RAFAŁ OLSZANECKI PAWEŁ WOŁKOW JACEK JAWIEN LO MECHANIZMY | LEKI FARMAKOTERAPIA OPARTA NA FAKTACH prof. dr hab. n. med. Rafał Olszanecki dr n. med. Paweł Wołkow prof. dr hab. n. med. Jacek Jawień FARMAKOLOGIA MECHANIZMY | LEKI | FARMAKOTERAPIA OPARTA NA FAKTACH IOM 1 © Copyright by Wydawnictwo Naukowe PWN S.A., Warszawa 2023 Wszystkie prawa zastrzeżone. Przedruk 1 reprodukcja w jakiejkolwiek postac całości bądź części książki bez pisemnej zgody wydawcy są zabronione. Autorzy 1 Wydawnictwo dołożyli wszelkich starań, aby wybór 1 dawkowanie leków w tym opracowaniu były zgodne z aktualnym wskazania- mu 1 praktyką kliniczną. Mimo to, ze względu na stan wiedzy, zmiany regulacji prawnych 1 nieprzerwany napływ nowych wymków badań dotyczących podstawowych 1 niepożądanych działań leków, Czytelnik musi brać pod uwagę informacje zawarte w ulotce dołączonej do każ- dego opakowania, aby nie przeoczyć ewentualnych zmian we wskazaniach 1 dawkowaniu. Dotyczy to także specjalnych ostrzeżeń 1 środków ostrożności. Należy o tym pamiętać, zwłaszcza w przypadku nowych lub rzadko stosowanych substancji. Recenzent: prof. dr hab. n. med. Bogusław Okopień Wydawca: Marta Diana Rozwadowska Redaktor prowadzący: Barbara Nowak-Pacholczak Redaktor merytoryczny: Magdalena Mendys Producent: Anna Badura, Grzegorz Mosieniak Projekt okładki 1 stron tytułowych: Bożena Augustyn, Kinga Kuryło Projekt rycin: Bożena Augustyn, Kinga Kuryło Wydanie I, Warszawa 2023 PZWL PZWL Wydawnictwo Lekarskie ISBN 978-83-01-25047-0 (tom 1) ISBN 978-85-01-2322 7-6 (tom 1-2) DOI: https://dot.org/10.55271/2023.064 Wydawnictwo Naukowe PWN S.A. ul. G. Daimlera 2 02-460 Warszawa pwn.pl Księgarnia wysyłkowa: tel. 42 680 44 88; mfolinia: 801 335 53 88 e-mail: wysylkowawpzwl.pl Skład 1 łamanie: ZARYS, Agnieszka Sierakowska Druk 1 oprawa: OSDW Azymut Sp. zo.o. Informacje w sprawie współpracy reklamowej: BR.PZWLG pwn.pl SPIS ROZDZIAŁÓW tomu Część | | OGOLNE MECHANIZMY DZIAŁANIA LEKÓW 1. Farmakologia — definicja 1 rodzaje leków 2. Farmakodynanuka CzęśćII FARMAKOLOGIA PODSTAWOWA 3. Leki autonomicznego układu nerwowego 4 Farmakologia autakoicdlów 5. Immunofarmakologia Część III LEKI UŻYWANE W ZWALCZANIU INFEKCJI 6. Farmakobiologia mtekcji bakteryjnych 7. Środki odkażające 8. Leki przeciwbakteryjne 1przeaw drobnoustrojom atypowym 9. Leki przeciwwirusowe 10. Leki przeciwgrzybicze 11. Leki używane w zakażeniach pierwotniakami 12. Leki używane w zakażeniach robakami 3. Farmakologia w medycynie podróży Część IV FARMAKOLOGIA SCHORZEN UKŁADÓW I NARZĄDÓW 14. Leki obwodowego układu nerwowego 15. Leki ośrodkowego układu nerwowego 16. Leki wpływające na układ hormonalny SPIS ROZDZIAŁÓW tomu 2 Część IV FARMAKOLOGIA SCHORZ 17. 18. 19. 20. 21. 99 tych ZJ. 24. Leki układu oddechowego Leki układu pokarmowego Leki układu moczowego Leki używane w leczeniu miedokrwistości Farmakologia płytek krw1 Leki wpływające na krzepliwość krwi Leczenie krwią Leki układu krążenia Część V LEKI PRZECIWNOWOTWOROWE „. Farmakobiologia nowotworów Leki cytotoksyczne Leki hormonalne Leki biologiczne Szczepionki przeciwnowotworowe 1 terapie genowe Inne leki przeciwnowotworowe , Ogólne zasacly leczenia przeciwnowotworowego Chemoprewencja Część VI ELEMENTY FARMAKOLOGII KLINICZNEJ (w „9 (5 3 eg -N UKŁADÓW I NARZĄDÓW Powstawanie leków „Rola biologu molekularnej w powstawaniu nowych leków Farmakokmetyka 2 OG GI =] So BEES ÓG = Zmienność odpowiedzi na lek 1 mdywidualizacja terapu Farmakogenetyka 1 farmakogenomika Odmiennośa stosowania leków u osób starszych Odmiennośc stosowarmia leków u dziea Stosowanie leków w okresie ciąży 1 karmienia Dzialania niepożądane leków Interakcje leków Terapia monitorowana stężeniem leku w organizmie Część VII ELEMENTY TOKSYKOLOGII 4Ł. 45. Mechanizmy działania truazn na organizm Zarys postępowania w zatruciach Część VIII ZAGADNIENIA SZCZEGUŁUWE 40. +1. Leki stosowane w dermatologii Leki okulistyczne Farmakoterapia w położnictwie Witaminy, biopierwiastki 1imne suplementy diety Wybrane mformacje o preparatach ziołowych imnych związkach pochodzenia naturalnego Preparaty dostępne bez recepty — korzyści 1 zagrożenia Lek1 „sieroce” — stosowane w leczeniu chorób rzadkich Litestyle drugs oraz farmakologiczne aspekty dopingu w sporcie PRZEDMOWA „Należy dążyć do tego, aby książka była dostępna dla jej czytelników i nie obarczała ich nadmiernie. Wynika stąd koniecz- ność ograniczenia rozmiarów niniejszego podręcznika” pisał w maju 1954 roku, w przedmowie do swojego podręcznika, nestor polskiej farmakolognu — prof. Janusz Supniewski. Po niemal 100 latach ta myśl jest wciąż aktualna, jednak zadanie wydaje się coraz trudniejsze. Współcześnie, tak- że w zakresie fachowych informacji medycznych, cierpimy na przeładowanie mformacyjne 1nie wynika ono jedynie z gwałtownego postępu medycyny, ale także z codziennego nadmiaru informacji powtarzanej i zniekształcanej, o nie zawsze najwyższej wiarygodności. Wyzwaniem dla medyków staje się selekcja źródeł wiedzy 1 weryfikacja po- dawanych przez nie wiadomości, a koniecznością wyrobienie w sobie nawyku logicznego osadzenia podawanych in- formacji w wiedzy ogólnomedycznej i umiejętność krytycznego czytania podsumowań wyników badań klinicznych. Pisząc niniejszy podręcznik podjęliśmy się wyboru 1 zaprezentowania w pełnej, jednak w możliwie „nie obarcza- jącej czytelnika nadmiernie” formie najbardziej aktualnej wiedzy o lekach, kładąc nacisk na osadzenie ich działania w patomechanizmach chorób 1sprawdzonych danych z badań klinicznych — stąd podtytuł: Mechanizmy — Leki — Far- makologia oparta na faktach. O ile treści zawarte w książce dostosowano przede wszystkim do potrzeb programowych studiów na kierunku lekarskim, to rozszerzone omówienie zarówno podstaw farmakologn, jak też najważniejszych zagadnień z zakresu farmakologn klimicznej powinno odpowiadać potrzebom studentów większości kierunków medycznych 1 pokrew- nych, a także zachęcić do niniejszej książki wszystkie osoby zaimteresowane działaniem leków. Bardzo chcieliśmy, aby ten autorski podręcznik zachęcał do lektury także szatą graficzną, stąd obecność w na- szym zespole dwóch niezwykle utalentowanych 1 kreatywnych artystek: mgr Bożeny Augustyn 1 mgr Kingi Kuryło — twórczyń schematów 1 rysunków. Jesteśmy przekonani, że ich świeże spojrzenie na treści wizualne podręcznika ożywi go 1 ułatwi jego odbiór. Mamy głęboką nadzieję, że oddawany w ręce Czytelników podręcznik zostanie godnym następcą naszej, tak dobrze przyjętej Farmakologii pod redakcją R. Korbuta. Pozostajemy otwarci na wszelkie uwagi, które mogą się przyczynić do jego dalszego udoskonalenia w kolejnych wydaniach. dutorzy Katedra Farmakologu Wydział Lekarski Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum SPIS TREŚCI CZĘŚĆI Ogólne mechanizmy działania leków Rafał Oiszanecht, Jacek Jawteń l. FARMAKOLOGIA — DEFINCJA I RODZAJE LEKÓW — Rafal Olszanechi 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 15 2.1. 12 1-2 o br je to ro CZĘŚĆII Rodzaje leków Mechanizmy działania leków Stosowanie leków w lecznictwie Miejscowe 1 ogólne stosowanie leku Farmakoterapia oparta na faktach FARMAKODYNAMIKA — Jacek Jawteń Receptory 2.1.1. Regulacja receptorowa 2.1.2. Typy receptorów Bialka G 2.2.1. _ Receptory sprzężone z bralkami G (G protem-coupled-receptors, GPCR) Desensytyzacja (odwrażliwienie) receptorów związanych z białkiem G Cykliczny AMP jako wtórny przekaźnik Wapń jako „król wtórnych przekaźników” Wydzielanie mediatorów przez synapsę Botulina 2.6.1. Działanie toksyny botulinowej 2.6.2. Zastosowanie toksyny botulimowej w medycynie Tolerancja na leki Farmakologia podstawowa Jacek Jawtień, Rafat Olszanechi 3, LEKIAUTONOMICZNEGO UKŁADU NERWOWEGO — Jacek Jawteń 3.1. 3.2. 29) (29) Wprowadzenie Leki wpływające na przekaźnictwo cholinergiczne 3.2.1. Neurony cholinergiczne 1 adrenergiczne autonomicznego układu nerwowego 3.2.2. — Muskarynowe receptory cholinergiczne 3.2.3. — Leki działające na receptor mikotynowy Leki wpływające na złącze nerwowo-mięśniowe 3.3.1. Związki miedepolaryzujące 3.3.2. Związki depolarvzujące Leki wpływające na przekaźnictwo adrenergiczne Biosynteza amin katecholowych Receptory adrenergiczne MH LH HH Ha 0 00 (0 GO M CG GG 2 -— A -— GH 19 ro ro WG OI LO GM =] =1 LO LO 12 0 LU U 9 Gi jez) Leki sympatykomimetyczne Leki pobudzające receptory dopamimergiczne Leki o pośrednim działanmu sympatykomimetycznym Leki a-adrenolityczne 3.4.1. Selektywni antagonści receptorów al-adrenergicznych 3.4.8. 3.4.9. Leki sympatykolityczne Leki P-adrenoltyczne (p-blokerv) 4. FARMAKOLOGIA AUTAKOIDÓW - Jacek Jawteń, Rafał Olszanecki 4.1. 12. 4.8. 4.0. 4.10. 4.11. Definicja 1 podział autakordów — Jacek Jawteń Autakoidy aminowe — Jacek Jawień 4.2.1. Histamma 4.2.2. Serotomina Leki używane w leczeniu migreny — Jacek Jawień Autakoidy peptydowe — facek Jawień 4.4.1. Bradykmima 44.2. Angiotensyna 4.4.3. — Endoteliny Autakoidy purynowe — Jacek Jawteń Autakoicdy gazowe — „Jacek Jawień 4.6.1. Tlenek azotu 4.6.2. Tlenek węgla 4.6.3. — Srarkowodór Autakoidy lipidowe — Rafał Olszanechi 4.7.1. Czynnik aktywujący płytki krwi 4.7.2. — Eikozanoidy Niesteroidowe leki przeciwzapalne — Rafał Olszanechi 4.8.1. Mechanizm działania 4.8.2. Efekty klmiczne 4.8.3. Leki 4.8.4. Inne leki przeawbólowe 1 przeciwgorączkowe Zarys farmakoterapu bólu — Rafał Olszanechi Farmakoterapia reumatoidalnego zapalenia stawów — Rafał Olszanechi 4.10.1. Farmakobiologia RZS 4.10.2. Leki zmniejszające objawy choroby 4.10.5. 4.10.4. Leki modyfikujące przebieg choroby Nowe kierunki poszukiwań leków — leki biologiczne Farmakoterapia dny moczanowej — Rafał Olszanecha 4.11.1. Leczenie oswego napadu dny moczanowej 4.11.2. Leczenie przewlekłe - $ ro KS [5 05558 50 100 NIE U] SPiS TREŚCI 5. IMMUNOFARMAKOLOGIA — Rafał Olszanecha 105 5.1. Wprowadzenie 105 5.1.1. Ogólne mechanzmy działania leków mmmunosupresyjnych 1 immunostymulujących 103 5.1.2. Farmakobiologia układu immunologicznego 105 5.2. Leki immunosupresyjne 107 5.2.1. Leki cytotoksyczne 108 5.2.2. « Glikokortykosterordy 111 5.2.3. — Leki wiążące się z immunofilnami 111 5.2.4. - Przeawciała 1 mne leki przeawko antygenom limfocytów 115 5.2.5. Inhibitory współkstymulacji 118 5.2.6. Leki przeciwcytokimowe 120 5.2.7. - Leki hamujące układ dopełniacza 1układ kmm 124 5.2.8. Leki hamujące działanie szkodlwych przeciwciał 124 5.2.9. Przeawciała przeawko Rh(D) 125 5.2.10. Leki blokujące molekuły adhezyjne 125 5.2.11. Inne leki immunosupresyjne 126 5.3. Leki immunostymulujące 129 5.3.1. Interferony 150 5.3.2. Inne cytokmy 151 5.3.5. — Mielopoetyczne czynniki wzrostowe 152 5.5.4. — Przeciwciała 152 5.3.5. Inne leki mmunostymulujące 133 5.3.6. - Skrót wiadomości o immunizacji biernej i czynnej 155 CZĘŚĆ III Leki używane w zwalczaniu infekcji Rafał Olszanecki 6. FARMAKOBIOLOGIA INFEKCJI BAKTERYJNYCH 159 6.1. Ogólne mechanzmy działania leków przecwbakteryjnych 159 6.2. Zakres, typ 1 siła działania leków przeaw drobnoustrojom 141 6.3. Farmakobiologia oporności drobnoustrojów na działanie leków 145 6.4. Wzrost drobnoustrojów w środowisku naturalnym 145 7. ŚRODKI ODKAZAJĄCE 147 8. LEKI PRZECIWBAKTERYJNE I PRZECIW DROBNOUSTROJOM ATYPOWYM 151 8.1. Pochodne chmolmy 152 8.2. Pochodne nitrofuranu 152 8.3. Pochodne mitrormidazolu 153 8.4. Sulfonanudy 1 mhibitory reduktazy dihydrofolanu 154 8.4.1. Sulifonamudy 154 8.4.2. Inlubitory reduktazy dihydrofolanu 1ich połączenia z sulłonamidann 156 5.6. 5.10. 5.11. 5.12. 5.15. 8.14. 5.15. Inhubitory gyrazy (chnolonv przeawbakteryjne) 8.5.1. Mechanizm działania 8.5.2. Zastosowania 1 działania niepożądane Antybiotyki P-laktamowe 8.6.1. Mechanizmy działania 8.6.2. — Podział antybiotyków B-laktamowych Antybiotyki glikopeptydowe 1 glikolipopeptydowe Antybiotyki ammoglikozydowe 1 spektynomycyna Tetracyklmy oraz glicylcyklmy Antybiotyki makrolidowe, azalidowe, ketolicdlowe 1 limkozamidowe 8.10.1. Antybiotyki makrohdowe 8.10.2. Azalidy 8.10.3. Ketolidy 8.10.4. Limkozamidy Oksazolidynony Streptograminy Inne leki przeciwbakteryjne 8.13.1. Chloramtemkol 5.15.2. Ansamycyny 8.15.3. Fidaksomycyna 8.15.4. Polimyksyny 8.15.5. Pleuromutyliny 8.13.6. Fostomycyna 8.15.7. Fusydany 8.15.8. Fuzafungina 8.15.9. Mupirocyna 5.15.10.Bacytracyna 8.15.11.Gramicydyna 8.15.12.Cykloseryvna Preparaty używane w leczeniu gruźlicy oraz trądu 8.14.1. Leki stosowane w leczeni gruźlicy 8.14.2. Leki wykorzystywane w terapu trądu Ogólne zasady stosowania leków przeawbakteryjnych 8.15.1. Metody leczenia przeciwbakteryjnego 8.15.2. Wybór leku 8.15.3. Profilaktyczne stosowanie antybiotyków LEKI PRZECIWWIRUSOWE 9.1. 9.2. Leki używane w leczeniu zakażeńi wwusami Herpes stmblex oraz lancella-zoster Leki używane w leczeniu zakażeń wwusem cytomegali Leki używane w leczeniu AIDS 9.3.1. Inhibitory wejścia HIV do komórek 9.3.2. Nukleozydowe 1 nukleotyclowe mbhubitory odwrotnej transkryptazy (NRTT) 9.3.3. Nienukleozydowe mlubitory odwrotnej transkryptazy (NNRIT) 9.5.4. Inhibitory proteazy 9.3.5. Inhibitory mtegrazy 198 202 204 205 207 SPIS TREŚCI 9.3.6. Inhibitory kapsydu wirusa 207 14.1.2. Budowa chemiczna leków 9.3./. Ogólne zasady użycia leków w leczenu 1ich molekularny mechanizm działania 241 AIDS 207 14.1.5. Efekty hzjologiczne leków 243 9.4. Leki używane w leczeniu wirusowych zapaleń 14.1.4. Farmakokmetyka 1 własnośa leków 244 wątroby 208 14.1.5. Działania niepożądane 244 9.4.1. Leki używane w leczeniu zakażenia HBV 208 14.1.6. Zastosowanie klimiczne 247 9.4.2. Leki używane w leczeniu zakażenia HCV 209 14.1./. Inne leki o działaniu miejscowo 9.5. - Leki używane w leczeniu grypy 211 znieczulającym 249 9.5.1. Pochodne adamantanu 211 14.2. Inne leki działające w obrębie obwodowego 9.5.2. Inlubitory neuramimuidazy 212 układu nerwowego 249 9.5.3. Inhibitory endonukleazy 212 14.2.1. Leki miorelaksacyjne 249 9.6. Leki używane w leczeniu zakażeń 15. LEKI OŚRODKOWEGO UKŁADU wywołanych RSV 212 NERWOWEGO — Pawel Wołkow 252 9./. Leki używane w leczeniu zakażeń 15.1. Ogólna organizacja ośrodkowego układu koronawirusami 213 nerwowego 252 9.8. Leki używane w leczeniu gorączki 15.1.1. Neuroprzekaźmiki 1 neuromodulatory 252 krwotocznej Ebola 214 15.1.2. Klasyfikacja leków ośrodkowego 9.9. Leki stosowane w mnych chorobach układu nerwowego 261 wirusowych 215 15.2. Leki uspokajające 1 nasenne 261 10. LEKI PRZECIWGRZYBICZE 216 15.2.1. Barbiturany 263 10.1. Amfoterycyna B 216 15.2.2. Benzodiazepiny 263 10.2. Flucytozyna 217 15.2.5. - Antyhistaniniki 265 10.3. Azole 217 15.2.4. Wodzian chloralu 265 10.4. Echmokandyny 219 15.2.5. Leki działające na pozasynaptyczne 10.5. Ibreksafungerp 219 receptory GABAĄ 265 10.6. Inhibitory epoksydazy skwalenowej 219 15.2.6. Leki działające wybiórczo na niektóre 10./. Inne leki przeciwgrzybicze 220 podjednostki tworzące receptor GABA, 266 ll. LEKI UŻYWANE W ZAKAŻENIACH 15.2.7. Agonśc receptorów melatonimowych 266 PIERWOTNIARAMI 221 15.2.8. Antagonści receptora dla oreksyny 266 11.1. Leki używane w leczeniu malaru 221 15.2.9. Anksjolityki bez działania nasennego 266 11.1.1. Pochodne amnochmolny oraz 15.5. Leki stosowane w zaburzeniach czynności chmima 223 elektrycznej ośrodkowego układu nerwowego 267 11.1.2. Pochodne naftochmonu 225 15.5.1. Rodzaje napadów padaczkowych 268 11.1.5. Pochodne fluorenu 226 15.5.2. Leki przeciwpadaczkowe 269 11.1.4. Artemizynina 1 pochodne 226 15.5.3. Zasady leczenia napadów padaczkowych 277 11.1.5. Inhibitory syntezy aktywnego folianu 226 15.3.4. Leczenie różnych rodzajów napadów 11.1.6. Antybiotyki 227 padaczkowych 247 11.2. Leki używane w terapu toksoplazmozy 227 15.4. Opiordowe leki przeawbólowe 217 11.3. Leki używane w leczeniu amebiozy 227 15.4.1. Czyści agonści receptorowi 2/9 11.4. Leki używane w leczeniu rzęsistkowicy 228 15.4.2. Mieszani agoniścyantagoniści 280 11.5. Leki używane w trypanosomozach 228 15.4.3. Czyści antagoniści receptorów 11.6. Inne leki przeciwpierwotniakowe 230 opiordowych — leczenie zatruć 281 19. LEKI UŻYWANE W ZAKAŻENIACH ROBAKAMI 231 15.4.4. Inne grupy leków przeawbólowych 281 13. FARMAKOLOGIA W MEDYCYNIE PODRÓŻY 235 15.5. Środki znieczulenia ogólnego 1 ogólne zasady 153.1. Chemioproflaktyka przecwmalaryczna 235 anestezji chirurgicznej 282 3.2. Leki w apteczce podróżnej 235 15.5.1. Anestetyki wziewne 283 15.5.2. Anestetyki dożylne 288 , 15.6. Leki przeawpsychotyczne (neuroleptvki) 290 CZĘŚC IV 15.7. Leki przeawdepresyjne 1 stabilizujące nastrój 204 Farmakologia schorzeń układów I narządów 15.7.1. Inhibitory wychwytu monoamin 294 Rafał Olszanechi, Pawet Wotkow, Jacek Jawień 15.7.2. Inhibitory rozkładu MONOAMIN 298 15./.3. Inne leki przecnvdepresyjne 298 14. LEKI OBWODOWEGO UKŁADU NERWOWEGO 15.8. Leczenie zespołów otępiennych 299 — Rafał Olszanechi 239 15.8.1. Przeciwciała monoklonalne 14.1. Środki znieczulające miejscowo 239 zmniejszające odkładanie w tkance 14.1.1. Farmakobiologia przewodnictwa mózgowej amyloidu Pw postaa blaszek nerwowego 209 (plaques) og9 EETMĄ SPiS TREŚCI 15.8.2. Leki prokognitywne (nootropowe) 15.9. Leczenie choroby Parkinsona 1 imnych zaburzeń układu pozapiramidowego 15.9.1. Leczenie choroby Parkinsona 15.9.2. Leczenie choroby Huntngtona 15.9.3. Leczenie stwardnienia zanikowego bocznego 15.9.4. Leczenie rdzeniowego zaniku mięśni 15.9.5. Inne choroby degeneracyjne 15.10. Leczenie stwardnienia rozsianego 15.11. Miorelaksanty 15.12. Wpływ alkoholu na ośrodkowy układ nerwowy 15.15. Psychoanaleptyki 1 psychodysleptyki 15.15.1.Mechanzmy uzależnienia 15.15.2.Farmakoterapia w przypadku uzależnień 16. LEKI WPŁYWAJĄCE NA UKŁAD HORMONALNY — Paweł Wolkow 16.1. Hormony oraz farmakologia podwzgórza 1 przysadki 16.1.1. Hormony podwzgórza 1 przysadki 16.1.2. OŚ podwzgórze—przysadka— hormon wzrostu 16.1.3. OŚ$ podwzgórze—przysacdka— prolaktyna 16.1.4. OŚ podwzgórze-przysadka— tyreotropima 16.15. OŚ podwzgórze-przysadka— kortykowopma 16.1.6. OŚ podwzgórze—przysadka— gonadotropiny 16.2. Hormony tarczycy 16.5. Hormony kory nadnerczy 16.5.1. Androgeny nadnerczowe 16.5.2. — Mmeralokortykosteroidy 300 301 301 305 305 304 305 305 304 508 309 (ad fad (Od (00 Ca mo Ga 5 P5 5 HM (© CH (Ga r 16.3.3. Glkokortykosterody 16.5.4. Inhibitory syntezy hormonów nadnerczowych 16.4. Hormony płciowe 16.4.1. Estrogeny 16.4.2. Antyestrogeny 16.4.5. (Gestageny 16.44. Antagonści 1 modulatorv receptora progesteronowego 16.4.5. Androgeny 16.4.6. Hormonalna terapia zastępcza 16.4.7. Środki stosowane w celu czasowego zahamowania płodności 16.5. Hormony oraz leki wpływające na metabolizm wapnia 1 mineralzację kości 16.5.1. Aktywność metaboliczna kości 16.5.2. Hormony wpływające na metabolizm wapnia 1 mineralizację kości 16.5.3. Leki wpływające na metabolizm wapnia 1 mineralizację tkanki kostnej 16.6. Homeostaza węglowodanowa, czynność wewnątrzwydzielnicza trzustki 1 leki przeciwcukrzycowe 16.6.1. Insulma 16.6.2. Amylma 16.6.3. Glukagon 16.6.4. Leczenie cukrzycy 16.7. Leczenie 1 zapobieganie otyłości 16.7.1. Leki o działaniu obwodowym 16.7.2. Leki o działaniu ośrodkowym 16.7.3. Leczenie otyłości uwarunkowanej genetycznie Skorowidz (0 (0 (43 GO GO GG (edo fad (03 (Gu Tw, oa Ga (od Ga ta Ha -— e | e) (ad (od (ow (ow (ow fm O Or dor ot (GT GO =] =lI |) „a | = js. sy, GW CZEŚĆ I 0 gólne mechanizmy działania leków Ratał Olszanecki, Jacek Jawień 1. Farmakologia — definicja I rodzaje leków — Kafał Olszanecki 2. Farmakodynamika — Jacek Jawień 1. FARMAKOLOGIA — DEFINCJA I RODZAJE LEKÓW Farmakologia jest nauką zajmującą się lekami, lekiem zaś nazywamy substancję, która zmienia funkcjonowanie materii żywej w taki sposób, że może to być wykorzysta- ne w celu zwalczania choroby. Źródłosłów „farmakologii” bierze się z greki (phdr- makon — lek; logos — wiedza). Co ciekawe, zbliżone brzmieniem terminy istotnie różniły się znaczeniem — phórmakos oznaczał kozła ofiarnego, a phdrmakeia — użycie różnych substancji w czarach 1 obrzędach. Warto podkreślić, że definicji leku nie spełniają sub- stancje zaliczane do tzw. leków rekreacyjnych czy leków stylu życia (life style drugs — zob. rozdz. 55), których zadaniem jest poprawa wydolności organizmu i/lub samopoczucia bez potrzeby leczenia konkretne- go schorzenia. Farmakologia opisuje przede wszystkim mechanizm działania leku na poziomie molekularnym, komórko- wym, tkankowym, narządowym, a także całego organi- zmu w kontekście etiologu 1 patogenezy choroby, a więc daje odpowiedź na pytanie, dlaczego lek działa tak, jak działa. Ta wiedza pozwala lekarzowi 1 farmaceucie na racjonalną ocenę potrzeby stosowania leku oraz decyzje odnośnie do zmian w terapii 1 niezależnie od regular- nie publikowanych wytycznych leczenia poszczególnych chorób pozostaje niezbędną częścią wykształcenia przed- stawicieli wszystkich zawodów medycznych, a przede wszystkim każdego uczonego biorącego udział w proce- sie opracowywania nowego leku. Farmakologia jako nauka o mechanizmach działania leków jest nauką doświadczalną — opartą na eksperymen- tach prowadzonych in vitro oraz na modelach zwierzę- cych, uzupełnienie zaś wiedzy o mechanizmach wpływu leków na patogenezę choroby, a także ocenę skuteczno- Ści leku umożliwiają dane zbierane w czasie eksperymen- tów medycznych 1 badań klinicznych z udziałem pacjen- tów. Opsem praktycznych aspektów stosowania leków w klinice zajmuje się farmakologia kliniczna, z której niedawno wyodrębniła się farmakoterapia oparta na faktach, przedstawiająca analizy skuteczności klinicznej i działań niepożądanych leków, na gruncie wiedzy pły- halał Olszanecki nącej ze stosowania zasad medycyny opartej na faktach do analizy wielkiej ilości danych z badań klinicznych. Coraz większe zrozumienie genetycznych 1 moleku- larnych podstaw zmienności osobniczej zarówno w za- kresie etiopatogenezy schorzeń dotychczas uznawanych za jednolite, jak i odpowiedzi na leczenie doprowadzi- ło do powstania nowych dziedzin wiedzy farmakolo- gicznej — farmakogenetyki 1 farmakogenomiki. Z kolei nowoczesna analiza czynników decydujących o rozpo- wszechnieniu i kosztach stosowania poszczególnych le- ków zaowocowała rozwojem farmakoepidemiologn oraz farmakoekonomiki. Ze wszystkich tych dziedzin, a także z chemu leków, czerpie farmacja, zajmująca się nauko- wo-technicznymi aspektami opracowywania 1 produkcji różnych postaci leków oraz warunkami bezpiecznego 1 zgodnego ze wskazaniami ich stosowania w klinice. 1.1. Rodzaje leków Nie istnieje jedna, uniwersalna klasyfikacja leków. Dla lekarza praktyka użyteczne jest pogrupowanie ich we- dług zastosowań (klasyfikacja terapeutyczna), należy jednak pamiętać, że jeden lek może mieć wiele, często zaskakująco różnych zastosowań. Dla celów edukacyj- nych 1 naukowych dobrze jest więc klasyfikować leki ze względu na ich budowę oraz mechanizm działania. Podział biorący pod uwagę budowę leku wyróżnia leki drobnocząsteczkowe oraz wielkocząsteczkowe, przy czym jako granicę przyjmuje się najczęściej masę cząsteczkową 500 Da. Chociaż nadal większość stosowa- nych leków stanowią substancje drobnocząsteczkowe, to w ostatnich latach obserwujemy gwałtowny przyrost le- ków wielkocząsteczkowych, z których większość stanowią tzw. leki biologiczne. Lek biologiczny (biofarmaceutyk) to produkt leczniczy, w którym jedna (lub więcej) sub- stancji aktywnych wytwarzana jest złożonymi wieloeta- powymi metodami biotechnologicznymi przy zastoso- waniu żywych organizmów (np. bakteru, grzybów czy komórek eukariotycznych). Taki sposób wytwarzania leku cechuje się naturalną zmiennością — nawet taka sama linia komórkowa stosowana przez różnych produ- centów czy drobne różnice w procesie wytwarzania po- wodują, że otrzymywany produkt jest unikatowy. Leki biologiczne mogą więc wykazywać różnice nawet pomię- NIEM CZĘŚĆ I OGÓLNE MECHANIZMY DZIAŁANIA LEKÓW dzy seriami tego samego produktu, ale w ramach zdef- mowanego zakresu, który został ustalony w trakcie ba- dań klimicznych. Obecnie leki biologiczne to najczęściej rekombimowane białka (np. przeciwciała monoklonalne, enzymy), nierzadko poddane drobnym zmianom w sek- wencji aminokwasowej lub stopniu glikozylacji cząstecz- ki, a czasem także sprzęgnięciu z łańcuchami glikolu po- lietylenowego (polyethylene glycol, PEG: pegylacja), w celu poprawy cech farmakokimetycznych. Pegylowane białka tracą wprawdzie na aktywności biologicznej, ale są mniej immunogenne (niższa immunotoksyczność) 1 wolniej eli- minowane (dłuższy czas działania rekompensuje ubytek aktywności biologicznej) - modyfikacja w sumie sprzyja poprawie ich skuteczności. Do leków biologicznych moż- na również zaliczyć swoiste łańcuchy RNA (ribonucleic acid — kwasy rybonukleinowe) 1 DNA (deoxyribonucleic acid — kwasy deoksyrybonukleinowe), także w formie oli- gonukleotydów. Szersza definicja terapn biologicznych obejmuje także złożone produkty dostępne na rynku, np. przeciwnowotworowe szczepionki terapeutyczne oparte na wirusach onkolitycznych (zob. cz. V), wektory wykorzystywane w terapu genowej czy komórki (często genetycznie modyfikowane): wykorzystywane w medy- cynie regeneracyjnej komórki macierzyste (np. Holoc- lar* — komórki macierzyste rąbka rogówki, do leczenia uszkodzeń pooparzeniowych rogówki oka) lub zmody- hkowane limfocyty T do zwalczania nowotworów (tera- pia CAR-T, zob. cz. V). Leki biologiczne pod wieloma względami różnią się od leków drobnocząsteczkowych, cechując się również innym profilem typowych działań mepożądanych, wśród których dominują różne reakcje związane z immunotoksycznością tych leków. Porówna- nie własności leków drobnocząsteczkowych 1 biologicz- nych przedstawiono w tabeli 1.1. Z punktu widzenia funkcjonowania różnych leków na rynku należy również wspomnieć o ich podziale na leki oryginalne (nowatorskie substancje wdrożone do lecze- nia danych schorzeń 1 podlegające ochronie patentowej zwykle przez okres 20—25 lat) oraz leki generyczne (leki — zamienniki — zazwyczaj dużo tańsze, wprowadzane przez różne firmy po wygaśnięciu ochrony dla leku ory- ginalnego, najczęściej tańsze od niego). Leki generyczne w porównaniu z oryginalnymi zawierają tę samą sub- stancję aktywną w tej samej ilości, mają tę samą postać farmaceutyczną 1 dostępność biologiczną oraz powinny wykazywać takie samo działanie terapeutyczne (wprowa- dzenie na rynek leku generycznego jest znacznie szyb- sze 1 prostsze niż leku oryginalnego — zob. rozdz. 55). Uważa się, że zamiana leku oryginalnego na generyczny nie powinna skutkować zauważalnymi różnicami w sku- teczności 1 bezpieczeństwie terapn. Należy jednak pod- kreślić, że leki generyczne mogą zawierać inne substan- cje pomocnicze, co może powodować uchwytne różnice w działaniu klinicznym „generyków” względem leków oryginalnych. W wypadku leków biologicznych, dla których wyga- sła już ochrona patentowa, pojawiające się „zamienniki” nie są określane jako leki generyczne, a terminem leki biopodobne. Ogólnie lek biopodobny to lek biologicz- ny, który został opracowany w taki sposób, aby być jak najbardziej podobnym do oryginalnego leku biologicz- nego (leku referencyjnego). Substancja czynna leku bio- podobnego 1 jego leku referencyjnego jest zasadniczo tym samym „bytem” pod kątem nazwy 1 ogólnego dzia- łania biologicznego, jednak maczej niż w wypadku leków drobnocząsteczkowych, w ich strukturze (1 szczegółach działań) mogą występować różnice. Wynika to z natura|- nej zmienności metod biotechnologicznych (zob. wcześ- niej). Lek biopodobny powimien mieć taki sam prońl skuteczności i bezpieczeństwa (np. związany ze wzbu- dzamiem odpowiedzi immunologicznej gospodarza) jak lek referencyjny, co powinno być poparte wynikami od- powiednich badań klimicznych. Należy jednak podkre- Ślić, że tego typu badań brakuje 1 trudno przewidywać wpływ wspomnianych wyżej różnic na bezpieczeństwo 1 skuteczność wyłącznie na podstawie charakterystyki produktu leczniczego. Z opisanych względów, mimo dążenia do szerszego stosowania tańszych leków biopo- dobnych, nie zaleca się bezrefleksyjnego zastępowania oryginalnych leków biologicznych lekami biopodobny- mi, a każda tego typu decyzja wymaga analizy specyfiki pacjenta, schorzenia 1 właściwości leku 1 powinna być po- dejmowana indywidualnie w odwołaniu do fachowego piśmiennictwa medycznego. 1. FARMAKOLOGIA— DEFINCJA I RODZAJE LEKÓW HANEDSE Tabela 1.1. Porównanie głównych cech leku drobnoczasteczkowego oraz leku biologicznego LEK DROBNOCZĄSTECZKOWY LEK BIOLOGICZNY Wytwarzany najczęściej na drodze syntezy chemicznej Wytwarzany metodami biotechnologicznymi przy zastosowaniu żywych organizmów Wzór chemiczny | struktura ściśle zdefiniowane Występują różnice w budowle cząsteczek, często mieszanina różniących się cząsteczek Najczęściej duża stabilność (szczególnie termostabilność] Najczęściej mała stabilność (szczególnie termowrażliwość]j Metabolizm najczęściej przez enzymy cytochromu p450 do aktywnych I nieaktywnych metabolitów — częste interakcje lekowe Metabolizm niezależny od cytochromu p450 (do aminokwasów lub zasad azotowych) — rzadkie interakcje lekowe por o. gu u (łatwiejsze dawkowanie I działania farmakodynamiczne prostsze do przewidzenia) Często nieliniowa zależność dawka—działanie (większa trudność w dawkowaniu I działania biologiczne, systemowe trudniejsze do przewidzenia) Działania niepożądane w ujęciu klasycznym (wg Rawlinsa i Thompsona, 197//*]: e |yp A (augmented) — reakcje zależne od mechanizmu działania leku oraz jego dawki I w związku z tym możliwe do przewidzenia e lypB |bizarre) — reakcje niezależne ani od mechanizmu działania leku, ani od zastosowanej dawki, więc niemożliwe do przewidzenia (reakcje nadwrażliwości) e [ypC (chronic) — reakcje zależne od właściwości toksycznych | dawki skumulowanej leku, występujące w przebiegu terapii przewlekłej e |ypD (delayed) — reakcje zależne od właściwości toksycznych leku I opóźnione w czasie e |ypE (end of use) — reakcje „z odbicia”, wywołane odstawieniem leku e |ypF (failure) — brak skuteczności leku Działania niepożądane niepoddające się klasycznemu podziałowi; większość działań związana z Immunotoksycznością; proponowana klasyfikacja”*: e [ypalfa (a) — reakcje zależne od uwalniania cytokin e Typ beta (P) — reakcje nadwrażliwości wobec leku (opóźnionej lub natychmiastowej] e Typ gamma (y) — reakcje związane z nasileniem u pacjenta zaburzeń o typie autolmmunizacji lub immunosupresji e [yp sigma (6) — reakcje krzyżowe z innymi, niż punkt uchwytu dla leku, antygenami pacjenta e Typ ypsilon (e) — reakcje o podłożu nieimmunologicznym, związane z niemożliwymi do przewidzenia efektami działania leku u pacjenta Łatwa decyzja o zastosowaniu tańszego zamiennika (leku generycznego| Decyzja o zastosowaniu tańszego zamiennika (leku biopodobnego) poparta danymi z piśmiennictwa fachowego, a najlepiej wynikami kontrolowanych badań klinicznych Łatwe, szerokie stosowanie: najczęściej droga doustna; szeroka dostępność — zapisywany przez lekarzy ogólnych I specjalistów Trudniejsze stosowanie: zazwyczaj droga pozajelitowa; ograniczona dostępność — zapisywany przez lekarzy specjalistów, czasem wyłącznie w ramach programów lekowych Ministerstwa Zdrowia lub stosowany w ramach badań klinicznych*** * Rawlins M.D., Thompson J.W.: Pathogenesis of adverse drug reactions. W: D.M. Davies (red.), Texibook of Adverse Orug Keactions. Oxford University Press, Oxford 1977: 10. **_Pichler VV.J.: Averse side-effects to biological agents. Allergy 2006, 61(6): 912—920. *** Obecnie dąży się do rozszerzenia dostępności leków biologicznych (umożliwienie zapisywania lekarzom opieki podstawowej oraz dostępność niektórych leków w aptekach). KIM CZĘŚĆ I OGÓLNE MECHANIZMY DZIAŁANIA LEKÓW 1.2. Mechanizmy działania leków Zdecydowana większość leków działa, przyłączając się do swoistych, wybranych biocząsteczek, które tradycyj- nie nazywane są molekularnymi punktam uchwytu. Przyłączenie się leku skutkuje czasową lub trwałą zmianą funkcji biocząsteczki 1, co za tym 1dzie, zmianą funkcjono- wania komórki, tkanki, organu Ylub całego organizmu. Innv sposób to tzw. działanie rozlane, bez konkretnego punktu uchwytu, np. zmiana płynnośc błon komórko- wych 1 związane z nią wielokierunkowe zaburzenia funk- cji receptorów błonowych wywoływane przez alkohol etylowy 1 (jak się wciąż uważa) niektóre starsze wziewne środki znieczulenia ogólnego. Należy jednak podkreślić, że dla wielu substancji o tradycyjnie „rozlanym” mecha- nizmie działania odkrywane są obecnie punkty uchwy- tu (jak się okazuje, wiele nowocześniejszych wziewnych środków znieczulenia działa bezpośrednio na swoiste molekularne punkty uchwytu — kanały jonowe! — zob. rozdz. 15). Klasycznie, molekularnymi punktami uchwytu są białka pełniące w ludzkim organizmie funkcje błono- wych kanałów jonowych, błonowych lub wewnątrzko- mórkowych receptorów dla substancji endogennych czy enzymów biorących udział w metabolizmie. Należy dodać, że molekularnym punktem uchwytu często jest biocząsteczka występująca w „obcym” organizmie, np. bakteru czy pierwotniaku. Leki drobnocząsteczkowe mogą się łączyć z bloczą- steczkami niekowalencyjnie 1 odwracalnie (częściej) lub kowalencyjnie, trwale modyfikując ich strukturę 1 funk- cje. Niekiedy łączy się to z trwałym uszkodzeniem recep- tora, enzymu lub DNA (np. tak działają leki alkilujące DNA i białka w terapii przeciwnowotworowej). Leki biologiczne prezentują często nowe, niespotyka- ne wcześniej mechanizmy działania. Przykładowo prze- ciwciała monoklonalne mogą się łączyć z białkami (np. cytokinami) we krwi, a powstające kompleksy usuwane są z krążenia (podobnie do przeciwciał działają rekombino- wane rozpuszczalne receptory dla cytokin). Przeciwciała mogą się również łączyć z białkami powierzchniowymi komórek, co może blokować 1ch wzajemne interakcje lub powodować ich zniszczenie (np. przy udziale do- pełniacza czy limfocytów cytotoksycznych). Szczególnie dużo przykładów tego typu działań leków biologicznych opisanych jest w rozdziałach dotyczących 1immunofar- makologu (zob. rozdz. 5) oraz leczenia przeciwnowotwo- rowego (zob. cz. V). W zakresie rzadkich schorzeń ge- netycznych, spowodowanych mutacjami uszkadzającymi pojedyncze, ważne metabolicznie enzymy, stosuje się obecnie terapię substytucyjną, opartą na podawaniu re- kombinowanych, aktywnych enzymów (zob. rozdz. 52). Dokładne poznanie działania rybosomu 1 procesu trans- lacji umożliwiło opracowanie leków wykorzystujących różne strategie „omijania” istniejącej mutacji 1 korektę defektu genetycznego bez konieczności stosowania dość wciąż niedopracowanej 1 ryzykownej klasycznej terapu genowej opartej na podawaniu wektora dostarczającego prawidłowy gen do komórek. Takim lekami są przykła- dowo: ATALUREN w leczeniu mukowiscydozy (zob. rozdz. 17) czy ETEPLIRSEN w leczeniu niektórych wariantów dystrofii mięśniowej Duchenne'a (zob. rozdz. 52). W ni- niejszym podręczniku czytelnik znajdzie również wiele innych przykładów podobnych, miekonwencjonalnych mechanizmów działania leków biologicznych. 1.3. Stosowanie leków w lecznictwie Obecnie w Polsce dopuszczonych jest do leczenia około 22 tys. leków. Leki te mają swoje nazwy: chemiczne, mię- dzynarodowe, (niekiedy) nazwy zwyczajowe, handlowe (charakterystyka 1 przykłady — tab. 1.2). „Ofiejalną” na- zwą leku jest Jego nazwa międzynarodowa, zalecana do stosowania w praktyce lekarskiej przez Światową Organi- zację Zdrowia (World Health Organizatton, WHO), któ- ra regularnie publikuje listy leków z nazwami międzyna- rodowymi w kilku najpopularniejszych językach (https:// www.who.int/teams/health-product-and-policy-standar- ds/mn/mn-lhsts). W mniejszym podręczniku stosowane są, zgodnie z tą praktyką, spolszczone nazwy międzyna- rodowe leków. W codziennej praktyce lekarskiej nadal często używane są nazwy handlowe (często jeden lek ma wiele nazw handlowych!), nierzadko rozszerzone o skrót oznaczający szczególną cechę farmaceutyczną danego preparatu (np. SR — słow release — lek o przedłużonym uwalnianiu). Listę najczęściej używanych (często stoso- wanych wymiennie) skrótów przedstawiono w tabeli 1.2. Lek powinien być stosowany u pacjenta z konkretnych wskazań po wzięciu pod uwagę ryzyka działań niepożą- danych. Ogólnie lek powinien być zastosowany zgodnie z charakterystyką produktu leczniczego (ChPL) — do- kumentem, który jest obowiązkowym załącznikiem do wniosku o rejestrację leku (zob. rozdz. 53) 1który w upo- rządkowany sposób przedstawia — w fachowym języku medycznym, według wzoru określonego przez Europej- ską Agencję Leków (European Medicines Agency, EMA) oraz obowiązującą Ustawę — Prawo Farmaceutyczne — wszystkie najważniejsze informacje o leku 1 jego stoso- waniu. Należy również pamiętać, że zastosowanie leku zgodnie z ChPL (a w szczególności wskazaniami wymie- nionymi w tym dokumencie) stanowi w Polsce podstawę jego refundacji. ChPL leków z chwilą dopuszczenia ich do obrotu stają się .nformacją publiczną (https://rejestry- medyczne.ezdrowie.gov.pl/rpl/search/public). 1. FARMAKOLOGIA— DEFINCJA I RODZAJE LEKÓW NOSZE Tabela 1.2. Charakterystyka I przykłady nazw leków NAZWA CHARAKTERYSTYKA PRZYKŁAD LEKU PRZYKŁAD LEKU DROBNOCZĄSTECZKOWEGO BIOLOGICZNEGO* Chemiczna Inaczej „nazwa systematyczna”. [(1,5-dimetylo-3-okso-2-fenylo- immunoglobulin Gl, Utworzona według ściśle określonych -2,3-dihydro- H-pirazol-4-ylo) anti-(human plS5neu reguł, opracowanych przez IUPAC, [metylojamino]metanosulfonian receptor) (human-mouse odzwierciedla dokładnie budowę sodu monoclonal rhuMab HER2 cząsteczki danej substancji, stosowana gamma 1-chain), disulfide praktycznie tylko w specjalistycznym with human-mouse piśmiennictwie naukowym monoclonal rhuMab HER2 light chain, dimer Międzynarodowa Poprawniej „międzynarodowa Metamizol Trastuzumab nazwa niezastrzeżona” [international nonproprietary name, INN) — widoczna zarówno na opakowaniu leku, ulotce informacyjnej, materiałach reklamowych, jak 1 w publikacjach urzędowych (ChPL), w publikacjach dla lekarzy, specjalistów, jak I dla pacjentów Zwyczajowa Mają ja (często wiele) tylko niektóre Pyralgina, Noraminophenazonum Herceptyna leki; nazwa tradycyjna, utrwalona methanosulfonicum natrium, Herceptin w świadomości lekarzy, farmaceutów Analgin, Novalgin I pacjentów, często o rodowodzie historycznym, bywa stosowana także w zapisywaniu leków maglstralnych (jako tzw. synonim recepturowy] Handlowa Dowolna, nadana przez producenta Pyralgina” Herceptin" bez szczególnych reguł, obecna Pyralgin” Kaniinti” w reklamach, nie powinna Gardan" Trazimera” wprowadzać w błąd co do składu Ogiwri” leku (np. część nazwy nie powinna Zercapac” przypominać składnika, którego nie ma w składzie leku) ani zbyt blisko przypominać nazwy leków o innym składzie Najczęstsze skróty dodawane do nazwy handlowej i ich rozwinięcie: SR — Slow Release — spowolnione uwalnianie SR-E — S/ow Release — Extension — spowolnione-przedłużone uwalnianie LAR — Long Acting Release — długo działające uwalnianie RD — Aetard — spowolnione uwalnianie LA — Long Acting — preparat długo działający GR — Control Release — kontrolowane uwalnianie (stała ilość/jednostkę czasu] MR — Modificated Release — modyfikowane uwalnianie (określenie ogólne na wszystkie modyfikacje uwalniania) GITS — Gastrointestinal Therapeutic System — system terapeutyczny żołądkowo-jelitowy XL — Extended Liberation — przedłużone uwalnianie PROLONGATUM — tabletki o przedłużonym uwalnianiu Consta, Modutab — lek o przedłużonym uwalnianiu EC — tabletki powlekane, uwalniające substancje w jelicie ZOK, ZK — Zero Order Kinetic — lek uwalniający substancję czynną zgodnie z kinetyką zerowego rzędu (zob. rozdz. 34) Depot — leki długo działające (o długim uwalnianiu z tabletki lub imnej formulacji) Q-Tab, Swift, Oro, ODT — tabletki ulegające rozpadowi w Jamie ustnej NIM CZĘŚĆ I OGÓLNE MECHANIZMY DZIAŁANIA LEKÓW cd. tabeli 2.1. e DIS — Dissolve („rozpuszczać”) — tabletkę można ssać lub rozpuścić w wodzie I wypić e SL — Sublingual („podjęzykowy”), tabletka rozpada się I ulega wchłonięciu pod językiem e HBS — Hydrodynamically Balanced System — System Hydrodynamicznie Zrównoważony, czyli flotacyjna postać leku, unosząca się np. na powierzchni soku żołądkowego e TTS — /ransdermal Therapeutic System — system przezskórny (dotyczy działania ogólnego leku) * MV wypadku leków biologicznych nazwy chemiczne stosowane są bardzo rzadko, jako nazwa systematyczna funkcjonuje nazwa opisowa w języku angielskim. ChPL — charakterystyka produktu leczniczego: IUPAL (nternational Union of Pure and Applied Chemistry) — Międzynarodowa Unia Chemii C