پ هۆشەنگ فاروق زانکۆی هەڵەبجە پ ی د هێمن عبداللە زانکۆی جیهان پ ی د ئومێد رەفیق فتاح زانکۆی پۆلیتەکنیکی سلێمانی پ ی د هێرش رەسوڵ دەستەی راوێژکاران زانکۆی کۆیە پ لطیف محمد حسن زانکۆی راپەڕین موفق خالد ابراهیم پ ی د زانکۆی سلێمانی پ ی د شیروان عمر رشید زانکۆی سلێمانی عدنان عبدالرحمن پ ی د زانکۆی سلێمانی پ ی د حسێن شفیق شوانی زانکۆی سلێمانی پ ی د عوسمان عەبدول زانکۆی سلێمانی پ ی د پاڤێ جمیل احمد دەستەی بەڕێوەبردن دەستەی کوردستانیی بڕیار حسن احمد د دەستەی کوردستانیی م ی شۆخان عبداللە دەستەی کوردستانیی م ی تریفە محمد احمد دەستەی کوردستانیی تەحسین تۆفیق دەستەی کوردستانیی هەڵکەوت حەمید ناونیشان: دەستەی کوردستانی بۆ دیراساتی ستراتییجی و توێژیینەوەی زانستی - سلێمانی - قڕگە - شەقامی گوڵان - نزیک نەخۆشخانەی شۆڕش ئیمەیل: ژ.ت : journals@kissr.edu.iq 07701555569 )JKSS گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی ( (گۆڤاری زانستە کۆمەڵایەتییەکان) دەستەی کوردستانی بۆ دیراساتی ستراتییجی و توێژیینەوەی زانستی ساڵی: 2021 ژمارە: 8 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 8 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 9 لەم ژمارەیەدا: ) 9( ......................................................................................................................................................ناساندنێک -1 2- تێگەیشتن لە گۆڕانی کۆمەڵایەتی، لە ڕوانگەی تیۆرییە کۆمەڵناسییەکانەوە توێژینه وهیهكی تیۆری ) 15(.............. محمد شوانی شیكاریه ..............................................م ی دڵشاد سیامهند شیراوی - پ ی د ) 37(........... . د هیوا کەریم حسین .............. 3- بونیادی هونەریی (نووسین بە ئاوی خۆڵەمێش)ی شێرکۆ بێکەس 4- شیكردنه وهی شوێنی ژاوهژاوی مۆلیده ئههلییهكانی شاری رواندز به بهكارهێنانی سیستهمی زانیاریی ) هەنارەیی..............(53 ) ........................ د پاکیزە عزیز سعید - م ی رزگار محمد عوسمان GIS جوگرافیایی ( ) 75(............ تریفە محەمەد ئەحمەد 5- کات و شوێن لە چەند چیرۆکێکی (تیڕۆژ)ی حەمەکەریم عارف دا ..........م ی ) نیاز عزالدین محمد - پ ی د عالیە فرج مصطفى...(91 لە دەوڵەتى تازەپێگەیشتوودا ...... م ی 6- بەشاریبوون 7- ئاستهنگه ئابوورييهكانى گهشهسه ندنى كولتووریی ..................................................................................... ) یوسف حسن حسین - پ ی د عبدالله خورشيد عبدالله............(103 م ی.................................................... ) 8- ڕوانگە ئەستێرەناسییەکەی گوندی گڕاو ................................... د رزگار عبدالكريم عبدللە.............(131 ) شيلان محمد شريف..................(149 9- المساهمة التبعية في الجرائم الدولية ......................................... د 10- طرق تمويل البنوك التجارية التقليدية والإسلامية للاستثمار والفرق بين الربح والفوائد ...................... ) خوشى عثمان عبداللطيف.................(171 م م ................................................................................................... ) 11- ڕێنمایییەكان بۆ بڵاوكردنەوەی توێژینەوە لە «گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی».........(195 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 10 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 11 ) تایبــەت بــە زانســتە مرۆڤایەتییــەکان، JKSS گۆڤــاری کوردســتانیی بــۆ لێکۆڵیینــەوەی ســتراتییجیی ( گۆڤارێکــی ســەربەخۆی دەســتەی کوردســتانیی بــۆ دیراســاتی ســتراتییجیی و توێژیینــەوەی زانســتییە، وەک درێژەپێــدەری «گۆڤــاری ئەکادیمیانــی کوردســتان» لــە رابــردوودا هەتــا ژمــارە (7) بــە هاوبەشــی گۆڤارێکــی وەرزانــەی JKSS لەتــەک رێکخــراوی ئەکادیمیــای کوردســتان دەرچــووە. گۆڤــاری پێداچوونــەوەی هەڵســەنگێنراوە، بــە زمانەکانــی کوردیــی و عەرەبیــی و فارســیی و ئینگلییزیــی لــە باشــتریین توێژیینــەوە و JKSS شــێوەی چاپکــراو و ئەلیکترۆنیــی دا بــڵاو ئەبێـــتەوە. گۆڤــاری لێکۆڵیینــەوەی ســتراتییجیی بڵاوئەکاتــەوە لــە بــوارە جیاجیاکانــی زانســتە مرۆڤایەتییــەکان، پــێ بەپێــی رەســەنایەتی و گرنگیــی و کاریگەریــی و بایەخــی پســپۆڕییە تایبەتەکانــە. دەربەســتی وادە و، ئاســانیی گەیانــدن و، رەســەنایەتیی و، دەرئەنجامــە ناوازەکانیەتیــی. هەمــوو گۆڕانکارییــە هەنووکەییــەکان و لێکدانــەوە و شــرۆڤە ناوخۆیــی و دەرەکییــەکان بەردەســت ئــەکات، کــە مایــەی ســەرقاڵیی و جەنجاڵیــی هزریــی توێژەرەکانــە لــە نــاوەوە و دەرەوەی هەرێمــی کوردســتان. ئامانجــی ســەرەکی گۆڤارەکــە: یەکــەم، پێشــەنگییکردنی توێژیینــەوەی ســتراتییجییە لــە کوردســتان و، رەخســاندنی پانتاییەکــی فراوانــی شــرۆڤە و بــە بایەخــە بــۆ ئەکادیمیاییــەکان و توێــژەران. شــان گەیاندنــی زانیاریــی بەشــانی توێژیینــەوە بــۆ کەرتــی گشــتیی حوکوومــەت و کەرتــی تایبــەت، لــە و، مشــت و مــڕی ئەکادیمیایــی و، هــزری نــوێ و، بۆچوونــی رەخنەیــی، لــە زووترییــن هــەل دا لــە بوارەکانــی زانســتە مرۆڤایەتییــەکان، کــە بوارەکانــی سیاســەت، ئابووریــی، کارگێڕیــی، کۆمەڵناســیی، دەروونناســیی، راگەیانــدن، ژنناســیی، توندوتیژیــی، تیــرۆر، کۆمەڵگــەی مەدەنیــی، فەلســەفە، مێــژوو، جوگرافیــا، دیموکراســیی و مافــی مــرۆڤ، هتــد.. ئەگرێتــەوە. دووەمیــش، دڵنیابوونــە، لــە گشــتاندن و گەیشــتنی دەرەئەنجامــی توێژیینەوەکانــە بــۆ رای گشــتیی لــە پەرۆشــەکانی زانســتی مرۆڤایەتیــی و سیاســییەکان لــە هــەر کوێیــەک لاى لــە جیهــان دا، بــە شــێوازێکی ســەردەمانە کــە پڕاوپــڕی بایەخــە زانســتیی و رۆشــنبیریی و ژیارییەکانــی کۆمەڵگــە و ناوەنــدە زانســتییەکان بێـــت. گۆڤارەکــە، پێداگییریــی ئــەکات لەســەر نوێترییــن توێژیینــەوە کــە پێشــتر لــە هییــچ گۆڤــار و چاپکراوێکی تــردا بڵاونەکرابێتــەوە و، بەپێــی مــەرج و تایبەتمەندیــی و ســتاندەردەکانی دەســتەی کوردســتانیی نووســرابن. گۆڤــاری کوردســتانی بــۆ لێکۆڵیینــەوەی ســتراتییجیی لــە لایــەن وەزارەتــی خوێندنــی بــاڵا و توێژینــەوەی زانســتی هەرێمــی کوردســتانی رێپێــدراوە و، وەک گۆڤارێکــی ئەکادیمیایــی باوەڕپێکــراو 2020ی بەڕێوەبەرایەتــی کاروبــاری زانســتیی / 8 / دانــی پێدانــراوە بەپێــی نووســراوی ژ 6497 لــە 9 فەرمانگــەی توێژینــەوەی و پەرەپێدانــی وەزارەتــی خوێنندنــی بــاڵا. سکرتێری نووسین پ ی د رزگار ئاغا ناساندێک گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 12 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 13 مجلــة الكوردســتاني للدراســات الاســراتيجية الخاصــة بالدراســات الإنســانية، مجلــة دوريــة فصليــة تصــدر باللغــات الكورديــة و العربيــة و الفارســية و الانجليزيــة، تـُــعنَى بنــر أهم البحوث و الدراســات الاســراتيجية في شــتى حقول العلوم الإنســانية ذات الأصالــة والأهميــة والفاعليــة و التأثــر في التخصصــات الدقيقــة، مــع الحــرص عــى الالتــزام بالمواعيــد، و تيســر التواصــل العلمــي، و المواضيــع القيمــة، و نتائجهــا المتميــزة العاليــة؛ و هــي تواكــب التطــورات الآنيــة، و تقــدم كل مــا يلبــي طموحــات الباحثــن مــن التحليــات والتفســرات العلميــة داخــل الإقليــم وخارجهــا. للمجلــة أهــداف رئيســة، الأول: ريــادة الأبحــاث الاســراتيجية في كوردســتان، و خلــق مســاحات شاســعة مــن التحليــات العلميــة التــي تهــم الأكاديميــن و الباحثــن في الدراســات الإنســانية، و دعــم القطاعــن العــام الحكومــي و الخــاص بالأبحــاث العلميــة، فضــا ً عــن رفدهــم بالمعــارف العلميــة، و النقــاش الأكاديمــيّ ، و الفكــر النــرّ ، و النقــد البَنـّــاء، في كل الفــرص المواتيــة، في حقــول العلــوم الإنســانية كلهــا، في السياســة، و الاقتصــاد، و الإدارة، و علــم الاجتــاع، و علــم النفــس، و الإعــام، و حقــوق المــرأة، و العنــف و الإرهــاب، و المجتمــع المــدني، و الفلســفة، و التاريــخ، و الجغرافيــا، و الديمقراطيــة، و حقــوق الإنســان، و غرهــا. والثــاني: التأكــد مــن تعميــم المعرفــة، ووصــول نتائــج البحــوث والدراســات لــرأي عامــة القــراء باللغــات الكورديــة و العربيــة اينــا كانــوا في هــذا العــالم، بأســلوب عــري قوامــه تحقيــق مــا تطمــح إليــه المراكــز العلميــة والبحثيــة مــن جديــد العلــم والثقافــة والمعرفــة الحضاريــة. المجلــة تقبــل الأبحــاث غــر المطروقــة والمبحوثــة التــي لم تنــر مــن قبــل في المجــات والمطبوعــات والمواقــع الأخــرى، مراعيــا ً الــروط والضوابــط التــي تبناهــا الهيئــة الكوردســتانية للدراســات. مجلــة الكوردســتاني للدراســات الاســراتيجية مجــازة مــن قبــل وزارة التعليــم العــالي والبحــث العلمــي في إقليــم 2020) الصــادر مــن / 8 / كوردســتان، ومعرفــة بهــا كمجلــة علميــة أكاديميــة محكمــة، بحســب الكتــاب المرقــم ( 6497 في 9 مديريــة الشــؤون العلميــة /دائــرة البحــوث والتطويــر في وزارة التعليــم العــالي والبحــث العلمي/إقليــم كوردســتان. تعريف بالمجلة گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 14 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 15 The Kurdistani Journal of Strategic Studies for Humanitarian Studies is a quarterly journal published in the Kurdish, Arabic, Persian and English languages, concerned with publishing the most important research and strategic studies in various fields of human sciences of originality, importance, effectiveness and influence in subspecialties, while being keen to adhere to dead - lines, facilitate scientific communication, and valuable topics and its high outstanding results; It keeps pace with current developments, and provides everything that meets the aspirations of researchers in terms of scientific analyzes and interpretations inside and outside the region. The journal has main objectives, the first: pioneering strategic research in Kurdistan, creating vast areas of scientific analysis of interest to academics and researchers in human studies, and supporting the public and private sectors in scientific research, as well as providing them with scientific knowledge, academic debate, enlightening thought, and constructive criticism, in all the favorable opportunities, in all fields of the human sciences, in politics, economics, man - agement, sociology, psychology, media, women›s rights, violence and terrorism, civil society, philosophy, history, geography, democracy, human rights, and others. The second: Ensuring that knowledge is disseminated, and that the results of research and studies reach the opinion of the general readers in the Kurdish and Arabic languages wherever they are in this world, in a modern way based on achieving what the scientific and research centers aspire to, a new in science, culture and civilized knowledge. The journal accepts unreported and researched papers that have not been previously pub- lished in journals, publications and other websites, taking into account the conditions and regulations adopted by the KISSR. The Kurdistan Journal of Strategic Studies is licensed by the Ministry of Higher Education and Scientific Research in the Kurdistan Region, and recognized as a refereed academic scientific journal, according to the approval letter numbered (6497 on 8/9/2020) issued by the Directo - rate of Scientific Affairs / Department of Research and Development in the Ministry of Higher Education and Scientific Research /Kurdistan Region. Introduction to the Journal گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 16 گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 17 دڵشاد سیامهند شیراوی م ی رێمی كوردستان بهشی كۆمهڵناسی، كۆلێژی ئهدهبیات، زانكۆی سهڵاحهدین، هه email: dilshad.sherawy@su.edu.krd محمد شوانی پ ی د بهشی كۆمهڵناسی، كۆلێژی ئهدهبیات، زانكۆی سهڵاحهدین، ههرێمی كوردستان su.edu.krd@email: mohammed.mohammed2 تێگەیشتن لە گۆڕانی کۆمەڵایەتی، لە ڕوانگەی تیۆرییە کۆمەڵناسییەکانەوە توێژینه وه یهكی تیۆری شیكاریه پوختهیتوێژینهوه بابهتــی گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی بابهتێكــی گرنگــی نێــو زانســتی كۆمهڵناســیه. لهلایــهك، لــه ســهرهتایه كانی كۆمهڵناســی لهلایــهن كۆمهڵناســی فهڕهنســی ئۆگســت كۆنــت تاكــو ئهمــڕۆ، لێكۆلینــه وه لــه بونیاتنانــی بابهتــی گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی كــراوه، لهلایهكــی دیكــهوه گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی لــه ههمــوو كۆمهڵگهكانــدا ڕوودهدات، هیــچ كۆمهڵگهیــهك نیــه جێگیربــێ و گــۆڕان تێــدا ڕوونــهدات. لــه چوارچێــوهی توێژینه وهكانیانــدا، زانــا كۆمهڵناســهكان، ههوڵیانــداوه هۆكارهكانــی گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی دهستیشــانبكهن، لهوانــه بهشــێك پێیــان وایــه گــۆڕان بــه هــۆی حزبــی سیاســی، كولتــوور، ژینگــه، چاڵاكــی مــرۆڤ، پێشــكهوتنی تهكنهلۆژیــا تــا دهگاتــه شــهڕوداگیركاری ڕوودهدات. لــهم توێژینهوهیــهدا، تیشــك خراوهتــه ســهر پێنــج ڕوانگــهی تیــۆری ســهباره ت بــه بابهتــی گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی كــه بریتیــن لــه تیــۆری گهشهســهندن، ئه ركگهرایــی، ملمانــێ، دهروونــی كۆمهڵایهتــی و بازنهیــی. لهگــهل لێكدانــهوهی ڕوانگــهی ئــهم تیۆرانــه لهبــارهی گۆڕانــی كۆمهڵایهتیــه وه، توێــژهر ههوڵیــداوه ئامــاژه بــه گرنگریــن ئــه و كۆمهڵناســانه بــكات، كــه جــێ ده ســتیان لــه م بــواره دا دیــار و بهرجهســتهیه . بــه شــێوهیهكی تیۆریانــه، ئــهم توێژینهوهیــه لهپــاڵ شــیكردنهوهی تیــۆركان، ههوڵیــداوه ئامــاژه بــه فاكتهرهكانــی گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی بــكات و دواتــر دهرئهنجامهكانــی بخاتــهڕوو. كلیلــه وشــهكان: گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی، تیۆرهكانــی كۆمهڵناســی، گه شهســهندنی كۆمهڵایهتــی، ملمانێــی كلیلــه وشــهكان: گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی، تیۆرهكانــی كۆمهڵناســی، گه شهســهندنی كۆمهڵایهتــی، ملمانێــی كۆمه ڵایه تــی كۆمه ڵایه تــی گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 18 1 .پێشهكی: گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی بابهتێكــی گرنگــی زانســتی كۆمهڵناســیه كــه چهنــدان توێژینــهوهی زانســتی لهبــارهوه كــراون. زانایهكانــی ئــهم بــواره وایــان دانــاوه كــه كۆمهڵگهیــهك نیــه جێگیربــێ و گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی تێــدا ڕوونــهدات. لــه كۆمهڵگهیهكــدا، هــهم بوارهكانــی پهیوهندیــدار بــه لایهنــی مهعریفــی و هــهم پهیوهندیــدار بهلایهنــی مــادی بــهردهوام لهگۆڕانــدان. كۆمهڵگــه، لــه ئاســتی تــاك و گروپــهكان دهگــۆڕێ و شــێوازی بیركردنــهوه و ڕهفتاركردنیــان جێگیــر نیــه ههمیشــه لــه گۆڕانــدان. بــۆ نموونــه تاكــهكان دهگۆرێــن لــه ڕووی تهمــهن، بڕوانامــه، فراوانبوونــی زانیــاری، بــاری كۆمهڵایهتــی و سیاســی و ئابــووری، بیركردنــه وه و هیوایــهت. ههرچــی دهربــارهی گروپهكانــه، گۆڕانــكاری لــه ژمارهیــان، هیوایــهت و ئامانجیــان، بهرنامــهو پڕۆژهكانیــان ڕوودهدهن. ئهمانــه و تــهواوی سیســته مه كۆمهلایهتــی و سیاســی و ئابووریــهكان هتــد بــهردهوام لــه گۆڕانــدان. كــۆی گشــتی ئــهو گۆڕانكاریانــهی لــه ئاســتی تــاك و گــروپ و سیســته مهكان ڕوودهدهن دهچنــه چوارچێــوهی بابهتــی گۆڕانــی كۆمهلایهتیــهوه. كاتێــك كــه گۆڕانــی كۆمهلایهتــی لــه كۆمهڵگهكــدا ڕوودهدات، لــه چهنــدان ڕووهوه ههســتی پێدهكرێــت. بــۆ نموونــه، پێكهاتــه كۆمهڵایهتیــهكان ههندێكیــان بهشــێوهیهكی خێــرا و ههندێكیــان بــه هێواشــی دهگۆڕێــن. ئــه م گۆڕانانــه لهوانهیــه ڕووداوی گــهورهی سیاســی بــن كــه لــه ڕۆژێكــدا بــه چــاو دهبینرێنــن وه كــو گۆرینــی سیســته می وولاتێــك چ بــه هــۆی داگیــركاری یــان ههڵوهشــاندنه وهی سیســته مه كه له ناوهخــۆدا بــهڵام ههندێــك گۆڕانــكاری هــه ن لهوانهیــه چهنــدان ســال بخایهنێــت لهوانــه سیســتهمی پــهروهرده یــان گــۆڕان لــه كولتــوری كۆمهڵگهیهكــدا. لــهم نێــوهدا، ســابیت ئامــاژه بــۆ ئــه وهدهكات كــه ”نهریــت و دهزگا كۆنــهكان تێكدهشــكێن و ههڵدهوهشــێنهوه، پهیوهنــدی خوێنــی و خزمایهتــی بــهره و كهمبوونــه وه دهچــن وخهلكــی گونــدهكان لــه شــارهكان نیشــتهجێ دهبــن... ,Sabet ئــهم گۆڕانانــه كاریگهریــان لهســهر پهیوهندیــه كۆمهڵایهتیــهكان و پێكهاتــه كۆمهڵایهتیــهكان دهبــێ“ ( 1996: 241). ههمــوو كۆمهڵگــه ڕۆژئاواییــهكان وكۆمهڵگهكانــی دیكــهی جیهــان، نموونــهی ئــهم گۆڕانكاریانــهن. لهگــه ل ئهمانه شــدا، هه رێمــی كوردســتان یهكێكــه لــه و نموونــه بهرجهســتانه ی كــه گۆڕانــی كۆمهلایه تــی تێــدا بهدیدهكرێــت لــه ههریهكــه لــه بــواری سیاســی، ئابــووری، كۆمهڵایهتــی، پهروهردهیــی و كولتــوری. بــۆ نموونــه، لــه بــواری سیاســی، بــه تێبهڕبوونــی كات، پارتــی سیاســی زیاتــر دروســتكراون، دهســتكاری كابینهكانــی حكومهتكــراون و كابینــهی دیكــه دروســتكراون و دهســتكاری شــێوهی كاری پهڕڵهمانــی و حكومهتــداری كــراوه. لهبــهر گرنگــی بابهتــی گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی، كۆمهڵێــك لــه كۆمهڵناســهكان لــه چوارچێــوهی تیۆرهكانــی كۆمهڵناســیدا، ههوڵهكانیــان بــۆ لێكدانــه وه و شــیكردنه وهی گــۆڕان چركردۆتــه وه و چهنــدان لێكۆلینهوهیــان ئهنجامــداوه. كاری ئــه م كۆمهڵناســانه لــه چوارچێــوهی تیــۆره جیــا جیاكانــی كۆمهڵناســی بهرجهســته و دیــاره. لــه نێــوان ئــه م كۆمهڵناســانهدا جــۆره دابهشــكاریهك ههیــه كــه هــهر تیۆرێــك ڕوانگهیهكــی جیــا جیایــی لهخۆگرتــووه بــۆ لێكدانــهوهی بابهتــی گۆڕانــكاری لــه كۆمهڵگهكانــدا. بــۆ نموونــه، ڕوانگــهی تیــۆری ملمانــێ پێیوایــه، گــۆڕان بههــۆی ملمانێــی نێــوان گروپــه سیاســیهكان دروســتدهبێ بــهڵام ڕوانگــهی تیــۆری دهروونی-كۆمهڵایهتــی وای دانــاوه كــه كهســایهتیه كان دهتوانــن گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی دروســت بكــهن. بۆیــه، گرفتــی ئــهم توێژینهوهیــه بریتییــه لــه زانینــی ڕوانگــهی تیۆرهكانــی كۆمهڵناســی لهبــارهی گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی. لــهم توێژینهوهیــهدا، تیشــك دهخرێتــه ســهر ڕوانگــهی پێنــج لــه ســهرهكیرین تیــۆر لــه بــارهی گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی لــه كۆمهڵناســیدا لهگــهل ئامــاژهدان بــه تێروانینــی گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 19 دیارتریــن زانــا كۆمهڵناســهكان لــه چوارچێــوهی هــهر یهكــه لــهم تیۆرانــهدا كــه بریتیــن لــه تیــۆری گهشهســهندن، ئهركگهرایــی، ملمانــێ، دهروونــی كۆمهڵایهتــی و بازنهیــی. لهگــهل ئهمانهشــدا، ئامانجــی ئــهم توێژینهوهیــه بریتیــه لــه دیاریكردنــی بنهمــای ئــهم تیۆرانــه وه و بهراوردكردنــی ڕوانگــهی كۆمهڵناســان لــه بــارهی چۆنیهتــی دروســتبوونی گۆڕانــهكان لــه كۆمهلگــهدا لهگــهل دهســت نیشــان كردنــی ئــهو بوارانــهی كــه لــه ههریــهك لــهم تیۆرانــه پشــتگوێ خــراون. لــه كۆتــای ئــهم توێژینه وهیــهدا، بــه پشتبهســن بــهم شــیكاریانه، ئامــاژه بــه دهرئهنجامــهكان دهكرێــت. 2. سەرەتایەک لهبارهی گۆڕانی كۆمهڵایهتی و هۆكاره كانی: كاتێــك گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی لــه كۆمهڵگهیهكــدا ڕوودهدات، دهزگا كۆمهڵایهتیــهكان و تــهواوی دانیشــتوانی كۆمهڵگهیــهك دهگرێتــه وه. ئــهم گۆڕانانــه گــهوره ن و كۆمهڵێــك هــۆكار وپالنــهر ڕۆڵ دهبینــن لــه دروســتبوونیان. (نییــز) ئامــاژه بــۆ ئــه وه دهكات ”ســهرچاوهكانی دروســتكردنی گــۆڕان لــه ناوهخــۆ و دهرهوه ی كۆمهڵگهیهكــهدا “ )237 :1963. ئــهو فاكتــهره دهرهكیانــهی كۆمهڵگهیــهك دهگــۆڕن دهكرێــت شــهڕ و داگیــركاری ,Kenneth هــهن( بێــت یاخــود جیهانگیــری و ملمانــێ ئابــووری بێــت لهگــهل زۆر هــۆكاری دیكــهی پهیوهســت بــه كولتــور و شــێوازی ژیانــی كۆمهڵایهتــی. لــه ناوهخــۆدا، تــاك، گروپــه جیــا جیــاكان، شۆرشــهكان، ههڵبژاردنــه پهرلهمانیــهكان، ئابــووری و زۆر هــۆكاری دیكــه گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی دروســتده كهن. لــه هــهردووك بــهرهی ناوهخــۆ و دهرهكیــدا، چاڵاكیهكانــی مــرۆڤ ڕۆلــی ســهرهكی لــه دروســتكردنی گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی دهبینــن. لهپــاڵ ئهمانهشــدا، كۆمهڵێــك هــۆكار و ڕووداوی سروشــتی وهكــو لافــاو، زهمینلــهرزه و وشكهســاڵی هتــد گــۆڕان لــه كۆمهڵگهكانــدا دروســتده كه ن. گۆڕانــی کۆمەڵایەتــی بابەتێکــی فراوانــە و لهلایــه ن كۆمهڵناســانه وه پێناســەی زۆری بــۆ کــراوە. بــە گوێــرەی ئەنتۆنــی ) یاخــود social group گێدنــز، گۆڕانــی کۆمەڵایەتــی ئــەو گۆڕانانــەن لــە ”پێكهاتــهی گروپێکــی کۆمەڵایەتــی ( 2009: 1132). ئــەم پیناســەیە بونیــاد یــان ,Giddens ) ڕوودەدەن“ ( social structure پێكهاتهیهكــی کۆمەڵگــه ( پێکهاتــە بــە ناوەنــدی گــۆڕان یــان ئــەو شــوێنەی کــە دەشــێ گۆڕانــی تێــدا ڕووبــدات دادەنێــت. لێــرەدا، ئــەوەی بایەخــی پێــدراوە كــه داینهمــۆ یــان ئــهو شــوێنهی كــه گۆڕانــی تێــدا ڕوودهدات بریتیــه لــه پێكهاتــهی گروپــە جیــا جیاکانــی کۆمەڵایەتــی یاخــود گــۆڕان لــه بونیــاده کۆمەڵایەتیــهكان. بــهڵام بــە گوێــرەی فەرهەنگــی كۆمهڵناســی کامبرێــج، گۆڕانــی 2006: 561)). بــه گوێــرهی ئــهم پێناســهیه ,Turner کۆمەڵایەتــی لــە ”هەمــوو بــوار و ئاســتێكی کۆمەڵگــه ڕوودەدات“ ) micro level گۆڕانــه كۆمهڵایهتیــهكان لــه ههمــوو بوارهكانــی نێــو كۆمهڵگهیــهك ڕوودهدان كــه ئاســتی بچــووك ( )ی کــە کۆمەڵگایهكانیــش دهگرێتــه وه. macro level و ئاســتی گــهوره ( لــه چوارچێــوهی زانســتی كۆمهڵناســیدا، كۆمهڵێــك زانــای ئــهم بــواره ، ههوڵیانــداوه دهستنیشــانی هۆكارهكانــی گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی بكــهن. یهكێــك لــهم كۆمهڵناســانه (ئانتۆنــی گیدنــز)ه كــه كۆمهڵێــك لــه هــۆكاره ســهرهكیه كانی گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی دهســت نیشــان كــردوون لهوانــه ”هــۆكاری كولتــوری، ژینگهیــی، پارتــی سیاســی، ئابــووری 2009:122-125). كاتێــك كــه كولتــور دهبێتــه هــۆی گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی، مانــای ئــهوه ,Giddens و داهێنــان“ ( دهدات خــودی كولتــوره گــۆڕاوه بۆیــه گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی دروســتكردووه لــه كۆمهڵگهیهكــدا. گۆڕانــی كولتــوری لــه زۆربــهی كۆمهڵگهكانــدا، هێــواش ولهســهرهخۆیه بــهڵام كاریگــهره چونكــه كۆمهڵگهیهكــه زۆر جیاوازتــر لــه پێشــان دهگۆڕێــت. بــۆ نموونــه ڕهی ئامــاژهی بــۆ ئــه وه كــردووه گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی بریتیــه لــهو ”گۆڕانانــهی 1968: 188). بێجگــه لهمانــهش، كاتێــك كــه كولتــور ,Rae بهســهر نهریــت و یاســا كۆمهڵایهتیهكانــدا دێــت“ ( گۆڤاری کوردستانیی بۆ لێکۆڵیینەوەی ستراتییجیی 20 دهگۆڕدرێــت كــۆی ژیانــی كۆمهڵگهكــه دهگۆڕێــت نــهك بــه تهنهــا نهریــت ویاســا كۆمهڵایهتیــهكان بهڵكــو شــێوازی پــهروهرده كــردن، ئاخافــن، سیاســهتكردن، بازرگانیكــردن، خــواردن وههتــا جــل وبــهرگ پۆشــین و بهكارهێنانــی ,Vago كهره ســتهكانی ڕۆژانــه دهگۆڕێــن. لــه ئێســتادا، ”هــۆكاری ســهرهكی گۆڕانــی كولتــوری بریتیــه لــه جیهانگیــری“ ( 2003: 34). ههروهكــو چــۆن دهبینرێــت لــه زۆربــهی هــهره زۆری كۆمهڵگهكانــدا ئامرازهكانــی هاتووچــۆ، بیناســازی، كهرهســتهكانی ناومــال، كهرهســتهكانی فێروبــوون، ئامرازهكانــی پهیوهنــدی، بهكارهێنانــی تــۆره كۆمهڵایهتیــه كان و جــل و بهرگــی هاوشــێوه وهكــو یهكــن و لهیــهك دهچــن. ههرچهنــده ئــهم كۆمهڵناســانه شــیكردنهوهیان لــه بــارهی كۆمهڵگــه ڕۆژئاواییــهكان كــردووه بــهڵام كۆمهڵگــهی ههرێمــی كوردســتانیش نموونهیهكــه لــهو نموونانــهی كــه بههــۆی جیهانگیریــه وه گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی تێیــدا ڕوویــداوه و ههمــوو ئــه و لهیهكچوونانــهی كــه جیهانگیــری دروســت كــردوون تێیــدا بهدیدهكرێــت. ,Giddens ژینگــه یاخــود هــۆكاره ژینگهییــهكان ڕۆڵــی كاریگهرییــان ههیــه لــه دروســتكردنی گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی ( 2009). ئاشــكرایه، هــۆكاره ژینگهییهكیــان دهبنــه هــۆی كۆچكــردن، دروســتكردنی كارگــه و بازرگانــی نوێ، بهدهســتهێنانی بڕوانامــه، گــۆڕان و بهدهســتهێنانی پیشــه و كاری نــوێ لهگــهل ههبوونــی تهندروســتیهكی باشــر لــهو كۆمهلگهیــهی كــه كۆچــی بــۆ دهكــه ن. زیاتــر لهمانــه ش، زۆرجــار مرۆڤــه كان به هــۆی گۆڕانــی ئاوهــه وا، لافــاو، ووشكه ســاڵی و بومه لــهرزه خاكــی خۆیــان بهجــێ دێلــن و بــهرهو كۆمهڵگهیهكــی گونجاوتــر كــۆچ دهكــهن كــه لهوانهیــه گۆڕانكاریهكــی نه گهتیــڤ لــه كۆمهلگــهی خۆیــان دروســتبكهن. نموونــهی ئــهم جــۆره گۆڕانانــه، ووڵاتانــی كیشــوهری ئهفریقــان كــه بههــۆی ووشكهســاڵی و گۆڕانــی ئاوهــهوا پهنایــان بــۆ ووڵاتانــی دیكــه لهناویانــدا وڵاتانــی ڕۆژئاوایــی بــردووه كــه بــرهودان بــه كۆمه لگهكانیــان پشتگوێخســتووه. جیــا لهمانــهش، ههرێمــی كوردســتانیش نموونهیهكــی دیكــهی ئــهم گۆڕانهیــه كــه زۆربــهی جــار خه لكهكــهی ههوڵیــداوه ژینگهكــهی بگۆرێــت و بــهرهو ووڵاتانــی دیكــه كــۆچ بــكات؛ لــهم بارودۆخــهدا ژیانیــان گۆڕانــی بهســهردا هاتــووه بــهڵام كۆمه لگه كهیــان پشتگوێخســتووه. ههڵبهتــه نــهك تهنهــا ژینگــه سروشــتیه كه هــۆكار بــووه بهڵكــو ژینگــه ی سیاســی، ئابــووری و كۆمهڵایهتیهكــهش هــۆكاری دیكــه بــوون لــهم گۆڕانــهدا. بۆیــه بهشــێكی ئــهم شــیكردنهوانهی كۆمهڵناســه ڕۆژئاواییــهكان بــۆ كۆمهڵگــهی ههرێمــی كوردســتانیش گرنگــه بههــۆی ئــهم لێكچونانــهی ســهره وه . پارتــه سیساســیهكان فاكتهرێكــی دیكــهن بــۆ گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی. (گێدنیــز) ئامــاژه بــۆ ئــهوه دهكات كــه خواســتی ”خــود پێگهیانــدن، ههبوونــی ئــازادی، دادپــهروهری و یهكســانی و بهشــداری دیمۆكراتیانــه لــه سیاســهتدا، بهشــێوهیهكی بهرفــراوان دروســتكراوی دوو بــۆ ســێ ســهدهی ڕابــردوون و هــۆكار و پاڵنــهری گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی 2009:125). لــه چوارچێــوه ی كۆمهڵگهیهكــدا، پارتــه سیاســیهكان ڕۆڵــی كاریگــه ر ,Giddens و گۆڕانــی سیاســین“ ( دهگێــرن لــه دروســتكردنی گۆڕانــی كۆمهڵایهتــی، لهلایــهك لــه ڕێگــهی دروســتكردنی شۆرشــی چهكــداری دهتوانــن سیســتهم و سیاســهتی ووڵاتێــك بگــۆڕن لهلایهكــی دیكــه لــه ڕێگــهی بهشــداری دیمۆكراتیانــه لــه ههڵبژرادنهكانــدا دهتوانــن جومگــه ســهرهكیهكانی دهوڵــهت بهدهســتهوه بگــرن كــه ههریهكــه لــه گرتنهدهســتی دهســهڵاتی یاســادان، خزمه تگــوزاری، داهێنــان و بوجــه هتــد دهگرێته خــۆ. كاتێــك كــه پارتێكــی سیاســی ده نگــی زۆرینــه ی پهڕڵه مــان بهدهســتدێنێ، له ههمــان كاتــدا زۆرینــهی ڵیژنهكانــی پهڕڵهمانیــش ده باتــهوه. پــان و بهرنامهكانــی خــۆی لــه ڕێگــهی پهڕڵهمانــه وه دهكاتــه یاســا و بــۆ دهســهڵاتی جێبهجێــكار (حكومــهت) دهنێرێــت و جێبهجێیــان دهكات.